ويکيپېډيا pswiki https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%88%D9%85%DA%93%DB%8C_%D9%85%D8%AE MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter رسنۍ ځانگړی خبرې اترې کارن د کارن خبرې اترې ويکيپېډيا د ويکيپېډيا خبرې اترې دوتنه د دوتنې خبرې اترې ميډياويکي د ميډياويکي خبرې اترې کينډۍ د کينډۍ خبرې اترې لارښود د لارښود خبرې اترې وېشنيزه د وېشنيزې خبرې اترې تانبه د تانبې خبرې اترې TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 2136 284728 267642 2022-08-22T08:23:55Z Túrelio 2473 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0020789.jpg]] → [[File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg]] wikitext text/x-wiki {{د کارپوه سکالو}} {{پاچا-مالوماتبکس | نوم =عبدالرحمن خان | title =|د افغانستان امير | انځور = اميرعبدالرحمان خان.png | image_size = 200px | caption =عبدالرحمن خان | reign =۳۱ د مۍ، ۱۸۸۰ ز. – ۱ د اکتوبر، ۱۹۰۱ ز. | coronation = | othertitles = | full name =ضيا الملت و دين امير المومنين امير عبدالرحمن خان | predecessor =[[غازي محمد ايوب خان|ايوب خان]] | successor =[[امير حبيب الله خان]] | suc-type = | heir = | queen = | consort = | ماندينه 1 =[[مریم بېګم]] | ماندينه 2 =[[ولیده جهان بېګم]] | ماندينه 3 = حلیمه بېګم | ماندينه 4 =اصل بېګم | ماندينه 5 = | ماندينه 6 = | issue = | royal house = | dynasty =[[بارکزي]] | royal anthem = | پلار =[[امير محمد افضل خان]] | مور = | birth_date =۱۸۴۰–۱۸۴۴ | birth_place = | death_date = ۱ اکتوبر , ۱۹۰۱ | death_place = | date of burial =۱۹۰۱ ز. | place of burial =[[کابل]], [[افغانستان]] |}} '''امیر عبدالرحمن خان''' (۱۸۴۴ يا ۱۸۴۰ ز. - ۱ د اکتوبر، ۱۹۰۱ ز.) د ۱۸۸۰ څخه د ۱۹۰۱ کال پورې د افغانستان امير پاتې شوی دی. امير عبدالرحمن خان د [[افغانستان]] په تاريخ کې د هغه ځواکمن حاکم په توگه پېژندل کېږي چې په هېواد کې یې له هغو ناخوالو او گډوديو وروسته چې د افغان- انگرېز له دوهمې جگړې وروسته رامنځ ته شوې وې، بېرته په [[کابل]] کې د افغان دولت واک له سره ورغوه. ==کورنۍ== (ماندينې) (ښځې) لومړنی واده يې د سردار فقير محمد خان بارکزي د لور [[مریم بېګم]] چې لقب يې بوبو جهان قلای هزارا وه سره وکړ او له هغې يې هېڅ کوم اولاد پيدا نه شو. بيا يې دويم واده د بدخشان د يوه اوزبک مشر د لور [[ولیده جهان بېګم]] سره وکړ. درېيم واده يې د بخارا د امير اعلحضرت امير المومنين [[امیر مظفر|سيد امير مظفر الدين عبدل خان بهادر سلطان]] د لور سره وکړ. څلورم واده يې د واخان يوې کنيزې، [[اصل بېگم]] چې پخوا گلراز بي بي نومېده وکړ، پينځم واده يې د [[سيد امير عتيق الله خان]] لور [[بي بي حليمې]] سره چې لقب يې بوبو جهان جاغدار بېگم سره وکړ، شپږم واده يې د [[مير حکيم خان]] د شبرغان نظام الدوله د لور سره وکړ. اووم واده يې يوې چترالۍ پېغلې [[صفورا بېگم]] چې لقب يې بي بي ستارو وه وکړ، اتم واده يې د بلخ د مزاري سيد د لور [[پادشا بېگم]] سره وکړ، نهم واده يې [[بي بي گلراز دويمې]] سره چې د قولاب وه واده وکړ. لسم واده يې يوې بلې قولابۍ پېغلې سره وکړ، يوولسم واده يې د بدخشان د [[مير محمد علي خان يفتلي]] مشرې لور [[ساجده بېگم]] سره وکړ چې له هغې يې هم اولاد و نه شو. دوولسم واده يې يوې بلې قولابۍ پېغلې سره وکړ. ديارلسم واده يې يوې چترالۍ سره چې نوم يې [[بي بي نېک آدمه]] وه وکړ څوارلسم واده يې د [[محمد حسين خان منگ]] د لور سره واده وکړ. د امير عبدالرحمن خان نه دوولس زامن او څلور لوڼې پاتې شوې. == مخينه == هغه د [[امير محمد افضل خان]] مشر زوی او د [[امير دوست محمد خان|دوست محمد خان]] لمسی و. په بلخ کې يې دوديزې زده کړې ترلاسه کړي. === زامن او لوڼې === # سردار عبدالله خان (د مريم بېگم زوی) # [[امير حبيب الله خان|سراج الملت و دين امير المومنين حبيب الله شاه سرکار والا (د اصل بېگم زوی)]] # [[سردار نصرالله خان|سردار نصرالله خان نايب السلطنة اتواد الدوله (د اصل بېگم زوی)]] # سردار فتح الله خان (د اصل بېگم زوی) # سردار عبدالفحد خان (د اصل بېگم زوی) # سردار شمس الدين خان (د بي بي حليمې زوی) # سردار حفيظ الله خان (د بي بي گلراز زوی) # [[سردار محمد امين خان]] (د بي بي نېک قدم زوی) # سردار اسد الله خان (د قولابۍ کنيزې زوی) # سردار محمد افضل خان (د پادشا بېگم زوی) # سردار محمد عمر خان (د بي بي حليمې زوی) # سردار غلام علي جان (سخي داد خان) (د پادشا بېگم زوی) # گوهر خانم (د بي بي وليده جهان لور) # روقيه خانم (دصفورا بېگم لور) # فاطمه بېگم (د بي بي زهرا لور) # حاجره بېگم (د صفورا بېگم لور) == سياست == کله چي انگرېزانو امير عبدالرحمن د سردار محمد افضل خان زوی د تاشکند څخه راوغوښت نو يې د ده سره د يو شمېر مرستو قول و کړ پدې شرط چي که دی په خارجي سياست کي د انگرېزانو سره مشوره و کړي . امير عبدالرحمن هم د مجبوريت له مخي قبوله کړه . دی ډېر تجربه کاره سړی وو ، دی پوهېدئ چي د قومي خلکو سره څرنگه چلند و کړي او هم د انگرېزانو سره څرنگه په خپله گټه په نرمي چلند و کړي . ده و کولای شول چي د څو ورځو په مدت کي په کابل کي امنيت راولي او بيا د [[افغانستان]] نورو ښارونو ته پام شو . او پدې ډول د افغان او انگليس دويمه جگړه پای ته و رسېده . امير عبدالرحمن په ډېر لږ وخت کي په هيواد کي خپل مخالفان يا له مينځه يوړه ، يا يې بنديان او يا يې فراره کړه . انگرېزانو هم د ده سره مرستي کولې . په ١٨٨٠ م کال کي يې پنځه لکه روپۍ ، څو سوه توپونه او څو زره توپکان امير ته ور کړه او هر کال به يې ١٨٠٠٠ پونډه مرسته ور سره کوله . ده ډېر ژر ټوله بلواگر لکه د غزني غلجيان او د منځني افغانستان هزاره گان د ځان تابع کړه . د سپاه سالار جنرال غلام حيدر خان چرخي په واسطه يې د هيواد ټولي هغه برخي چي د افغاني دولت له لاسه وتلي وې بيرته په لاس راوړې . په نورستان کي يې د اسلام دين خپور کړ او هغه ځای يې د نورستان په نامه و باله . امير په هيواد کي د جاسوسۍ دايره جوړه او قوي کړه ، تکړه قاضيان يې مقرر کړ ه، د پوستې دفترونه يې خلاص کړه ، شرعي محکمې يې د سره خلاصي کړې ، د کابل په شاهي مدرسه کي يې ديني عالمان مقرر کړه ، چاپخانه يې بيا خلاصه کړه ، په کابل کي يې د توپک جوړولو فابرکه په کار واچول . د ماليې دفترونه يې خلاص کړه ، د لارو غله يې له منځه يوړه . د خارجي سياست په برخه کي يې په نرمي گام اخيسئ . په ١٨٨٥ م کال کي تزاري روسيې پر شمالي پنجده حمله وکړه او هغه يې و نيوله . که څه هم انگرېزانو بايد پدې هکله د ده سره مرسته کړې وای خو و يې نه کړه . امير عبدالرحمن خان يوه لويه غلطي چي کړېده هغه د ډيورنډ معاهده ده چي بېله د ملت د نمايندگانو د خبرتيا يې په خپل سر امضا کړه . پدې معاهده کي افغانستان په شرقي او جنوبي سيمو کي ډيري مځکي له لاسه ور کړې ١٨٩٣ م . امير عبدالرحمن خان په کابل کي په ١٩٠١ کال کي مړ سو او پر ځای يې د ده زوی سردار [[امير حبيب الله خان|حبيب الله خان]] پاچا سو . == انځورتون == <center> <gallery> انځور:امير عبدالرحمن خان.jpg|امير عبدالرحمن خان انځور:King-Abdurrahman-Khan-with-King-Habibullah-Khan.png|امير عبدالرحمن خان د امير حبيب الرحمن سره په تاشکن کې انځور:King-Abdurrahman-Khan.png|امير عبدالرحمن خان په تاشکن کې انځور:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg| انځور:Ameer_Abdurahman_Khan.jpg| انځور:Amir_Abdurahman_Khan's_Tomb.jpg|د امير عبدالرحمن خان مقبره انځور:امير-عبدالرحمن-خان.jpg|امير عبدالرحمن خان انځور:د امير عبدالرحمن خان ارامځای.jpg|د امير عبدالرحمن خان مقبره </gallery> </center> {{پښتانه}} {{د معاصر افغانستان واکمنان}} [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:د افغانستان پاچايان]] k2ntq8qr1j586budnuuc848oaiqn8bp 0 3683 284730 233566 2022-08-22T09:17:19Z محمد بلال صافي 28081 د نفوسو نوی تعداد wikitext text/x-wiki {{نابشپړ}} [[دوتنه:Kunduz districts Pashto.png|بټنوک|289px|کيڼ|کندز]] د [[کندز]] ولایت یو د افغانستان د شمال ختیځ ولایتونه څخه دی. چی مرکز یی د کندوزښار دی، یو د افغانستان د مهم تجارتی اوبندری ولایتونو څخه دی . ددې ولایت شمالي سرحد د آمو سیند تشکیلوي. تر اویا کالو د مخه یې نفوس ډیر کم و او مرکزیې د خان آباد ښارو. اوس د کندوز ښار ډیره گڼه گوڼه لري، ځکه چې ارواښاد محمدگل خان مومند او ارواښاد شیرخان خروټي د هیواد له ختیځو،جنوبي او نورو سیمو څخه هلته ډیرنواقل واستول او خلکوته وړیا او یا هم په ډیره ارزانه بیه ځمکې ورکړل شوې. ددې ولایت نفوس ډیرشو، په پخوانیو وختونوکې د آمو د سیند په غاړه یوه کلکه او مستحکمه کلا موجوده وه، چی هغه کلا مغلو ورانه کړه او بیا د امان الله خان په وخت(۱۳۰۰ هجری شمسی کې) دوباره جوړه کړای شوه. ده ولایت ډیرسمسور،اباد او ښیراز دی. ډیره ابادی او ښه زراعت لري. د کندوز ولایت یو د ښه آب هوا لرونکی ولایتونه څخه دی چی د دې ځای آب او هوا په هر قسم زراعت ته مناسب دی. د اوړی په موسم کې یې تودوخه تر۴۳ سانتي گراد پورته په اوسطه توگه ۳۰ درجې او د ژمي تر صفر درجي راښکته کیږی. کلنی اورښت یې د ۳۰۰ – ۴۰۰ ملې مترو په منځ کې اټکل شوی. له بهر نه ۴۳۳متره ارتفاع لري، پسرلی یې تود او ژمی معتدله هوا لري. دا ولایت د غبرکوه، د قره باتور او خواجه عبدالقاسم په نوم مشهور غرونه لري. د خان آباد سیند، د گاوکش نهر، د کندز نهر، د کندز سیند، نهر تقي او دعلې آباد نهرونه د دې ولایت د سمسورتیا سبب گرځي. ددې ولایت خلک د ډیر ښه فرهنگ لرونکي دي او د نواقلو فرهنگ هم په دې ولایت ژور اثر کړی دی. دا ولایت ښې لیسې او حرفوي ښونځي لري. پهلواني، بزکشی، نیزه بازي او سیمه ییزې لوبې پکې ډیر دود دي. دقلعه ذال او د کندز زړی کنډوالې یې تاریخی ځایونه تشکیلوي، چی د بودیزم د دورې او د گریکو بودیزم او گریک و باختري سکې ترینه ترلاسه کیږی. د کندز ښار یو زوړ مسجد هم لري، چی تقریبا ۳۰۰ کاله قدامت لري. په دې ولایت کې د افتاب پرست گل، وریجې، کونځلې او زغر ښه حاصل کوي او پوره شل کاله یې د پنبې تولید لومړی مقام درلود. دا ولایت د غوړیو یوه ښه فابریکه هم لري، چې د ورځی یې څو ټنه غوړي تولیدول د وریښمو صنعت هم هلته پرمختیا کړی ده، چې د چپنو، دستمالونو او جامو په جوړولو کې ترې کار اخلي. د دې ولایت خټکی، چی د امام صاحب په نوم یې پیژنو،نړیوال شهرت لري. نومړی ولایت ۱۰۴۸۰۰۰ اکړه آبی او ۴۲۸۰۰۰ اکړه للمي ځمکه لري او ۱۷۴۷۰۰ جریبه ځمکه یې د پستې، بادام، سنځلو،عکاسی، پنجه چنارونو او ځنگلونو نیولې ده. ددې ولایت ولسوالی او علاقه اری په لاندی ډول دي. ولسوالي نفوس د ۱۹۹۰کال اټکل او ‏په ۱۴۰۱ کال کې د کندوز ولایت د وګړو اټکل له مخې، د کندوز ولایت ټول وګړي ۱ میلیون ۱۸۴ زره او ۲۴ تنه دی، چې له دې ډلې ۵۹۹ زره او ۹۸۵ تنه نارینه او ۵۸۴ زره او ۳۹ تنه یې ښځې دي. ‎ == د ولايت په اړه == == زمكنې جوړښت == == ولسوالۍ او د وگړو شمېر == {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;" |+ د کندوز ولايت ولسوالۍ |- !ولسوالۍ !پلازمېنه !آبادي !Area<ref>[http://www.fao.org/afghanistan/ Afghanistan Geographic & Thematic Layers]</ref> !خلک<ref>[http://aims.org.af/ssroots.aspx?seckeyt=381 Ethnic data taken from UNHCR Kunduz District Profiles on aims.org.af]</ref> |- |[[علي آباد ولسوالۍ]] || || 45،851 || || 47% پښتانه، 33% تاجک، 12% هزاره، 8% اوزبک<ref>[http://www.afghan-bios.info/index.php?option=com_afghanbios&id=137&task=view&total=2781&start=199&Itemid=2 Aliabad District، Kunduz Province.] Afghan Biographies.</ref> |- |[[ارچي ولسوالۍ]] || || 99،000 || || 40% پښتانه، 35% اوزبک، 15% تاجک، 10% تورکمن |- |[[چاردره ولسوالۍ]] || || 69،251 || || 35% پښتانه، 25% تورکمن 25% تاجک، 15% اوزبک، |- |[[امام صيب ولسوالۍ]] || || 250،000 || ||35% تورکمنs 30% اوزبکs، 20% پښتانه، 15% تاجکs، |- |[[خان آباد ولسوالۍ]] || || 110،000 || || 40% پښتانه، 25% تاجک، 20% هزاره، 10% اوزبک، 5% پشای |- |[[کندوز ولسوالۍ]] || || 259،497 || || پښتانه، تاجک، تورکمن، اوزبک، هزاره |- |[[قلا زال ولسوالۍ]] || || 120،000 || || 95% تورکمنs، 5% پښتانه |} == فرهنگ == == تاريخي سيمې == == د اوبو سرچينې == == موهمې لاسته راوړنې == == اړيكتيايي سېسټم == == ځنگلونه == == جگړې وراړولي زيانونه == == سرچينې == * د افغانستان د ولايتونو جغرافيه، ژباړه: اورنگزېب ارشاد، كال۱۳۷۹ه ل، خپرندويه ټولنه: د اريك د گرځنده كتابتونونو اداره * د افغانستان تاريخي زمكپېژندنه، ليكوال: مير غلام محمد غبار، كال ۱۳۷۷هجري لمريز، د مېوند نشراتي مركز، صبا كتابتون-پېښور ښار {{د افغانستان ولايتونه}} [[وېشنيزه:افغانستان]] 3f601lp03fssbrs5j1cjhmi86xt2z2g 0 4092 284731 238315 2022-08-22T09:22:17Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = کونړ | native_name = Kunar | native_name_lang = ps | settlement_type = [[د افغانستان ولايتونه |ولايت]] | image_skyline = Watapur district-2012.jpg | image_alt = | image_caption = د وټه پور ولسوالی د کونړ ولایت په 2012 کال کې | image_flag = | flag_alt = | image_seal = | seal_alt = | image_shield = | shield_alt = | nickname = | motto = | image_map = Kunar in Afghanistan.svg | map_alt = | map_caption = د کونړ ولایت نقشه په سور رنګ کې | pushpin_map = | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|35.0|71.2|region:AF_type:adm1st|display=inline,title}} | coor_pinpoint = | coordinates_footnotes = | subdivision_type = هيواد | subdivision_name = {{افغانستان}} | established_title = | established_date = | founder = | seat_type = پلازمېنه | seat = [[اسد اباد، افغانستان|آسد آباد]] | government_footnotes = | leader_party = | leader_title = [[د کونړ واليان|والۍ]] | leader_name = [[وحيدالله کليمزاده]] | leader_title1 = | leader_name1 = | unit_pref = Metric<!-- or US or UK --> | area_footnotes = | area_total_km2 = 4339 | area_land_km2 = | area_water_km2 = | area_water_percent = | area_note = | elevation_footnotes = | elevation_m = | population_footnotes = <ref name="cso"/> | population_total = 428800 | population_as_of = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_note = | blank_name_sec1 = [[د افغانستان ژبې |مهمه ژبه ]] | blank_info_sec1 = [[پښتو]] | timezone1 = UTC+4:30 | utc_offset1 = | timezone1_DST = | utc_offset1_DST = | postal_code_type = | postal_code = | area_code_type = | area_code = | iso_code = AF-KNR | website = | footnotes = }} '''د کونړ ولایت''' ''([[انگرېزي ژبه|انگرېزي]]: kunar)'' د [[افغانستان]] له ۳۴ ولایتونو څخه یو ولایت دی، چې ختیځه برخه کې موقعیت لري. دا ولایت له گاونډي [[پاکستان]] سره په پوله پروت دی. منځۍ (مرکز) یې د اسد اباد ښارگوټى دی. کونړ دپخوانيو مٶرخانو په آثارو کي کنړ، کنير، کهويس (Khoes)، کونر (kunar) ، کولو، کونړ، کونر او داسي نورو په نومونو راغلي دي. کونړ (کونرkonar) په شکل له دوو کلمو څخه جوړ شوي دي چي نورستانيانو ورته کونړ وايه او په نورستاني لهجه يې معنا(دښوونه دره) يا زيتون دره ده. په دي نوم کې هم د نورو نورستاني کلمو او نومونو په شان چي په نورو ژبو کې يي(له)،(په) (ړ) اوښتلي بدلون راغلى دى او په کونړ يى شهرت پيدا کړى دى. تاريخي اسنادو ځينې نور شواهد داسې ښائي چې ډير پخوا د کنړ دره له غرونو څخه نيولي ان دکنړ د [[سيند]] دغاړوپوري په گڼوځنگلونو پټه وه ، چي زياتره پوټي يي، ښونان اوغوړا څکي وو، د دي ډولونود موجوديت د ثبوت د پاره به دا کافي وي چي وويل شي کله چي [[سلطان محمود غزنوي]] د لومړي ځل لپاره د اسلامي فتوحاتو په لړ کي د کونړ د دې درې په خوله کي د [[کابل]] له سيند څخه راپورې ووت دنور او قيرات په درويي حملي کولي نو يي د خپل لښکر سره دنجارانو، آهنگرانو، سنگ تراشانو اونور کسبگرانو ډلي هم را واخيستلي ترڅو چي د ځنگل وني اوبوټي ووهي، تيږي ماتي کړي او د خپل لښکرد پرمختگ د پاره لاره جوړه کړي. د يو بل مستند دليل له مخي چي ددغو دوو ډولونو عموميت ته مصداق ورکوي هغه دا دي: کله چه د کونړ د ناوي د ښکتنيو او هوارو برخو پخواني کورونه وکتل شي دهغوۍ دکوټو په چتونو کي د ډاگو (دستک) د پاسه د دړو پرځاي د ښونانو او غوړاڅکو لښتي اچول شوي دي چي پورتني دواړه تاريخي او عيني شواهد په دي دلالت کوي چي په رښتيا سره په پخوانيو زمانوکې د کونړ دره په تيره بيا د کونړ د سيند د شمال شاوخوا په ځنگلونو پټه او زياتره وني يي همدغه ښونان او غوړاڅکي وو، او زما ديادو خبره ده چي زموږ دسيمي (نرنگ) دغرونو لمني ان تر سمي پورې د ښونانو او څيړيو او نورو ونو پټې وې، نوځاي يي درلود چي نورستانيانو هغه د ښوونو په نامه ياده کړي ده. همداراز (کو) د اوبو، څاه او رود په معنا دي لکه ،چي همدا اوس موږ په ورځنيو محاورو کې کوهې زيات استعماليږي، نو چي داسي ده دکونړ يعني د اوبو او رود دره او که تاريخي اسنادو ته مراجعه وشي په عمومي صورت سره کونړدومره شهرت نه لري لکه چي په لرغونو اثارو کي دکونړ سيند (راساRasa ( يي لري. نودا هم پوره ممکنه ده چي د کونړ دا معنا به واقعيت ولرلاي شي چي د [[سيند]] او اوبو دره يي وبولو، ځکه که [[اوبه]] يي نه درلودلاي اووچ خوړ واي نو ممکن بيايي دغسي معنا نه شوه ورکولاي. د [[عبدالحی حبيبي|پوهاند عبدالحى حبيبي]] د پنځوسو مقالو د پساندونو په يوه برخه کي داسي راغلي دي: کونار يعني کونار چي جمله يي داسي په قوس کې ليکلي شوي ده (رود دره کاغان شرقي پکهلي ضلع هزاره) دلته مطلب د کو څخه دي چي په نوموړي اثرکۍ د اوبو او رود په معنا استعمال شوي دي. د پورتنيو څيړنو او تحقيقونو څخه دا جوتيږي چي د کونړ لفظ دليکني سره بايد تر(ک) ورسته (و) وليکل شي نه دا چي دکونړ لفظ دليکني څخه(و) واښستل شي. ځيني وخت ليدل کيږي د کونړ د جمع شکل د کونړونه(کنړونه) ليکل کيږي په دي شکل د کونړ ليکل که مفرد وي کنړ او که جمع وي کنړونو دواړه شکله بيخي غلط دي. دا چي ولي داسي ليکل کيږي زما په نظرڅه رنگه چي په کونړکې په رسمي دفترونو کې ټول مراسلات او مکتوبونو په دري ؤ يعني په خپله د کونړ دفتري [[ژبه]] دري وه نو دا ده چي د کنړ د کلمي پرځاي د سهولت له مخي يي په کنر انتقال کړي بيا دغه کنر کنرها شوي او وروسته تري د جمعي حالت په پښتو کنړونه جوړ شوي دي. پرته له دي بله کومه تاريخي ريښه نه شي لرلاي. دا چي په مخکنۍ برخه کې وليکل شو چي کنړ ته کنر هم وايي د کونړ د نوم دا شکل هم د يوي خواته د حدودالعالم د اشاري له مخي چي کنر يي ورته ويلي دي او د بلي خوانه دخاص کونړ ختيزي خواته يوکلي د تنر په نوم شته دي که دهغه کلي د نوم سره د مقايسي له مخي وويل شي نو ممکن هغه (ته نر) وي او که درون ته. ==جغرافیوی جوړښت او قومی جوړښت== [[د کونړ ولایت]] د [[افغانستان]] په خنیځ کې پروت دی چې شمال ته یې د [[نورستان]] ، سهیل ته یې د [[ننگرهار]] ، لویدیځ ته یې د [[لغمان]] ولایتونه پراته دي.او په ختیځ کې د [[خېبر پښتونخوا|خیبر]] [[پښتونخوا]] سره ۱۷۵ کیلو متره گډه پوله ویشي.دکونړ ولایت یو غرنی ولایت دی چې څه دياسه ۴۵۰۰ کیلو متره مربع مساحت لري. === دکونړقومونه === # '''[[الکوزي]]''': الکوزي سړبني پښتانه دي او د دانیو زیرک پورې اړه لري او دکونړ په سر کاڼو کې وجود لري. # '''تر کلاڼي''': دا قبیله د سړبن په ټولنیز گروپ پورې اړه لري او په کونړ کې شته دی. # '''سالارزي''': سالارزي دپورتنۍ قبېلې یو ښاخ دی او دکونړ په لاندنیو سیمو کې ژوند کوي. [[دانگام ولسوالۍ|دانگام]] ،[[اسمار ولسوالۍ|اسمار]]، [[شنگړۍ]] ،[[شالۍ]] (شال)،[[ناړۍ]] ،[[بریکوټ]] ،[[دم کلی]] ،[[نرنگ]] ، [[سرکاڼو]] ،[[گنجگل]] ،[[ټانکو]] ،[[شولتن(شلتن)]]،[[مروره]] ،[[اغذباغ]] ،[[ساو]] ، [[ساوخوړ]] ،[[څوکۍ]] ، [[بارگام]] ،[[ازیرگل]] ،[[ډمبرو]] ، [[حصاره(ایساره)]] [[کرهاله]]،[[دونه یی]] . # '''خاښي خېل''':خاښی خېل یا خو ښي خېل د کونړ په ځینو ځایو کې هستوگنه لري چې په یو روایت سره د [[ميرزا الغ بېگ]] به وخت کې کونړ ته لېږدېدلي دي. # '''سرکاڼي''': دا دالکوزیو یو ښاخ دی چې دکونړ په سر کاڼو کې او سیږي او د نوم دمناسبت له مخې د سرکنډ کلی هم د دې قبیلې یو کلی # '''شینواري''': د [[شیگل]] شینواري تقریباٌ ۳۰۰ کاله دمخه د ځینو عواملو له کبله د سره کمر له خوا نه تللي دي او د شیگل ځمکه یې له نو رو قومونو څخه چې په هغه وخت کې کافران وو نیولې وه،شیگل ته د شینوارو راتگ او د نورو قومونو څخه د شیگل نیول د [[شیخ بابا]] په مشرۍ چې اصلي نوم یې(ذکریا) دی تر سره شوې ده. # '''ادریم زي (عبدالرحیم زي)''': دا قبیله د غلجیو په ټولنیز گروپ کې شامله ده او د احمد زیو یو ښاخ دی او دکونړ په ښېوه کې او سیږي. # '''لودین''': دوۍ غرښتي پښتانه دي او په کونړ کې هستوگنه(استوگنه) لري. # '''ماموند''': دوۍ د سړبن په ټولنیز گروپ کې شمېرل کیږي او دښا خي خېلو(خا ښي خېلو) دترکاڼي په قبیلې پورې لړه لري.دوه ماموند وجود لري:لومړی ماموند(کاکازي)واړه ماموند دوړو ماموندو ځینې خېلونه په شوړتن(شلتن)،دانگام او په وټه پور کې مېشت دي. # '''مشواڼي''':مشواڼي په اصل کې غرغښتي پښتانه دي، دوئ دکونړ په ناړۍ،دانگام او اسمار کې اوسیږي. # '''ملکزي''': په کونړ او دنرنگ په جار قلعه کې هستوگنه لري. # '''ملاگوري''': سړبني پښتانه دي او د مومندو په سترې قبیلې پورې اړه لري ، د ملا گورو کورني د درې په ملا گورې او دنرنگ دکوټکې په کلي کي اوسیږي. # '''مومند''': مومند دسړبن په ټولنیز گروپ کې یوه ستره [[قبیله]] ده چې د کونړ د ولایت په [[اسد آباد]] ، خاص کونړ،سرکاڼو،نورگل او نرنگ کې اوسیږي. # '''یوسفزي''': یوسفزي هم په کونړ کې هستوگنه لري او یو لوۍ پښتون ټبر دی. # '''بزرگخېل''': بزرگخېل یوهلویه قبیله ده چې دکونړ په نرنگونو لکه بر نرنگ ، کوډو ، کړه ماراو په یوه روایت سره په کوټکي او حکیم آباد(کولي گرام) او دڅوکۍ په کلماني گې هستوگنه لري. # '''[[ساپي|ساپې]]''':([[صافي]]) د زیاتره تاریخي اسنادو له مخې د ساپي قوم چې په کونړ کې مېشت دي یو لوۍ قوم شمېرل کیږي چې په لومړۍ سر کې د غوړې مرِۍ څخه سره کمر ته رالېږدېدلي دي او بیا له دې ځایه د شونکړۍ له غاښې کونړ ته اوښتلي لومړۍ یې بهر آباد او بیایې له مجبوریته د کونړ سین ښکته او پورته برخوته د هغو ځایونو دقومي قدرت په وجه نفوذ نه دی کړی له سین څخه دېوگل ته راغلي او هلته استوگن شو او په دې پلار دره کې یې لوۍ مرکزیت پیدا کړ او بیا د مزار درې،باډېل درې او دپېچدرې له سرونو څخه د درو دخولو پورې را خپاره شول. # '''سادات''' په کونړ کې زیات شمېر د سیّدانو کورنۍ موجودې دي ، د دې سیدانو عمومي لوۍ کلی پشد(پشت) دی چې [[سیّد محمود پاچا]] هم دلته اوسېده ، په دې برسېره د کونړ په ځینو نورو سیمو لکه شال،بر نرنگ،شین کوړک،دو شاخېلو،یارگل،خاص کونړ،کوز نرنگ او نورو ځایونو کې هم د سیّدانو (پاچاهانو)کورنۍ مو جودې دي. # '''موسیٰ خېل''' موسیٰ خېل هم په کونړ کې اوسېږي. ==امنیتي حالات== دهېوادونو په [[تاریخ]] کې هغه سیمې د ولسونو او ځواکونو د پوره پاملرنې وړ گرځېدلې دي چې د نورو سیمو په پرتله د هغوۍ جغرافیوي او سوق الجیشي موقعیت د یو شمېر مشخصاتو له پلوه دوتلي فوقاالعاده اهمیت درلودونکي وي. زموږ په گران [[هېواد]] کې هم کومې سیمې چې د جغرافیوي،اقتصادي، فرهنگي او سوق الجیشي ممتاز اهمیت څخه برخوردارې دي هلته زموږ نیکونه راټول شوي ، کلاگانې،کلي،ښارونه، حصارونه او کروندې یې آبادې کړي،قوي بناگانې یې تأسیس،تجارتي،مذهبي،علمي او کلتوري مرکزونه یې رامنځ ته کړي او مدنیتونه یې ایجاد کړي دي او د تاریخي دورو په اوږدو کې په تېره بیا د مسیحي دورې د لسیزې پېړۍ په شاو خوا کې چې تقریبا داسلامي دورې سره سمون لري له خوږو، ترخو، تودو، سړو، ژورو، ماتو او بربادیو څخه ډک تاریخي خاطرات او یادونه لري.نو که د کونړ دې ډول موقعیت ته وگورو په ډېره وتلې توگه د دغسې ممتاز موقعیت لرونکی دی .خو په خاص ډول په تېرو درې لسیزو کې چې کومې ناخوالې زمونږ په گران هېواد او په اسلام او هېواد پاله خلکو راغلي او روانې دي نو کونړ(کونړونه)هم د دغو ناخوالو او بر بادیو څخه په امن کې نه وو او نه دی. ==د بن لادن لپاره لټون== [[اسامه بن لادن]] ==ولسوالۍ== Tد کونړ ولایت ولسوالۍ:<ref>[http://www.aims.org.af/maps/national/political_divisions/political_divisions_34.pdf "Afghanistan Administrative Divisions"] map, March 2007, Afghanistan Information Management Services (AIMS)</ref> {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;" |+ Districts of Kunar Province |- !ولسوالۍ !مرکز !Pop.<ref name="mrrd"/> !Area<ref>[http://www.fao.org/afghanistan/ Afghanistan Geographic & Thematic Layers]</ref> !یادونې |- |[[Asadabad District|Asadabad]] || || 29,177 || || Is the Capital of Kunar Province, which includes Asadabad and adjacent towns, immediately surrounding the confluence of the Pech and Kunar Rivers |- |- |[[Bar Kunar District|بر کونړ]] || || 20,716 || || |- |[[Chapa Dara District|چپه دره]] || || 28,681 || || |- |[[Dangam District|دانگام]] || || 15,509 || || |- |[[Dara-I-Pech District|پېچ دره]] || || 44,958 || || Commonly known as the Pech District or Manogai District |- |[[Ghaziabad District, Kunar Province|غازي اباد]] || Ghaziabad || 7,500 || || formerly northern Bar Kunar District |- |[[Khas Kunar District|خاص کونړ]] || || 31,950 || || Khas Kunar District is the largest district in the Kunar Province. |- |[[Marawara District|مروره]] || || 100,500 || || |- |[[Narang Aw Badil District|نرنگ او باډېل]] || || 27,937 || || |- |[[Nari District|ناړۍ]] || || 32,510 || || |- |[[Nurgal District|نرنگ]] || || 25,047 || || |- |[[Sawkai District|څوکۍ]] || || 28,905 || || |- |[[Shaigal District|شیگل]] || || 33,781 || || formed from northeastern Dangam District |- |[[Sirkani District|سرکاڼو]] || || 24,080 || || |- |[[Wata Pur District|وټه پور]] || || 28,778 || || formed from northwestern Asadabad District |- |} '''کنړ په ټولیز ډول ۱۶ولسوالياني لري چي په لاندي ډول دي''' # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده == سياست == دکونړ ولايت اوسنی والي سيد فضل الله دی<br /> === د کونړ درې === === دمزار دره === کله چې دښېوې او اسلام پور دکلیو څخه داسلام پور دغاښې حخه ورتېر شو د نور گل کلی راځي چې د یوې درې په خوله کې پروت دی دا دره د مزار درې په نوم یادېږي. === د دېوگل دره === سم تلفظ یې دېوه گل دی،د درې ذکر د دې نوم وروسته بې مورده دی ځکه چې دا نوم له دیوه(روښنایي) او گل (دره) څخه ترکیب شوی چې مجموعي معنا یې نور او یا رڼا دره ده . د دېوه گل دره ډېره اوږده دره ده او د څوکۍ کلي یې په خوله کې پروت دی او وروستی سرحد یې دپېچ درې، چپې درې او بیا واما ته رسیږي. صافیان دې درې ته پلار دره وایي. داځکه چې په کونړ کې د صافیانو (ساپيانو) د قوم لومړنی مرکز او استوگنځی بلل کېږي. == زمكنې جوړښت== په کونړ کې اقتصادي فعالیتونه === داوبدنې صنعت === په کونړ کې که څه هم وړۍ زیاتې استحصالېداۍ شي خو بیا هم د وړیو څخه ډېره کمه گټه اخیستل کېږي، معمولاً وړین کالي چې په غرنیو سیمو کې زیات رواج لري جوړېږي د دې خبرې علت دا دی چې په دغو سیمو کې ساړه زیات او له بلې خوا نه د هغو داوسیدونکو تگ راتگ تل په ځنگلونو کې وي او وړین کالي د ونو او بو ټو د څانگو سره د نښتلو په وخت کې زیات مقاومت لري په دې سیمو کې د پسه وړۍ دلاسو نو په واسطه (لاسي څرخۍ)ریشي چې د ریشولو په کار کې ښځې زیاته برخه اخلي او خاص مهارت لري کله چې وړۍ ورېشل شي نو بیا په خپل لاس جوړو شوو ساده دستگاه گانوکې ترې تکه جوړوي او د استحصال شوي ټوټې څخه د هغو د تارونو د نري توب او پنډوالي په اعتبار مخصوص کالي لکه کورتۍ،شړۍ،پکول،صافي واله خولۍ،کوڅۍ،پاپیچی،شوقه،څړۍ،ټغرې،لمڅی،،دباروړلو دپاره وریی،جوالونه،غوندي او داسې نور ترېنه تیاروي. همدارنگې په کونړ کې په تېره بیا د کونړ د ناوې په ښکتنیو سیمو کې د پنبې کرل زیات رواج درلود یا لري.خو پخوا چې دمحلي صنعت له مخې د خلکو جامې عموماً له خامتا(کرباس) څخه وې نو دا وه چې پنبه زیاته کرل کېدله د ژمي په موسم کې چې له یوې خوا د مني د حاصلاتو له جملې څخه پنبه هم وه او له بلې خوانه شپې به اوږدې وې، دکورنیو ښځو به په خپلو لاسونو تر حلاجۍ او ندافۍ وروسته په لاسي څرخو هغه رېشلې او جو لاگانو به د ماکو په دستگاه خامتا اوبدله او بیا یې څادر ، پټکي او کالي ورځینې تیارول. == د وگړو شمیر== کونړ دافغانستان د پر نفوسو ولا یاتو څخه دی او تقریباً ۵۰۰،۰۰۰ اوسیدونکي لري،چې اکثره یې په کلیو او بانډو کې مېشت دي.دکونړ ۹۵٪ په سلنه کې پښتانه او نور ۵٪ نورستانیان او پشه یان دي. == تاريخي ځايونه == === استحکامي کلا گانې === دکونړاوسیدونکي د خپلو مېشته کېدوله وخته راهیسې لکه د هېواد دنورو قومونو او قبیلوغوندې همېشه په دې فکر کې وو،چې دسیمې په یوه داسې محل یا ځاي کې دخپلې هستوگنې دپاره کلي اوکلاوې آبادې کړي چې دجغرافیوي موقعیت له مخې باید د لاندنیو مشخصاتو درلودونکي وي: # دسیمې په هسې یو محل کې واقع وي چې په شاوخواسیمو باندې دیوې حاکمې نقطې حیثیت ولري. #داستحکامي پوخوالي له مخې پوره طبیعي عوارض درلودل،یعنې په جگو غونډیو او ځایونو پرتې وي او په ډېر محدود جنگي قدرت یې دفاع کېدله او دپردیو حملې پرې دومره موثرې تمامې نه شي. #معمولاً دکلاگانو موقعیت دڅلورو لارو، درې لارو د تلاقي په نقطو کې او یا د عمومي لارو پر سر وي. #داوبو رسولو منابع لکه رودونه او چینې ورته نژدې وي او یا په دننه کې هم داوبو دغه منابع ولرلاي شي. #دهغو د ودانولو په چارو کې تر ممکنه حده پورې د ساختماني موادو اکمال ډېرې ستونزې ونه لري که دکونړدپخوانیوکلاگانو جوړخت ته ړکتل شي تر ډېره حده پورې دجغرافیایي موقعیت په اعتبار پکې پورتني بېلگې په نظر کې نیول شوي دي. === دچغان غونډۍ === د چغان غونډۍ کلا چې معمولاً ورته د چغان غونډۍ وایي له پخوا زمانې نه تر اوسه پورې دیوې کلکې دفاعي کلا ، د کشف او ترصد د پاره ډېر مناسب محل گڼل کیږي چې شاوخوا سیمې ترې په ډېرې آسانۍ سره تر کنترول لاندې نیول کېداۍ شي. د چغان غونډۍ د اسمار او پېچ د درې او دکونړ دښکتتنۍ برخې د تلاقي او د لوۍ سین او پېچ سین دیو ځاۍ کېدو په برخه کې موقعیت لري. د چغان غونډۍ دلاندې چې یو وخت دنیسا ښار موقعیت درلود او یا ننگرښار هم دلته پروت ۇ دلا وضاحت لپاره دغه غونډۍ ددمکلي مخامخ دکرهالې شمال شرق خواته دغره دلمنې په یوه جگه غونډۍ جوړه شوې ده.دا کلا او محل هغه وخت په چغان غونډي ونومول شوه چې دلته په دې سیمه کې دجغانیانو حکمراني وه،او دچنگېز داولادې دچغتایانو په وخت کې د دې ځاي دتسمیې دوجه په نسبت، دومره مستنده نه ښکاري اوامکان لري چې په چغسراۍ د دمکلي اړول به د جغتایانو په وخت صورت موندلی وي نه د چغان غونډۍ،ځکه چغانیان له جغتایانو څخه بل څوک وو. === دکلوم کلا === دکلوم کلا چې دکولم،کالم،کلم او دقلوم په نوم هم یاده شوې ده دمرکزي نورستان د پېچ درې په وروستۍ برخه کې پوشال،رمگل او مندوگل ته نژدې په ناجل کې دغره په جگه څوکه باندې له تیږو څخه جوړه شوې ده چې ډېره محکمه کلا ده.په تاریخي اسنادو کې چې د دې کلا څخه یادونه شوې ده هغه دامیر نیمور او دامیر عبدالرحمن د هغو لښکر کشیو د واقعاتو بیان دی چې به نورستان یې کړي دي.گوډ تیمور کله چې د کتور په درو کې لښکر کشي وکړه او هغه کلا یې له ډېره ستونزو اوقر بنیو ورکولو وروسته فتح کړه نو دخپلې فتحې په یاد یې هلته یو یادگار پرېښود دغه یادگار دکلوم دکتیبې به نوم یادیږي. === دپیار کلا === دپیار کلا چې د لویدیز نورستان ژونیا ته نژدې یې موقعیت درلود د کتور د نورستانیانو د پخو کلاگانو څخه یوه کلا ده چې د هغې د تسخیرولو واقعه داسې بیان شوې ده، "کله چې د [[امیر عبدالرحمن خان]] په دوره کې په کونړ کې دپوځي سوقیاتو په ترڅ کې سپهسالار [[غلام حیدر خان څرخي]] ته امر وشو چې نورستان ونیسي نو د لغمان حاکم اولیاقل چې دپیار د خلکو په تنبیه کولو اخته ۇ دجگړې نیت وکړ. د [[سراج التواریخ]] په قول په ۳۲ دقیقو(دسرعت عمل څخه مراد دی) په موده کې یې د کافرانو قوت مات کړاو ځینو یې غرونو ته پناه یووړله او له دې جملې څخه ۱۸۰ تنه چې د پیار په کلا کې یې ځاۍ نیولی ۇ کلا بند کړل ، دوه شپې او ورځې کلا محاصره وه او کله چې ورته د اولیاقل په امر اور واچول شو وسوزول شوه او کلا ونیول شوه." === دکټار کلا === دا کلا دکتر کلا په نوم چې د کتر یا کتور د قبیلې پورې مربوط د یوې کورنۍ ځاۍ ۇ او بل تاریخي نوم یې <<پړیچ ورن دیش>> دی او په بر چغسراۍ کې یوه ډېره ټینگه او لوړه کلا وه،چې دشامیر کوټ شمال لویدیځ خوا ته دیوه غره په لمن کې کې تر کتر (کتور) او گمبیر راښکته موقعیت لري. زموږ د پخوانیو خلکو له خولې چې نقل یې کاوه ، د دغه کلا خلک ډېر سخت کافران وو ډېر سنگدله او بېرحمه خلک وو کله چې دهغوۍ دمسلمان کولو په مقصد لښکر وسو په دې لښکر کې د نرنگ خلک هم شامل وو، خو د کلاد کافرانو لخوا دډېر سخت مقاومت سره مخامخ شول او هېچا نه شو کولاۍ چې کلا ته ور وخېژي، دا ځکه چې هغوۍ پرې له پاسه تیگې راکولولې تر څو چې په یوه ډول جنگي تکتک سره وروختل او کلا ته یې اور واچوه او دا چې د کلا په ساختمان کې زیاتره لرگي کارول شوي وو نو کلا په آسانۍ سره اور واخیست او دکټار کافران غرونو ته وختل. دمخه وویل شو چې دوۍ ډېر سخت زړي کافران وو نو د دوۍ دمظالمو او کلک زړیتوب کیسې زموږ د پخوانیو خلکو په کلتور او ورځنۍ محاوره کې تر ننه مروج پاتې دي، د مثال په توگه که څوک په چا ډېر ظلم وکړي کوم چې دهېڅ عاطفې نښه بکې نه وي نو ویل کېږي<< داسې کار د کټار کافر هم نه کوي>>، او یا دمخاطب په شکل ویل کېږي<< څه دکټار کافر خو نه یې>>،او یا که جېرته کومه غوا د شیدو ورکولو ته نه ودرېږي نو ویل کېږي<< دغه غوا کټاره ده>>. ==دکونړ دودونه== په عمومي ډول په کونړ کې ډېر غوره دودونه شته دی چې دنړۍ په نورو قومونو کې یې ساری نه لیدل کېږی او زموږ دهېواد یوه وتلې بېلگه گڼل کېږي چې له دې جملې څخه جرگه،تړه،څلی،نرخونه،چیغه،ننواتې،ناغه،مېلمه پالنه،د جومات او ملا رواجونه او داسې نور د خورا ستاینې وړ دي. == داهم وگورۍ == * [[افغانستان]] * [[کاکازي]] * [[ترکاڼي (ټبر)|ترکلاڼي]] == سرچینې == *انگرېزی ویکیپېډیا *د افغانستان د ولايتونو جغرافيه ، ژباړه: اورنگزېب ارشاد ، كال۱۳۷۹ه ل، خپرندويه ټولنه: د اريك د گرځنده كتابتونونو اداره *د افغانستان تاريخي زمكپېژندنه، ليكوال: [[مير غلام محمد غبار]] ، كال ۱۳۷۷هجري لمريز، د مېوند نشراتي مركز، صبا كتابتون-پېښور ښار *آلماني ویکیپيډ یا''' *[[ظفر کاکاخېل]] ، پښتانه د تاریخ په پاڼو کې،یونیورستي بک اجنسي،پېښور ۱۳۸۴ *دافغانستان لنډ تاریخ ''' *[[پوهاند رازقي نړيوال]] د کتاب څخه http://www.kunar.blogfa.com <br /> Afghanistan Report (دافغانستان په اړه رپوټ)Michael Moore and James Fussel<br /> Afghanistan The Soviet War(په افغانستان کې دروس جگړه)Edward Girardet 1985 {{د کونړ ولسوالۍ}} {{د افغانستان ولايتونه}} __ليکلړ__ [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولايتونه]] cy5aosnve2b4c12tulv0102bwgg4vof 284732 284731 2022-08-22T09:23:18Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = کونړ | native_name = Kunar | native_name_lang = ps | settlement_type = [[د افغانستان ولايتونه |ولايت]] | image_skyline = Watapur district-2012.jpg | image_alt = | image_caption = د وټه پور ولسوالی د کونړ ولایت په 2012 کال کې | image_flag = | flag_alt = | image_seal = | seal_alt = | image_shield = | shield_alt = | nickname = | motto = | image_map = Kunar in Afghanistan.svg | map_alt = | map_caption = د کونړ ولایت نقشه په سور رنګ کې | pushpin_map = | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|35.0|71.2|region:AF_type:adm1st|display=inline,title}} | coor_pinpoint = | coordinates_footnotes = | subdivision_type = هيواد | subdivision_name = {{افغانستان}} | established_title = | established_date = | founder = | seat_type = پلازمېنه | seat = [[اسد اباد، افغانستان|آسد آباد]] | government_footnotes = | leader_party = | leader_title = [[د کونړ واليان|والۍ]] | leader_name = [[وحيدالله کليمزاده]] | leader_title1 = | leader_name1 = | unit_pref = Metric<!-- or US or UK --> | area_footnotes = | area_total_km2 = 4339 | area_land_km2 = | area_water_km2 = | area_water_percent = | area_note = | elevation_footnotes = | elevation_m = | population_footnotes = <ref name="cso"/> | population_total = 428800 | population_as_of = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_note = | blank_name_sec1 = [[د افغانستان ژبې |مهمه ژبه ]] | blank_info_sec1 = [[پښتو]] | timezone1 = UTC+4:30 | utc_offset1 = | timezone1_DST = | utc_offset1_DST = | postal_code_type = | postal_code = | area_code_type = | area_code = | iso_code = AF-KNR | website = | footnotes = }} '''د کونړ ولایت''' ''([[انگرېزي ژبه|انگرېزي]]: kunar)'' د [[افغانستان]] له ۳۴ ولایتونو څخه یو ولایت دی، چې ختیځه برخه کې موقعیت لري. دا ولایت له گاونډي [[پاکستان]] سره په پوله پروت دی. منځۍ (مرکز) یې د اسد اباد ښارگوټى دی. کونړ دپخوانيو مٶرخانو په آثارو کي کنړ، کنير، کهويس (Khoes)، کونر (kunar) ، کولو، کونړ، کونر او داسي نورو په نومونو راغلي دي. کونړ (کونرkonar) په شکل له دوو کلمو څخه جوړ شوي دي چي نورستانيانو ورته کونړ وايه او په نورستاني لهجه يې معنا(دښوونه دره) يا زيتون دره ده. په دي نوم کې هم د نورو نورستاني کلمو او نومونو په شان چي په نورو ژبو کې يي(له)،(په) (ړ) اوښتلي بدلون راغلى دى او په کونړ يى شهرت پيدا کړى دى. تاريخي اسنادو ځينې نور شواهد داسې ښائي چې ډير پخوا د کنړ دره له غرونو څخه نيولي ان دکنړ د [[سيند]] دغاړوپوري په گڼوځنگلونو پټه وه ، چي زياتره پوټي يي، ښونان اوغوړا څکي وو، د دي ډولونود موجوديت د ثبوت د پاره به دا کافي وي چي وويل شي کله چي [[سلطان محمود غزنوي]] د لومړي ځل لپاره د اسلامي فتوحاتو په لړ کي د کونړ د دې درې په خوله کي د [[کابل]] له سيند څخه راپورې ووت دنور او قيرات په درويي حملي کولي نو يي د خپل لښکر سره دنجارانو، آهنگرانو، سنگ تراشانو اونور کسبگرانو ډلي هم را واخيستلي ترڅو چي د ځنگل وني اوبوټي ووهي، تيږي ماتي کړي او د خپل لښکرد پرمختگ د پاره لاره جوړه کړي. د يو بل مستند دليل له مخي چي ددغو دوو ډولونو عموميت ته مصداق ورکوي هغه دا دي: کله چه د کونړ د ناوي د ښکتنيو او هوارو برخو پخواني کورونه وکتل شي دهغوۍ دکوټو په چتونو کي د ډاگو (دستک) د پاسه د دړو پرځاي د ښونانو او غوړاڅکو لښتي اچول شوي دي چي پورتني دواړه تاريخي او عيني شواهد په دي دلالت کوي چي په رښتيا سره په پخوانيو زمانوکې د کونړ دره په تيره بيا د کونړ د سيند د شمال شاوخوا په ځنگلونو پټه او زياتره وني يي همدغه ښونان او غوړاڅکي وو، او زما ديادو خبره ده چي زموږ دسيمي (نرنگ) دغرونو لمني ان تر سمي پورې د ښونانو او څيړيو او نورو ونو پټې وې، نوځاي يي درلود چي نورستانيانو هغه د ښوونو په نامه ياده کړي ده. همداراز (کو) د اوبو، څاه او رود په معنا دي لکه ،چي همدا اوس موږ په ورځنيو محاورو کې کوهې زيات استعماليږي، نو چي داسي ده دکونړ يعني د اوبو او رود دره او که تاريخي اسنادو ته مراجعه وشي په عمومي صورت سره کونړدومره شهرت نه لري لکه چي په لرغونو اثارو کي دکونړ سيند (راساRasa ( يي لري. نودا هم پوره ممکنه ده چي د کونړ دا معنا به واقعيت ولرلاي شي چي د [[سيند]] او اوبو دره يي وبولو، ځکه که [[اوبه]] يي نه درلودلاي اووچ خوړ واي نو ممکن بيايي دغسي معنا نه شوه ورکولاي. د [[عبدالحی حبيبي|پوهاند عبدالحى حبيبي]] د پنځوسو مقالو د پساندونو په يوه برخه کي داسي راغلي دي: کونار يعني کونار چي جمله يي داسي په قوس کې ليکلي شوي ده (رود دره کاغان شرقي پکهلي ضلع هزاره) دلته مطلب د کو څخه دي چي په نوموړي اثرکۍ د اوبو او رود په معنا استعمال شوي دي. د پورتنيو څيړنو او تحقيقونو څخه دا جوتيږي چي د کونړ لفظ دليکني سره بايد تر(ک) ورسته (و) وليکل شي نه دا چي دکونړ لفظ دليکني څخه(و) واښستل شي. ځيني وخت ليدل کيږي د کونړ د جمع شکل د کونړونه(کنړونه) ليکل کيږي په دي شکل د کونړ ليکل که مفرد وي کنړ او که جمع وي کنړونو دواړه شکله بيخي غلط دي. دا چي ولي داسي ليکل کيږي زما په نظرڅه رنگه چي په کونړکې په رسمي دفترونو کې ټول مراسلات او مکتوبونو په دري ؤ يعني په خپله د کونړ دفتري [[ژبه]] دري وه نو دا ده چي د کنړ د کلمي پرځاي د سهولت له مخي يي په کنر انتقال کړي بيا دغه کنر کنرها شوي او وروسته تري د جمعي حالت په پښتو کنړونه جوړ شوي دي. پرته له دي بله کومه تاريخي ريښه نه شي لرلاي. دا چي په مخکنۍ برخه کې وليکل شو چي کنړ ته کنر هم وايي د کونړ د نوم دا شکل هم د يوي خواته د حدودالعالم د اشاري له مخي چي کنر يي ورته ويلي دي او د بلي خوانه دخاص کونړ ختيزي خواته يوکلي د تنر په نوم شته دي که دهغه کلي د نوم سره د مقايسي له مخي وويل شي نو ممکن هغه (ته نر) وي او که درون ته. ==جغرافیوی جوړښت او قومی جوړښت== [[د کونړ ولایت]] د [[افغانستان]] په خنیځ کې پروت دی چې شمال ته یې د [[نورستان]] ، سهیل ته یې د [[ننگرهار]] ، لویدیځ ته یې د [[لغمان]] ولایتونه پراته دي.او په ختیځ کې د [[خېبر پښتونخوا|خیبر]] [[پښتونخوا]] سره ۱۷۵ کیلو متره گډه پوله ویشي.دکونړ ولایت یو غرنی ولایت دی چې څه دياسه ۴۵۰۰ کیلو متره مربع مساحت لري. === دکونړقومونه === # '''[[الکوزي]]''': الکوزي سړبني پښتانه دي او د دانیو زیرک پورې اړه لري او دکونړ په سر کاڼو کې وجود لري. # '''تر کلاڼي''': دا قبیله د سړبن په ټولنیز گروپ پورې اړه لري او په کونړ کې شته دی. # '''سالارزي''': سالارزي دپورتنۍ قبېلې یو ښاخ دی او دکونړ په لاندنیو سیمو کې ژوند کوي. [[دانگام ولسوالۍ|دانگام]] ،[[اسمار ولسوالۍ|اسمار]]، [[شنگړۍ]] ،[[شالۍ]] (شال)،[[ناړۍ]] ،[[بریکوټ]] ،[[دم کلی]] ،[[نرنگ]] ، [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو]] ،[[گنجگل]] ،[[ټانکو]] ،[[شولتن(شلتن)]]،[[مروره]] ،[[اغذباغ]] ،[[ساو]] ، [[ساوخوړ]] ،[[څوکۍ]] ، [[بارگام]] ،[[ازیرگل]] ،[[ډمبرو]] ، [[حصاره(ایساره)]] [[کرهاله]]،[[دونه یی]] . # '''خاښي خېل''':خاښی خېل یا خو ښي خېل د کونړ په ځینو ځایو کې هستوگنه لري چې په یو روایت سره د [[ميرزا الغ بېگ]] به وخت کې کونړ ته لېږدېدلي دي. # '''سرکاڼي''': دا دالکوزیو یو ښاخ دی چې دکونړ په سر کاڼو کې او سیږي او د نوم دمناسبت له مخې د سرکنډ کلی هم د دې قبیلې یو کلی # '''شینواري''': د [[شیگل]] شینواري تقریباٌ ۳۰۰ کاله دمخه د ځینو عواملو له کبله د سره کمر له خوا نه تللي دي او د شیگل ځمکه یې له نو رو قومونو څخه چې په هغه وخت کې کافران وو نیولې وه،شیگل ته د شینوارو راتگ او د نورو قومونو څخه د شیگل نیول د [[شیخ بابا]] په مشرۍ چې اصلي نوم یې(ذکریا) دی تر سره شوې ده. # '''ادریم زي (عبدالرحیم زي)''': دا قبیله د غلجیو په ټولنیز گروپ کې شامله ده او د احمد زیو یو ښاخ دی او دکونړ په ښېوه کې او سیږي. # '''لودین''': دوۍ غرښتي پښتانه دي او په کونړ کې هستوگنه(استوگنه) لري. # '''ماموند''': دوۍ د سړبن په ټولنیز گروپ کې شمېرل کیږي او دښا خي خېلو(خا ښي خېلو) دترکاڼي په قبیلې پورې لړه لري.دوه ماموند وجود لري:لومړی ماموند(کاکازي)واړه ماموند دوړو ماموندو ځینې خېلونه په شوړتن(شلتن)،دانگام او په وټه پور کې مېشت دي. # '''مشواڼي''':مشواڼي په اصل کې غرغښتي پښتانه دي، دوئ دکونړ په ناړۍ،دانگام او اسمار کې اوسیږي. # '''ملکزي''': په کونړ او دنرنگ په جار قلعه کې هستوگنه لري. # '''ملاگوري''': سړبني پښتانه دي او د مومندو په سترې قبیلې پورې اړه لري ، د ملا گورو کورني د درې په ملا گورې او دنرنگ دکوټکې په کلي کي اوسیږي. # '''مومند''': مومند دسړبن په ټولنیز گروپ کې یوه ستره [[قبیله]] ده چې د کونړ د ولایت په [[اسد آباد]] ، خاص کونړ،سرکاڼو،نورگل او نرنگ کې اوسیږي. # '''یوسفزي''': یوسفزي هم په کونړ کې هستوگنه لري او یو لوۍ پښتون ټبر دی. # '''بزرگخېل''': بزرگخېل یوهلویه قبیله ده چې دکونړ په نرنگونو لکه بر نرنگ ، کوډو ، کړه ماراو په یوه روایت سره په کوټکي او حکیم آباد(کولي گرام) او دڅوکۍ په کلماني گې هستوگنه لري. # '''[[ساپي|ساپې]]''':([[صافي]]) د زیاتره تاریخي اسنادو له مخې د ساپي قوم چې په کونړ کې مېشت دي یو لوۍ قوم شمېرل کیږي چې په لومړۍ سر کې د غوړې مرِۍ څخه سره کمر ته رالېږدېدلي دي او بیا له دې ځایه د شونکړۍ له غاښې کونړ ته اوښتلي لومړۍ یې بهر آباد او بیایې له مجبوریته د کونړ سین ښکته او پورته برخوته د هغو ځایونو دقومي قدرت په وجه نفوذ نه دی کړی له سین څخه دېوگل ته راغلي او هلته استوگن شو او په دې پلار دره کې یې لوۍ مرکزیت پیدا کړ او بیا د مزار درې،باډېل درې او دپېچدرې له سرونو څخه د درو دخولو پورې را خپاره شول. # '''سادات''' په کونړ کې زیات شمېر د سیّدانو کورنۍ موجودې دي ، د دې سیدانو عمومي لوۍ کلی پشد(پشت) دی چې [[سیّد محمود پاچا]] هم دلته اوسېده ، په دې برسېره د کونړ په ځینو نورو سیمو لکه شال،بر نرنگ،شین کوړک،دو شاخېلو،یارگل،خاص کونړ،کوز نرنگ او نورو ځایونو کې هم د سیّدانو (پاچاهانو)کورنۍ مو جودې دي. # '''موسیٰ خېل''' موسیٰ خېل هم په کونړ کې اوسېږي. ==امنیتي حالات== دهېوادونو په [[تاریخ]] کې هغه سیمې د ولسونو او ځواکونو د پوره پاملرنې وړ گرځېدلې دي چې د نورو سیمو په پرتله د هغوۍ جغرافیوي او سوق الجیشي موقعیت د یو شمېر مشخصاتو له پلوه دوتلي فوقاالعاده اهمیت درلودونکي وي. زموږ په گران [[هېواد]] کې هم کومې سیمې چې د جغرافیوي،اقتصادي، فرهنگي او سوق الجیشي ممتاز اهمیت څخه برخوردارې دي هلته زموږ نیکونه راټول شوي ، کلاگانې،کلي،ښارونه، حصارونه او کروندې یې آبادې کړي،قوي بناگانې یې تأسیس،تجارتي،مذهبي،علمي او کلتوري مرکزونه یې رامنځ ته کړي او مدنیتونه یې ایجاد کړي دي او د تاریخي دورو په اوږدو کې په تېره بیا د مسیحي دورې د لسیزې پېړۍ په شاو خوا کې چې تقریبا داسلامي دورې سره سمون لري له خوږو، ترخو، تودو، سړو، ژورو، ماتو او بربادیو څخه ډک تاریخي خاطرات او یادونه لري.نو که د کونړ دې ډول موقعیت ته وگورو په ډېره وتلې توگه د دغسې ممتاز موقعیت لرونکی دی .خو په خاص ډول په تېرو درې لسیزو کې چې کومې ناخوالې زمونږ په گران هېواد او په اسلام او هېواد پاله خلکو راغلي او روانې دي نو کونړ(کونړونه)هم د دغو ناخوالو او بر بادیو څخه په امن کې نه وو او نه دی. ==د بن لادن لپاره لټون== [[اسامه بن لادن]] ==ولسوالۍ== Tد کونړ ولایت ولسوالۍ:<ref>[http://www.aims.org.af/maps/national/political_divisions/political_divisions_34.pdf "Afghanistan Administrative Divisions"] map, March 2007, Afghanistan Information Management Services (AIMS)</ref> {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;" |+ Districts of Kunar Province |- !ولسوالۍ !مرکز !Pop.<ref name="mrrd"/> !Area<ref>[http://www.fao.org/afghanistan/ Afghanistan Geographic & Thematic Layers]</ref> !یادونې |- |[[Asadabad District|Asadabad]] || || 29,177 || || Is the Capital of Kunar Province, which includes Asadabad and adjacent towns, immediately surrounding the confluence of the Pech and Kunar Rivers |- |- |[[Bar Kunar District|بر کونړ]] || || 20,716 || || |- |[[Chapa Dara District|چپه دره]] || || 28,681 || || |- |[[Dangam District|دانگام]] || || 15,509 || || |- |[[Dara-I-Pech District|پېچ دره]] || || 44,958 || || Commonly known as the Pech District or Manogai District |- |[[Ghaziabad District, Kunar Province|غازي اباد]] || Ghaziabad || 7,500 || || formerly northern Bar Kunar District |- |[[Khas Kunar District|خاص کونړ]] || || 31,950 || || Khas Kunar District is the largest district in the Kunar Province. |- |[[Marawara District|مروره]] || || 100,500 || || |- |[[Narang Aw Badil District|نرنگ او باډېل]] || || 27,937 || || |- |[[Nari District|ناړۍ]] || || 32,510 || || |- |[[Nurgal District|نرنگ]] || || 25,047 || || |- |[[Sawkai District|څوکۍ]] || || 28,905 || || |- |[[Shaigal District|شیگل]] || || 33,781 || || formed from northeastern Dangam District |- |[[Sirkani District|سرکاڼو]] || || 24,080 || || |- |[[Wata Pur District|وټه پور]] || || 28,778 || || formed from northwestern Asadabad District |- |} '''کنړ په ټولیز ډول ۱۶ولسوالياني لري چي په لاندي ډول دي''' # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده == سياست == دکونړ ولايت اوسنی والي سيد فضل الله دی<br /> === د کونړ درې === === دمزار دره === کله چې دښېوې او اسلام پور دکلیو څخه داسلام پور دغاښې حخه ورتېر شو د نور گل کلی راځي چې د یوې درې په خوله کې پروت دی دا دره د مزار درې په نوم یادېږي. === د دېوگل دره === سم تلفظ یې دېوه گل دی،د درې ذکر د دې نوم وروسته بې مورده دی ځکه چې دا نوم له دیوه(روښنایي) او گل (دره) څخه ترکیب شوی چې مجموعي معنا یې نور او یا رڼا دره ده . د دېوه گل دره ډېره اوږده دره ده او د څوکۍ کلي یې په خوله کې پروت دی او وروستی سرحد یې دپېچ درې، چپې درې او بیا واما ته رسیږي. صافیان دې درې ته پلار دره وایي. داځکه چې په کونړ کې د صافیانو (ساپيانو) د قوم لومړنی مرکز او استوگنځی بلل کېږي. == زمكنې جوړښت== په کونړ کې اقتصادي فعالیتونه === داوبدنې صنعت === په کونړ کې که څه هم وړۍ زیاتې استحصالېداۍ شي خو بیا هم د وړیو څخه ډېره کمه گټه اخیستل کېږي، معمولاً وړین کالي چې په غرنیو سیمو کې زیات رواج لري جوړېږي د دې خبرې علت دا دی چې په دغو سیمو کې ساړه زیات او له بلې خوا نه د هغو داوسیدونکو تگ راتگ تل په ځنگلونو کې وي او وړین کالي د ونو او بو ټو د څانگو سره د نښتلو په وخت کې زیات مقاومت لري په دې سیمو کې د پسه وړۍ دلاسو نو په واسطه (لاسي څرخۍ)ریشي چې د ریشولو په کار کې ښځې زیاته برخه اخلي او خاص مهارت لري کله چې وړۍ ورېشل شي نو بیا په خپل لاس جوړو شوو ساده دستگاه گانوکې ترې تکه جوړوي او د استحصال شوي ټوټې څخه د هغو د تارونو د نري توب او پنډوالي په اعتبار مخصوص کالي لکه کورتۍ،شړۍ،پکول،صافي واله خولۍ،کوڅۍ،پاپیچی،شوقه،څړۍ،ټغرې،لمڅی،،دباروړلو دپاره وریی،جوالونه،غوندي او داسې نور ترېنه تیاروي. همدارنگې په کونړ کې په تېره بیا د کونړ د ناوې په ښکتنیو سیمو کې د پنبې کرل زیات رواج درلود یا لري.خو پخوا چې دمحلي صنعت له مخې د خلکو جامې عموماً له خامتا(کرباس) څخه وې نو دا وه چې پنبه زیاته کرل کېدله د ژمي په موسم کې چې له یوې خوا د مني د حاصلاتو له جملې څخه پنبه هم وه او له بلې خوانه شپې به اوږدې وې، دکورنیو ښځو به په خپلو لاسونو تر حلاجۍ او ندافۍ وروسته په لاسي څرخو هغه رېشلې او جو لاگانو به د ماکو په دستگاه خامتا اوبدله او بیا یې څادر ، پټکي او کالي ورځینې تیارول. == د وگړو شمیر== کونړ دافغانستان د پر نفوسو ولا یاتو څخه دی او تقریباً ۵۰۰،۰۰۰ اوسیدونکي لري،چې اکثره یې په کلیو او بانډو کې مېشت دي.دکونړ ۹۵٪ په سلنه کې پښتانه او نور ۵٪ نورستانیان او پشه یان دي. == تاريخي ځايونه == === استحکامي کلا گانې === دکونړاوسیدونکي د خپلو مېشته کېدوله وخته راهیسې لکه د هېواد دنورو قومونو او قبیلوغوندې همېشه په دې فکر کې وو،چې دسیمې په یوه داسې محل یا ځاي کې دخپلې هستوگنې دپاره کلي اوکلاوې آبادې کړي چې دجغرافیوي موقعیت له مخې باید د لاندنیو مشخصاتو درلودونکي وي: # دسیمې په هسې یو محل کې واقع وي چې په شاوخواسیمو باندې دیوې حاکمې نقطې حیثیت ولري. #داستحکامي پوخوالي له مخې پوره طبیعي عوارض درلودل،یعنې په جگو غونډیو او ځایونو پرتې وي او په ډېر محدود جنگي قدرت یې دفاع کېدله او دپردیو حملې پرې دومره موثرې تمامې نه شي. #معمولاً دکلاگانو موقعیت دڅلورو لارو، درې لارو د تلاقي په نقطو کې او یا د عمومي لارو پر سر وي. #داوبو رسولو منابع لکه رودونه او چینې ورته نژدې وي او یا په دننه کې هم داوبو دغه منابع ولرلاي شي. #دهغو د ودانولو په چارو کې تر ممکنه حده پورې د ساختماني موادو اکمال ډېرې ستونزې ونه لري که دکونړدپخوانیوکلاگانو جوړخت ته ړکتل شي تر ډېره حده پورې دجغرافیایي موقعیت په اعتبار پکې پورتني بېلگې په نظر کې نیول شوي دي. === دچغان غونډۍ === د چغان غونډۍ کلا چې معمولاً ورته د چغان غونډۍ وایي له پخوا زمانې نه تر اوسه پورې دیوې کلکې دفاعي کلا ، د کشف او ترصد د پاره ډېر مناسب محل گڼل کیږي چې شاوخوا سیمې ترې په ډېرې آسانۍ سره تر کنترول لاندې نیول کېداۍ شي. د چغان غونډۍ د اسمار او پېچ د درې او دکونړ دښکتتنۍ برخې د تلاقي او د لوۍ سین او پېچ سین دیو ځاۍ کېدو په برخه کې موقعیت لري. د چغان غونډۍ دلاندې چې یو وخت دنیسا ښار موقعیت درلود او یا ننگرښار هم دلته پروت ۇ دلا وضاحت لپاره دغه غونډۍ ددمکلي مخامخ دکرهالې شمال شرق خواته دغره دلمنې په یوه جگه غونډۍ جوړه شوې ده.دا کلا او محل هغه وخت په چغان غونډي ونومول شوه چې دلته په دې سیمه کې دجغانیانو حکمراني وه،او دچنگېز داولادې دچغتایانو په وخت کې د دې ځاي دتسمیې دوجه په نسبت، دومره مستنده نه ښکاري اوامکان لري چې په چغسراۍ د دمکلي اړول به د جغتایانو په وخت صورت موندلی وي نه د چغان غونډۍ،ځکه چغانیان له جغتایانو څخه بل څوک وو. === دکلوم کلا === دکلوم کلا چې دکولم،کالم،کلم او دقلوم په نوم هم یاده شوې ده دمرکزي نورستان د پېچ درې په وروستۍ برخه کې پوشال،رمگل او مندوگل ته نژدې په ناجل کې دغره په جگه څوکه باندې له تیږو څخه جوړه شوې ده چې ډېره محکمه کلا ده.په تاریخي اسنادو کې چې د دې کلا څخه یادونه شوې ده هغه دامیر نیمور او دامیر عبدالرحمن د هغو لښکر کشیو د واقعاتو بیان دی چې به نورستان یې کړي دي.گوډ تیمور کله چې د کتور په درو کې لښکر کشي وکړه او هغه کلا یې له ډېره ستونزو اوقر بنیو ورکولو وروسته فتح کړه نو دخپلې فتحې په یاد یې هلته یو یادگار پرېښود دغه یادگار دکلوم دکتیبې به نوم یادیږي. === دپیار کلا === دپیار کلا چې د لویدیز نورستان ژونیا ته نژدې یې موقعیت درلود د کتور د نورستانیانو د پخو کلاگانو څخه یوه کلا ده چې د هغې د تسخیرولو واقعه داسې بیان شوې ده، "کله چې د [[امیر عبدالرحمن خان]] په دوره کې په کونړ کې دپوځي سوقیاتو په ترڅ کې سپهسالار [[غلام حیدر خان څرخي]] ته امر وشو چې نورستان ونیسي نو د لغمان حاکم اولیاقل چې دپیار د خلکو په تنبیه کولو اخته ۇ دجگړې نیت وکړ. د [[سراج التواریخ]] په قول په ۳۲ دقیقو(دسرعت عمل څخه مراد دی) په موده کې یې د کافرانو قوت مات کړاو ځینو یې غرونو ته پناه یووړله او له دې جملې څخه ۱۸۰ تنه چې د پیار په کلا کې یې ځاۍ نیولی ۇ کلا بند کړل ، دوه شپې او ورځې کلا محاصره وه او کله چې ورته د اولیاقل په امر اور واچول شو وسوزول شوه او کلا ونیول شوه." === دکټار کلا === دا کلا دکتر کلا په نوم چې د کتر یا کتور د قبیلې پورې مربوط د یوې کورنۍ ځاۍ ۇ او بل تاریخي نوم یې <<پړیچ ورن دیش>> دی او په بر چغسراۍ کې یوه ډېره ټینگه او لوړه کلا وه،چې دشامیر کوټ شمال لویدیځ خوا ته دیوه غره په لمن کې کې تر کتر (کتور) او گمبیر راښکته موقعیت لري. زموږ د پخوانیو خلکو له خولې چې نقل یې کاوه ، د دغه کلا خلک ډېر سخت کافران وو ډېر سنگدله او بېرحمه خلک وو کله چې دهغوۍ دمسلمان کولو په مقصد لښکر وسو په دې لښکر کې د نرنگ خلک هم شامل وو، خو د کلاد کافرانو لخوا دډېر سخت مقاومت سره مخامخ شول او هېچا نه شو کولاۍ چې کلا ته ور وخېژي، دا ځکه چې هغوۍ پرې له پاسه تیگې راکولولې تر څو چې په یوه ډول جنگي تکتک سره وروختل او کلا ته یې اور واچوه او دا چې د کلا په ساختمان کې زیاتره لرگي کارول شوي وو نو کلا په آسانۍ سره اور واخیست او دکټار کافران غرونو ته وختل. دمخه وویل شو چې دوۍ ډېر سخت زړي کافران وو نو د دوۍ دمظالمو او کلک زړیتوب کیسې زموږ د پخوانیو خلکو په کلتور او ورځنۍ محاوره کې تر ننه مروج پاتې دي، د مثال په توگه که څوک په چا ډېر ظلم وکړي کوم چې دهېڅ عاطفې نښه بکې نه وي نو ویل کېږي<< داسې کار د کټار کافر هم نه کوي>>، او یا دمخاطب په شکل ویل کېږي<< څه دکټار کافر خو نه یې>>،او یا که جېرته کومه غوا د شیدو ورکولو ته نه ودرېږي نو ویل کېږي<< دغه غوا کټاره ده>>. ==دکونړ دودونه== په عمومي ډول په کونړ کې ډېر غوره دودونه شته دی چې دنړۍ په نورو قومونو کې یې ساری نه لیدل کېږی او زموږ دهېواد یوه وتلې بېلگه گڼل کېږي چې له دې جملې څخه جرگه،تړه،څلی،نرخونه،چیغه،ننواتې،ناغه،مېلمه پالنه،د جومات او ملا رواجونه او داسې نور د خورا ستاینې وړ دي. == داهم وگورۍ == * [[افغانستان]] * [[کاکازي]] * [[ترکاڼي (ټبر)|ترکلاڼي]] == سرچینې == *انگرېزی ویکیپېډیا *د افغانستان د ولايتونو جغرافيه ، ژباړه: اورنگزېب ارشاد ، كال۱۳۷۹ه ل، خپرندويه ټولنه: د اريك د گرځنده كتابتونونو اداره *د افغانستان تاريخي زمكپېژندنه، ليكوال: [[مير غلام محمد غبار]] ، كال ۱۳۷۷هجري لمريز، د مېوند نشراتي مركز، صبا كتابتون-پېښور ښار *آلماني ویکیپيډ یا''' *[[ظفر کاکاخېل]] ، پښتانه د تاریخ په پاڼو کې،یونیورستي بک اجنسي،پېښور ۱۳۸۴ *دافغانستان لنډ تاریخ ''' *[[پوهاند رازقي نړيوال]] د کتاب څخه http://www.kunar.blogfa.com <br /> Afghanistan Report (دافغانستان په اړه رپوټ)Michael Moore and James Fussel<br /> Afghanistan The Soviet War(په افغانستان کې دروس جگړه)Edward Girardet 1985 {{د کونړ ولسوالۍ}} {{د افغانستان ولايتونه}} __ليکلړ__ [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولايتونه]] 1yr52coswmqd4un3wt4ymb5idfcl5oy 0 8570 284729 239450 2022-08-22T08:23:57Z Túrelio 2473 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0020789.jpg]] → [[File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg]] wikitext text/x-wiki '''[[:ps:پښتانه|پښتانه]]''' (چې د پختانه په نامه هم پېژندل کېږي), '''پټانان''' يا '''افغانان''' د افغانستان يوه توکميزه ډله ده چې د دغه توکم د ټولو وگړو شمېر په پاکستان او افغانستان کې نژدې ۷۰ ميليونو ته رسېږي. دا توکم د نړۍ په څينې نورو هېوادونو لکه ايران، هند، او د عربي متحده ايالاتو برسېره په ځينې نورو اروپايي هېوادونو کې هم مېشته دي. پښتانه پخپلې مورنۍ ژبې پښتو خبرې کوي، خو ځينو يې د جغرافيايي موقعيت او د نورو ژبو څخه د اغېزمنېدو له کبله خپلې ژبې بدلې کړي، چې په دغو ژبو کې ځينې پاړسي ژبه، اوردو ژبه، هندي ژبه او انگرېزي ژبه خپله کړې. په هند کې پښتانه د پټان په نامه پېژندل شوي. ==نامتو شخصيتونه== <gallery> Image:Shershah.jpg|فريد خان (شېر خان يا شېر شاه سوري), په ۱۵۰۰ ز. کالونو کې د هند د سوري امپراتورۍ واکمن پاچا ؤ. |ميرويس خان هوتک (ميرويس نيکه), په ۱۷۰۹ ز. کال کې د پارسي سفويانو نه د هېواد خپلواکي وگټله او په لومړي څل يې د افغاني امپراتورۍ بنسټ کېښوده. File:Portrait of Ahmad Shah Durrani.jpg|[[احمد شاه بابا]] (احمد شاه دراني), د درانيو د پېر لومړنی امپراتور ؤ. Image:Shuja Shah Durrani of Afghanistan in 1839.jpg|شاه شجاع دراني د افغانستان پينڅم پاچا او د احمد شاه بابا ځوی ؤ. Image:Dost Mohammad Khan of Afghanistan with his son.jpg|امير دوست محمد خان د بارکزيو د واکمنۍ لومړنی پاچا ؤ په دې انځور کې نوموړی د خپل کشري ځوی سره يو ځای ليدل کېږي. Image:Hyder_Khan_of_Ghazni_in_1839-42.jpg|Ghulam Hyder Khan, 4th son of Dost Mohammad Khan, led Afghan forces at the Battle of Ghazni in 1839 Image:Gul Muhammad Khan of the Ghilzais.jpg|Gul Mohammad Khan, leader of the Ghilzais during the [[First Anglo-Afghan War]] Image:Sher Ali Khan of Afghanistan in 1869.jpg|Sher Ali Khan was ruler of Afghanistan during the [[Second Anglo-Afghan War]] File:MohammadAyoubKhan.jpg|Ayub Khan defeated the British forces in the famous Battle of Maiwand in July 1880 Image:Emir Abd or-Rahman, Rawalpindi, April, 1885 Wellcome L0025009.jpg|Abdur Rahman Khan was ruler of Afghanistan from 1880 to 1901 Image:Habibullah Khan of Afghanistan.jpg|King Habibullah Khan ruled Afghanistan from 1901 to 1919 Image:King Amanullah Khan of Afghanistan.jpg|King Amanullah Khan ruled Afghanistan from 1919 to 1929 Image:Mahmud_Tarzi_and_his_wife_Asma_Rasmiya.jpg|Mahmud Tarzi was one of Afghanistan's greatest intellectuals who is known as the father of journalism in Afghanistan Image:Mohammed Nadir Khan of Afghanistan.jpg|محمد نادر شاه له ۱۹۲۹ تر ۱۹۳۳ ز. کال پورې د افغانستان پاچا ؤ File:Zahir Shah de Afghanistan.jpg|محمد ظاهر شاه د ۱۹۳۳ تر ۱۹۷۳ ز. کال پورې د افغانستان پاچا ؤ File:Abdul Ghaffar Khan and Gandhi in 1940.jpg|[[w:خان عبدالغفار خان|عبدالغفار خان]] (د گاندهي کيڼ لور ته) يو سياسي او روحاني پښتون ؤ. نوموړي د برطانيوي هند د انگرېزانو په وړاندې د تېري نه پرته د اختلاف څرگندولو په خاطر په ټوله نړۍ کې پېژندل شوی. File:Ashraf Ghani in 2004.jpg|اشرف غني احمدزی د رياستونو د ښه والي د انستيتيوت ريس او د UNDP د کميسيون غړی دی. Image:قدرت الله حداد.jpg|يو افغان ژورنالېست، سياسي څېړونکی، تاريخپوه او ليکوال و چې ډېر کالونه يې د افغانستان په چاپي رسنيو کې کار کړی دی. دی وروسته د وزیر محمد گل خان مومند څخه د پښتو او پښتونولۍ په بنسټونو ولاړ مشر او هېوادپاله افغان شخصيت گڼل کېږي . </gallery> ==Pashtun culture== <gallery> File:Khattak Dance.jpg|Khattak is a swift martial sword-dance of the Khattak tribe of Pashtuns in [[Afghanistan]] and [[Pakistan]]. </gallery> [[Category:پښتانه]] 1k0c13ydbdrs0v7y8w5rkxv4kkzuxps 0 16202 284747 193153 2022-08-22T11:54:03Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki [[دوتنه:Illu_pancrease.svg|کيڼ|250px|بټنوک|پانکراس]] '''پانکراس''' ''([[انگرېزي ژبه|په انگرېزي]]: Pancreas)'' د بدن يوه [[اېنډوکراين]] غده ده چې په پلن ډول د [[نس]] شا ته د توري او [[اثنا عشر]] په منځ کې پرته ده. پانکراس د سر، غاړې، تنې او لکۍ په برخو وېشل شوی. دغه اېنډوکرايني غده له ۱۵ څخه تر ۲۵ سانتي مترو پورې اوږدوالی، ۳،۸ سانتي متره سور، له ۱،۳ څخه تر ۲،۵ سانتي مترو پلنوالی او له ۸۵ څخه تر ۱۲۰ گرامه تول لري. پانقراص په فقاري حیواناتو کې د هاضمي سیسټم او انډوکراین سیسټم یو غړی دی. په انسانانو کې، دا په نس کې د معدې شا ته پروت دی او د یوه غدود په توګه عمل کوي. پانقراص یو مختلط یا هټروکراین غدود دی، یعنې هم د انډوکراین او هم د هضمي اګزوکراین غدود عمل لري. د پانقراص ۹۹سلنه اګزوکراین او ۱ سلنه یې انډوکراین دی. د یوه انډوکراین غدود په توګه، ډېری د وینې شکر کچې د تنظیم کوونکي په توګه کار کوي او  د انسولین، ګلوکاګون، سوماټوسټاټین او پانقراصي پولي پپټایډ هورمونونه ترشح کوي. د هاضمي سیسټم د یوې برخې په توګه، د یوه اګزوکراین غدود په توګه عمل کوي او پانقراصي جوس د پانقراصي نالۍ له لوري اثناعشر ته تشوي. دا جوس بای کاربونېټ لري، کوم چې هغه اسیډ خنثی کوي چې د معدې څخه اثناعشر ته د ننه شوي دي؛ او هضمي انزایمونه لري کوم چې په خوراکي موادو کې شته کاربوهایډرېټونه، پروټینونه او غوړ چې له معدې څخه اثناعشر ته د ننه کېږي، تجزیه کوي.<ref>{{Cite journal|last1=Gyr|first1=K.|last2=Beglinger|first2=C.|last3=Stalder|first3=G. A.|date=1985-09-21|title=[Interaction of the endo- and exocrine pancreas]|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2865807/|journal=Schweizerische Medizinische Wochenschrift|volume=115|issue=38|pages=1299–1306|issn=0036-7672|pmid=2865807}}</ref><ref>{{Cite web |title=Pancreas Gland - Endocrine System |url=https://www.innerbody.com/image/endo03.html |access-date=2021-06-12 |website=Innerbody |language=en}}</ref>{{sfn|Beger's|2018|pp=124}}<ref>{{Cite web |title=Endocrine Pancreas - an overview ScienceDirect Topics |url=https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/endocrine-pancreas |access-date=2021-06-12 |website=www.sciencedirect.com}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Henderson|first1=J. R.|last2=Daniel|first2=P. M.|last3=Fraser|first3=P. A.|date=February 1981|title=The pancreas as a single organ: the influence of the endocrine upon the exocrine part of the gland|journal=Gut|volume=22|issue=2|pages=158–167|doi=10.1136/gut.22.2.158|issn=0017-5749|pmc=1419227|pmid=6111521}}</ref> د پانقراص التهاب ته پانکراټیټ ویل کېږي، چې ترټولو عام لاملونه یې د الکولو اوږدمهاله کارول او د ترېخي ډبرې دي. ځکه چې پانقراص د وینې شکر په تنظیم کې رول لري، په ډیابټ یا شکرې ناروغۍ کې هم کلیدي غړی دی. د پانقراص سرطان کولی شي د مزمن (اوږدمهاله) پانکراټیټ یا نورو لاملونو له امله رامنځته شي او ډېر بد راتلونکی لري، ځکه چې ډېری وخت هغه وخت تشخیص کېږي چې د بدن نورو برخو ته خپور شوی وي. د پانقراص ویی له یوناني πᾶν (pân، «ټول») او κρέας (kréas، «غوښه») څخه اخیستل شوی دی. په شکرې ناروغۍ کې د پانقراص کړنه کابو له ۱۸۸۹م کال څخه پېژندل شوې ده او په ۱۹۲۱م کال کې د انسولینو په تولید کې د هغه رول څرګند شو. == جوړښت == پانقراص یو غړی دی چې د انسان په خېټه کې شتون لري او د معدې له شا څخه د خېټې کینې پورتنۍ خوا ته طحال ته نږدې کش شوی دی. په لویانو کې، کابو له ۱۲ تر ۱۵ سانټي مټره (۴.۷ تر ۵.۹ اینچه) اوږدوالی لري، لوب لرونکی او‌ په ظاهر کې سالمون رنګه ښکاري.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} له اناټومیکي اړخه، پانقراص په سر، غاړه، بدن او لکۍ وېشل کېږي. پانقراص د اثناعشر منځنۍ انحنا څخه غځول شوی، چېرته چې د پانقراص سر د وینې دوه رګونه احاطه کوي: پورتني مزنټریک شریان او ورید. د پانقراص ترټولو اوږده برخه، بدن یې، د معدې شا ته غځول شوی دی او د پانقراص لکۍ د طحال په ګاونډ کې ختمېږي.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} دوه نلکې، د پانقراص اصلي نلکه او د پانقراص یوه کوچنۍ جانبي نلکه د پانقراص له بدن څخه تېرېږي. د پانقراص اصلي نلکه د ګډې صفراوي نلکې سره یوځای کېږي او د واتر امپولا په نوم یو کوچنی بالون (د ځیګر او پانقراص امپولا) جوړوي. دا امپولا د Oddi سفنکټر په نوم یوې عضلې له لورې احاطه شوې ده. دا امپولا د اثناعشر ښکته کېدونکي برخه کې خلاصېږي. د پانقراص اصلي نلکې ته د ګډې صفراوي نلکې خلاصېدل د بویډن سفنکټر لخوا کنټرول کېږي. د پانقراص جانبي نلکه په بېلابېلو خولو سره د پانقراص اصلي نلکې څخه پورته په اثناعشر کې خلاصېږي.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} === برخې === د پانقراص سر د اثناعشر انحنا کې موقعیت لري او د پورتني مزانټریک شریان او رګ شاوخوا پوښي. ښي خوا ته یې د اثناعشر ښکته کېدونکې برخه قرار لري او د هغوی په منځ کې پورتني او ښکتني پانقراصي – اثناعشري شریانونه تېرېږي. شاته یې ښکتنی وینا کاوا او د صفرا ګډه نلکه قرار لري. مخې ته یې، پریټواني غشا او عرضي کولون قرار لري. یوه کوچنۍ ناڅاپي راوتنه چې له سر څخه لاندې راوځي، د پورتني مزانټریک ورید او کله هم د شریان شا ته قرار لري.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} د پانقراص غاړه د پانقراص سر، چې د اثناعشر په انحنا کې قرار لري، له بدن څخه جلا کوي. غاړه کابو ۲ سانټي مټره (۰.۷۹ اینچه) پراخه ده او د هغه ځای مخې ته قرار لري چېرته چې پورټل ورید جوړ شوی دی. غاړه ډېری د معدې د پایلور شاته قرار لري او د پریتوان له لورې پوښل شوې ده. مخکېنی پورتنی پانقراصي – اثناعشري شریان د پانقراص د غاړې له مخې څخه تېرېږي.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} بدن د پانقراص ترټولو لویه برخه ده او ډېری برخه یې د معدې شا ته قرار لري او په خپل اوږدوالي کې نری کېږي. پریټوان د پانقراص د بدن په سر قرار لري او عرضي کولون د پریټوان مخې ته قرار لري. د پانقراص شاته د وینې څو لوی رګونه لکه، اورټا، د طحال ورید او د کین پښتورګي ورید او همدارنګه د پورتني مزانټریک شریان پیل شتون لري. د پانقراص بدن لاندې د کوچنیو کولمو یوه برخه، په ځانګړې توګه د اثناعشر وروستۍ برخه او جیجونوم چې هغه پورې تړل کېږي، او همدارنګه د اثناعشر معلق رباط چې د دې دواړو ترمنځ لوېږي، قرار لري. عرضي کولون (لویې کولمې) د پانقراص مخې ته قرار لري.{{sfn|Gray's|2008|pp=1183-1190}} پانقراص د لکۍ خوا ته، چې طحال ته نږدې پرته ده، نری کېږي. په معمول ډول له ۱.۳ – ۳.۵ سانټي مټره (۰.۵۱ – ۱.۳۸ اینچه) اوږدوالی لري او د طحال او کین پښتورګي د رباط پردو ترمنځ قرار نیسي. د طحال شریان او ورید چې د پانقراص د بدن ترشا هم تېرېږي، د پانقراص د لکۍ شا ته تېرېږي.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} === وینې رسول === پانقراص د وینې بډایه سرچینه لري، د هغو رګونو له شاخو سره چې د سلیاک شریان او پورتني مزانټریک شریان څخه سرچینه اخلي. د طحال شریان د پانقراص د سر په اوږدو کې قرار لري او د پانقراص د بدن کینې خوا او لکۍ ته د خپلو پانقراصي شاخو له لارې وینه ورکوي، د کومو شاخو ترټولو لوی چې یې لوی پانقراصي شریان نومېږي. پورتنی او ښکتنی پانقراصي – اثناعشري شریانونه د پانقراص د سر له مخکېني او شاتني سطحو څخه چې اثناعشر ته نږدې پراته دي، تېرېږي. دا شریانونه د پانقراص سر ته وینه ورکوي. دا رګونه په منځ کې له یوبل سره نښلي (اناسټوموز (خوله په خوله کېږي)).{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} د پانقراص بدن او غاړې وینه د طحال په ورید کې تشېږي، کوم چې د پانقراص شا ته قرار لري. د پانقراص د سر وینه د پانقراصي – اثناعشري وریدونو له لارې په پورتني مزانټریک او پورټال وریدونو کې تشېږي. {{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} پانقراص خپل لمف په لمفاوي رګونو کې تشوي چې د شریانونو سره یوځای سفر کوي او همدارنګه بډایه لمفاوي سرچینه لري. د بدن او لکۍ لمفاوي رګونه د طحال په لمفاوي غدودو کې تشېږي او له هغه ځایه هغو غدودو ته تشېږي چې د سیلیاک او پورتني مزانټریک په منځ کې د آورټا مخې ته قرار لري. د سر او غاړې لمفاوي رګونه د پانقراصي – اثناعشري، مزانټریک او ځیګر شریانونو شاوخوا ته په منځني لمفاوي رګونو کې تشېږي، او له هغه ځایه هغو غدودو ته تشېږي چې د آورټا مخې ته قرار لري.{{sfn|Gray's|2016|pp=1179–1189}} === مایکرواناټومي === پانقراص داسې نسج لري چې هم انډوکراین او هم اګزوکراین رول لوبوي، او دا وېش هغه مهال هم د لیدو وړ دی کله چې پانقراص د مایکروسکوپ لاندې وکتل شي.{{sfn|Wheater's Histology|2013|pp=287-291}} د پانقراص ډېری نسج هاضمي رول لري. د داسې رول لرونکې حجرې د کوچنیو نلکو شاوخوا ته کلسترونه (په لاټین کې: acini) جوړوي او د کوچنیو لوبونو په توګه چې فبروزي دېوالونه لري، تنظیم شوي دي. د هرې اسیني حجرې خپلو شاوخوا متقابلو نلکو ته د زایموجنس په نوم غیرفعاله هضمي انزایم افرازوي. په هر اسیني کې، حجرې هرمي بڼه لري او د متقابلو نلکو په شاوخوا کې ځای پرځای شوي چې هستې یې د پوړ غشا، یو لوی انډوپلازمیک رټیکولم، پرسر پرتې دي، او د زایموجن یو څو ګرانولونه په سایټوپلازم کې ښکارېږي. متقابلې نلکې د لوبول په منځ کې د لوبولونو د منځ لا لویو نلکو ته تشېږي او بلاخره انټرالوبولر نلکو ته تشېږي. دا نلکې د کالم شکله حجرو یوې واحدې لایې له لورې پوښل شوي دي. او کله چې د نلکو قطر لویېږي بیا د حجرو لایې هم له یوه څخه زیاتېږي.{{sfn|Wheater's Histology|2013|pp=287-291}} هغه نسجونه چې په پانقراص کې د ننه د انډوکراین رول لري د پانقراص ټاپوګانو (چې د لانګرهانس ټاپوګانو په نوم هم یادېږي) په نوم د حجرو کلسټرونو په توګه شتون لري چې په ټول پانقراص کې ویشل شوې دي. د پانقراص ټاپوګانو کې د الفا حجرې، بېټا حجرې او ډلټا حجرې شاملې دي چې هر یو یې بېلابېل هورمون تولیدوي. دې حجرو خپلو ځانګړتیاوو ته په کتو موقعیت نیولی، الفا حجرې (چې ګلوکاګون افرازوي) میل لري چې د ټاپو په شاوخوا کې موقعیت ونیسي، او بېټا حجرې (چې انسولین افرازوي) لا ډېرې دي او په ټوله ټاپو کې پیدا کېږي. د انټروکرومافین حجرې هم په ټاپو ګانو کې په پراخه توګه وېشل شوې دي. ټاپوګانو کې کابو ۳۰۰۰ افرازي حجرې شتون لري او همدارنګه ګڼ واړه شریانونه لري چې وینه ترې اخلي او وریدنه لري چې د هغو له لارې اجازه ورکول کېږي ترڅو د حجرو لخوا افراز شوي هورمونونه سیسټمي دوران ته د ننه کړي.{{sfn|Wheater's Histology|2013|pp=332-333}} == سرچينې == [[وېشنيزه:اناتومي]] qguov39jyufoqrrlthejabyeu396ceq 0 25282 284721 190419 2022-08-21T13:50:19Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki '''اراضي''' کلی د افغانستان د [[کونړ ولايت]] د ... ولسوالۍ یو [[کلی]] دی چې ... تنه وگړي لري. ددې کلي اوسېدونکي په [[پښتو]] [[ژبه]] خبرې کوي. ==پېښلیک== ==دا هم وگورئ== === د خاص کونړ ولسوالۍ کلي === *[[تنر]] *اراضي *[[بره اراضي]] *[[کوليگرام]] *[[يبر خوړ]] *[[چاره کئ]] *[[کيمپ]] *[[د مياگانو کلی]] *[[زرگران]] *[[لوټان]] *[[شالئ]] *[[منگوال]] *[[چڼچړ]] *[[باډېل]] *[[پشد]] *[[کندهارو کلی]] *[[لچې کلی]] *[[چهر گل]] *[[کوز نرنگ]] *[[باډېل دره]] *[[پېچ دره]] *[[شونکړۍ]] *[[بهر اباد]] *[[مزار دره]] *[[شنگړۍ]] *[[شالۍ]] (شال) *[[ناړۍ]] *[[بریکوټ]] *[[دم کلی]] *[[نرنگ]] *[[سرکاڼو]] *[[گنجگل]] *[[ټانکو]] *[[شولتن(شلتن)]] *[[مروره]] *[[اغذباغ]] *[[ساو]] *[[ساوخوړ]] *[[څوکۍ]] *[[بارگام]] *[[ازیرگل]] *[[ډمبرو]] *[[حصاره(ایساره)]] *[[کرهاله]] *[[دونه یی]] *[[شوړتن(شلتن)]] *[[ملا گورې]] *[[کوټکې]] *[[بر نرنگ]] *[[کوډو]] *[[کړه مار]] *[[کوټکي]] *[[حکیم آباد(کولي گرام)]] *[[کلماني]] *[[بر نرنگ]] *[[دو شاخېلو]] *[[شین کوړک]] *[[یارگل]] *[[خاص کونړ]] ==تړلې لیکنې== # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده ==سرچینې== {{د افغانستان ولسوالۍ}} <!--وېشنيزې--> <!--نورې ژبې--> [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:کلي]] [[وېشنيزه:د کونړ کلي]] [[وېشنيزه:د ختیځو ولایتونو کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولسوالۍ| ]] [[وېشنيزه:د افغانستان اړونده لړليک]] mqxysh2cvql8rclhq733qfntbkhivy2 0 25297 284718 284627 2022-08-21T13:33:30Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki '''شونکړۍ''' دره د [[افغانستان]] د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]] یوه ختيځه او د ميني څخه ډکه [[سيمه]] ده چي تقريبا ۱۸ کلي لري چي زياتره يي د [[تحريک طالبان پاکستان]] د دغه سيمو ته د هجرت له کبله او د [[پاکستان]] د راکټي بريدونو او د غربت له کبله شړ او په کنډرونو بدل شوي ، څه شمير اوسيدونکي يي د [[پاکستان]] مختلفو ښارونو لکه [[پيښور]] ، [[کراچۍ]] او [[پنډي]] او ورته نورو ښارونو ته مهاجر شوي دي چې ... تنه وگړي لري. ددې درې اوسېدونکي په [[پښتو]] [[ژبه]] خبرې کوي. [[شونکړۍ]] دره لاندي کلي لري چي شمير يي د ۱۷ څخه زیات دی. [[شيخال]] [[کرکنۍ]] [[صباګی]] [[دوردانۍ]] ګورګورۍ پاتا څلی ملاګورو ګرګو سکاندره ميا غوښتونکی باغ شنه ژوره وچه ژوره وغيره دوردانی ماڼوګی ==پېښلیک== ==دا هم وگورئ== === د خاص کونړ ولسوالۍ کلي === *[[تنر]] *[[اراضي]] *[[بره اراضي]] *[[کوليگرام]] *[[يبر خوړ]] *[[چاره کئ]] *[[کيمپ]] *[[د مياگانو کلی]] *[[زرگران]] *[[لوټان]] *[[شالئ]] *[[منگوال]] *[[چڼچړ]] *[[باډېل]] *[[پشد]] *[[کندهارو کلی]] *[[لچې کلی]] *[[چهر گل]] *[[کوز نرنگ]] *[[باډېل دره]] *[[پېچ دره]] *شونکړۍ *[[بهر اباد]] *[[مزار دره]] *[[شنگړۍ]] *[[شالۍ]] (شال) *[[ناړۍ]] *[[بریکوټ]] *[[دم کلی]] *[[نرنگ]] *[[سرکاڼو]] *[[گنجگل]] *[[ټانکو]] *[[شولتن(شلتن)]] *[[مروره]] *[[اغذباغ]] *[[ساو]] *[[ساوخوړ]] *[[څوکۍ]] *[[بارگام]] *[[ازیرگل]] *[[ډمبرو]] *[[حصاره(ایساره)]] *[[کرهاله]] *[[دونه یی]] *[[شوړتن(شلتن)]] *[[ملا گورې]] *[[کوټکې]] *[[بر نرنگ]] *[[کوډو]] *[[کړه مار]] *[[کوټکي]] *[[حکیم آباد(کولي گرام)]] *[[کلماني]] *[[بر نرنگ]] *[[دو شاخېلو]] *[[شین کوړک]] *[[یارگل]] *[[خاص کونړ]] ==تړلې لیکنې== # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده ==سرچینې== {{د افغانستان ولسوالۍ}} <!--وېشنيزې--> <!--نورې ژبې--> [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:کلي]] [[وېشنيزه:د کونړ کلي]] [[وېشنيزه:د ختیځو ولایتونو کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولسوالۍ| ]] [[وېشنيزه:د افغانستان اړونده لړليک]] msxonjgcbrqlnq6bt5itlakp90b3qpn 284720 284718 2022-08-21T13:43:44Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki '''شونکړۍ''' دره د [[افغانستان]] د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]] یوه ختيځه او د ميني څخه ډکه [[سيمه]] ده چي تقريبا ۱۸ کلي لري چي زياتره يي د [[تحريک طالبان پاکستان]] د دغه سيمو ته د هجرت له کبله او د [[پاکستان]] د راکټي بريدونو او د غربت له کبله شړ او په کنډرونو بدل شوي ، څه شمير اوسيدونکي يي د [[پاکستان]] مختلفو ښارونو لکه [[پيښور]] ، [[کراچۍ]] او [[پنډي]] او ورته نورو ښارونو ته مهاجر شوي دي چې ... تنه وگړي لري. ددې درې اوسېدونکي په [[پښتو]] [[ژبه]] خبرې کوي. [[شونکړۍ]] دره لاندي کلي لري چي شمير يي د ۱۷ څخه زیات دی. [[شيخال]] [[کرکنۍ]] [[صباګی]] [[دوردانۍ]] خاديخيل ګورګورۍ پاتا څلی ملاګورو ګرګو سکاندره ميا غوښتونکی باغ شنه ژوره وچه ژوره ماڼوګی ==پېښلیک== ==دا هم وگورئ== === د خاص کونړ ولسوالۍ کلي === *[[تنر]] *[[اراضي]] *[[بره اراضي]] *[[کوليگرام]] *[[يبر خوړ]] *[[چاره کئ]] *[[کيمپ]] *[[د مياگانو کلی]] *[[زرگران]] *[[لوټان]] *[[شالئ]] *[[منگوال]] *[[چڼچړ]] *[[باډېل]] *[[پشد]] *[[کندهارو کلی]] *[[لچې کلی]] *[[چهر گل]] *[[کوز نرنگ]] *[[باډېل دره]] *[[پېچ دره]] *شونکړۍ *[[بهر اباد]] *[[مزار دره]] *[[شنگړۍ]] *[[شالۍ]] (شال) *[[ناړۍ]] *[[بریکوټ]] *[[دم کلی]] *[[نرنگ]] *[[سرکاڼو]] *[[گنجگل]] *[[ټانکو]] *[[شولتن(شلتن)]] *[[مروره]] *[[اغذباغ]] *[[ساو]] *[[ساوخوړ]] *[[څوکۍ]] *[[بارگام]] *[[ازیرگل]] *[[ډمبرو]] *[[حصاره(ایساره)]] *[[کرهاله]] *[[دونه یی]] *[[شوړتن(شلتن)]] *[[ملا گورې]] *[[کوټکې]] *[[بر نرنگ]] *[[کوډو]] *[[کړه مار]] *[[کوټکي]] *[[حکیم آباد(کولي گرام)]] *[[کلماني]] *[[بر نرنگ]] *[[دو شاخېلو]] *[[شین کوړک]] *[[یارگل]] *[[خاص کونړ]] ==تړلې لیکنې== # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده ==سرچینې== {{د افغانستان ولسوالۍ}} <!--وېشنيزې--> <!--نورې ژبې--> [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:کلي]] [[وېشنيزه:د کونړ کلي]] [[وېشنيزه:د ختیځو ولایتونو کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولسوالۍ| ]] [[وېشنيزه:د افغانستان اړونده لړليک]] 5olpdoxi3ihayclbnoc2opxumn6272r 0 25523 284733 191942 2022-08-22T09:24:21Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki '''شونکړۍ کلی''' د افغانستان د [[کونړ ولايت]] د ... ولسوالۍ یو [[کلی]] دی چې ... تنه وگړي لري. ددې کلي اوسېدونکي په ... [[ژبه]] خبرې کوي. ==پېښلیک== ==دا هم وگورئ== === د خاص کونړ ولسوالۍ کلي === *[[تنر]] *[[اراضي]] *[[بره اراضي]] *[[کوليگرام]] *[[يبر خوړ]] *[[چاره کئ]] *[[کيمپ]] *[[د مياگانو کلی]] *[[زرگران]] *[[لوټان]] *[[شالئ]] *[[منگوال]] *[[چڼچړ]] *[[باډېل]] *[[پشد]] *[[کندهارو کلی]] *[[لچې کلی]] *[[چهر گل]] *[[کوز نرنگ]] *[[باډېل دره]] *[[پېچ دره]] *[[شونکړۍ]] *[[بهر اباد]] *[[مزار دره]] *شنگړۍ *[[شالۍ]] (شال) *[[ناړۍ]] *[[بریکوټ]] *[[دم کلی]] *[[نرنگ]] *[[سرکاڼو]] *[[گنجگل]] *[[ټانکو]] *[[شولتن(شلتن)]] *[[مروره]] *[[اغذباغ]] *[[ساو]] *[[ساوخوړ]] *[[څوکۍ]] *[[بارگام]] *[[ازیرگل]] *[[ډمبرو]] *[[حصاره(ایساره)]] *[[کرهاله]] *[[دونه یی]] *[[شوړتن(شلتن)]] *[[ملا گورې]] *[[کوټکې]] *[[بر نرنگ]] *[[کوډو]] *[[کړه مار]] *[[کوټکي]] *[[حکیم آباد(کولي گرام)]] *[[کلماني]] *[[بر نرنگ]] *[[دو شاخېلو]] *[[شین کوړک]] *[[یارگل]] *[[خاص کونړ]] ==تړلې لیکنې== # [[مروره ولسوالۍ|مروره ولسوالي]] # [[وټه پور ولسوالۍ|وټه پور ولسوالي]] # [[پېچ دره ولسوالۍ|دره پيچ ولسوالي]] # [[نرنگ ولسوالۍ|نرنگ ولسوالي]] # [[سرکاڼو ولسوالۍ|سرکاڼو ولسوالي]] # [[دانگام ولسوالۍ|دآنگام ولسوالي]] # [[بر کونړ ولسوالۍ|برکونړ ولسوالي]] # [[شيگل او ېلتن ولسوالۍ|شيگل ولسوالي]] # [[چپه دره ولسوالۍ|چپه دره ولسوالي]] # [[نورگل ولسوالۍ|نورگل ولسوالي]] # [[څوکۍ ولسوالۍ|څوکي ولسوالي]] # [[خاص کونړ ولسوالۍ|خاص کونړ ولسوالي]] # [[ناړۍ ولسوالۍ|ناړي ولسوالي]] # [[غازي آباد ولسوالۍ (کونړ)|غازي آباد ولسوالي]] # [[اسمار ولسوالۍ|اسمار ولسوالي]] * او داسد آباد ښار چې خپله یوه ولسوالۍ ده ==سرچینې== {{د افغانستان ولسوالۍ}} <!--وېشنيزې--> <!--نورې ژبې--> [[وېشنيزه:افغانستان]] [[وېشنيزه:کلي]] [[وېشنيزه:د کونړ کلي]] [[وېشنيزه:د ختیځو ولایتونو کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان کلي]] [[وېشنيزه:د افغانستان ولسوالۍ| ]] [[وېشنيزه:د افغانستان اړونده لړليک]] 1vg9m1ulsft2y8eaq0spien9zcf6tkz 3 48612 284724 245620 2022-08-21T14:34:23Z Rachmat04 10701 Rachmat04 پرته له دې چې يو مخ گرځونی پرېږدي له [[د کارن خبرې اترې:Nicholas Michael Halim]] څخه [[د کارن خبرې اترې:Retired User 21082022]] ته مخ ولېږداوه: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Nicholas Michael Halim|Nicholas Michael Halim]]" to "[[Special:CentralAuth/Retired User 21082022|Retired User 21082022]]" wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Nicholas Michael Halim}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۰۱:۵۵, ۱۸ ډيسمبر ۲۰۱۹ ([[همغږي نړیوال وخت|ہ ن و]]) h5knp7jyqyjzorwqc33t7pwvuerfofe 3 56690 284734 270985 2022-08-22T10:48:43Z Vladimir Solovjev 10225 Vladimir Solovjev د [[د کارن خبرې اترې:Kitikov]] مخ [[د کارن خبرې اترې:Etažy]] ته ولېږداوه: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Kitikov|Kitikov]]" to "[[Special:CentralAuth/Etažy|Etažy]]" wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Kitikov}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۱۸:۴۴, ۱۸ اگسټ ۲۰۲۱ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']]) srpso9wwtbmx2tujbqd469pgnut582r 0 63596 284722 284419 2022-08-21T13:53:43Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki محمد انور [[محمد انور بدخشاني|بدخشاني]] حفظه الله تعالي د [[بدخشان ولايت|بدخشان]] ولايت اوسيدونکي دی چي اوس د جامعة العلوم الاسلامیة [[علامه محمد يوسف]] [[بنوري ټاون]] [[کراچۍ]] [[شيخ الحديث|شيخ]] الحديث او د زرګونوو علماؤ استاد دی او يو نامتو [[عالم]] دی ډير زيات کتابونه يي ليکلی چي يو شمير يي چاپ شوي هم دي. f54a8iannh18xgwz563yzeyfes4yfol 0 63724 284723 284621 2022-08-21T13:55:59Z محمد بلال صافي 28081 wikitext text/x-wiki حضرت مولانا مفتی [[عبد الرؤف غزنوي]] صيب حفظه الله تعالي د [[غزني ولايت|غزني]] اوسيدونکي او يو نامتو او مخور عالم دين دی چي وړه دوره يي په جامعه امنيه ډهلي کي ويلي ده او دوره حديث او تخصص يي په [[دار العلوم ديوبند]] کي کړي ده ، لس کاله د دار العلوم ديوبند د مرکزي جومات امام او استاد هم پاتي شوی دی ، او بيا يي په [[کراچۍ]] کي د شیخ زرولي خان رحمه الله تعالي په مدرسه احسن العلوم کي هم درسونه کړي دي ، حالا د جامعة العلوم الاسلامیة علامه محمد يوسف [[بنوري ټاون|بنوري]] ټاون [[کراچۍ]] نائب شيخ الحديث دی په يو وخت د [[بخاري شريف|بخاري]] او [[ترمذي]] اول درس ورکوي او ورسره د تخصص في الفقه او د تخصص في الحديث په کلاس کي هم درس ورکوي ، نوموړی د ګول مسجد چي د [[کراچۍ]] يو غټ جومات دی چي په ډينفس کي موقعيت لري ، له ډيري مودي راهيسي هغلته [[امام]] او [[خطيب]] دی ، szk88l0bh34r2vng4qth34m5icvpkqk 0 63788 284719 2022-08-21T13:41:29Z محمد بلال صافي 28081 د "د [[دیوبند]] ي [[علماؤ]] او [[مذهبي]] خلکو يوه [[ډله]] ده چي په [[پاکستان]] کي د [[اسلامي]] [[نظام]] د نفاذ لپاره په مسلحه مبارزه بوخت دی، قربانۍ يي هم ورکړي دي، د [[پاکستان]] [[دولت]] ورسره د [[مذاکراتو]] په نامه څو ځله دوکه وکړله، او يو يو مشر يي ورله په نښه کړ لکه محمد|کمان..." تورو مخ جوړ شو wikitext text/x-wiki د [[دیوبند]] ي [[علماؤ]] او [[مذهبي]] خلکو يوه [[ډله]] ده چي په [[پاکستان]] کي د [[اسلامي]] [[نظام]] د نفاذ لپاره په مسلحه مبارزه بوخت دی، قربانۍ يي هم ورکړي دي، د [[پاکستان]] [[دولت]] ورسره د [[مذاکراتو]] په نامه څو ځله دوکه وکړله، او يو يو مشر يي ورله په نښه کړ لکه [[محمد|کمانډر نيک محمد شهيد]] [[بيت الله محسود]] شهيد [[حکيم الله محسود]] شهيد او امير [[عبد الولي]] عرف [[عمر خالد خراساني]] شهيد چي د [[اګست]] په اوومه نېټه د [[پکتيا ولايت|پکتيکا]] ولايت [[برمل ولسوالۍ|برمل]] ولسوالۍ کي د سړک په غاړه د ښخ شوي ماين په ترڅ کي په شهادت ورسول شو او په [[شونکړۍ]] دره کي خاورو ته وسپارل شو. 1tm3exv2gc45j4fihv1dbez0jlfsxiq 3 63789 284725 2022-08-21T14:37:59Z ښه راغلاست پیغام ورکوونکی 11444 د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Malik Ameer Ali Khan khan}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۱۴:۳۷, ۲۱ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']]) qaiewa86b2idg6cw6heouwdzj5856fd 3 63790 284726 2022-08-21T22:07:40Z ښه راغلاست پیغام ورکوونکی 11444 د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Record}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۲۲:۰۷, ۲۱ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']]) 4escirlsi2oasaex3syutl8ir6khb3i 3 63791 284727 2022-08-22T00:43:38Z ښه راغلاست پیغام ورکوونکی 11444 د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Exonpath}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۰۰:۴۳, ۲۲ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']]) lmzwthn5tdgz4yig5p8erqzxnymfp3d 3 63792 284735 2022-08-22T10:48:43Z Vladimir Solovjev 10225 Vladimir Solovjev د [[د کارن خبرې اترې:Kitikov]] مخ [[د کارن خبرې اترې:Etažy]] ته ولېږداوه: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Kitikov|Kitikov]]" to "[[Special:CentralAuth/Etažy|Etažy]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[د کارن خبرې اترې:Etažy]] 8yrr7jonr07k6dtu9p41ao3lr8y3awr 0 63793 284736 2022-08-22T11:03:43Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki (په زړه فارسي: : 𐎠𐎰𐎢𐎼𐎠 ''Aθurā'') '''اتورا''' چې د اشور په نوم هم یاديږي، د بین النهرین په ټاپو (اوسنی عراق، ژباړن) کې د هخامنشیانو په خاوره کې یوه جغرافیه‌يي سیمه وه چې له میلاد څخه مخکې له ۳۳۰ تر ۵۰۹ کال پورې یو پوځي تحت‌الحمایه هېواد و. که څه هم ځينې وختونه د یوې ساتراپي/satrapy (یوه یوناني کلیمه چې د خاورې د ساتونکي په معنا ده، ژباړن) په توګه په پام کې نیول کېږي، د هخامنشیانو سلطنتي کتبې يې د داهيو (چې د ډاهیاوا/ ''dahyāva جمعه ده'') په نوم یادوي، هغه مفهوم چې په عمومي توګه د خلکو د يوې ډلې یا هم د یو هېواد او د هغه د خلکو په معنا له هېڅ ډول تفسیري دلالت پرته تفسیریږي.   <ref>{{cite book|title=Iranian History at a Glance|url=https://books.google.com/books?id=RhHENa0o6zMC&pg=PA11|year=2005|publisher=Alhoda UK|isbn=978-964-439-005-0|page=11}}</ref><ref>{{cite book|last=Maspéro|first=Gaston|author-link=Gaston Maspéro|title=The Passing of the Empires: 850 B.C. to 330 B.C.|url=https://archive.org/details/passingempiresb00mcclgoog|year=1900|publisher=Society for Promoting Christian Knowledge|page=[https://archive.org/details/passingempiresb00mcclgoog/page/n720 688]}}</ref><ref name="Athura">{{cite journal|author=Parpola, Simo|year=2004|title=National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times|journal=Journal of Assyrian Academic Studies|volume=18|issue=2|pages=18|publisher=JAAS|url=http://www.jaas.org/edocs/v18n2/Parpola-identity_Article%20-Final.pdf|quote=With the fall of Nineveh, the Empire was split in two, the western half falling in the hands of a Chaldean dynasty, the eastern one in the hands of Median kings. In 539 BC, both became incorporated in the Achaemenid Empire, the western one as the megasatrapy of '''Assyria''' (Aθūra), the eastern one as the satrapy of '''Media''' (Māda).|author-link=Simo Parpola|access-date=2007-11-13|archive-date=2011-07-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717071922/http://www.jaas.org/edocs/v18n2/Parpola-identity_Article%20-Final.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Cameron|first1=George|title=The Persian satrapies and related matters|journal=Journal of Near Eastern Studies|date=1973|volume=32|pages=47–56|doi=10.1086/372220}}</ref><ref>Cook, J.M.: "The rise of the Achaemenids and establishment of their empire", pp. 261–262, in [[Ilya Gershevitch]], {{cite book|last1=Fisher|first1=William Bayne|author-link1=William Bayne Fisher|last2=Gershevitch|first2=I.|author-link2=I. Gershevitch|last3=Boyle|first3=John Andrew|author-link3=John Andrew Boyle|title=The Cambridge History of Iran|url=https://books.google.com/books?id=BBbyr932QdYC&pg=RA1-PA262|year=1968|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-20091-2|page=246}}</ref><ref>Briant, Pierre (2002): ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', pp. 177, 390-391, 909.</ref> په دې هېواد کې تر ډېره د اشوریانو د نوې امپراتورۍ خاورې- د اوسني شمالي عراق اړوند د دجلې د برني سیند او د فرات سیند د منځنۍ او برنی برخې اشوریان، د اوسني ایران ځینې شمال لویديځې برخې، د ننۍ سوریې (اېبرناري) شمال ختيځه برخه او د اناتولي (اوسنۍ ترکیې) سویل ختيځه برخه په‌کې شامله وه. له دې سره مصر او د سینا ټاپوزمه د هخامنشیانو جلا قلمرونو وو. د نيو-اشوریانو امپراتوري له تاوتریخوالي سره مل د کورنیو جګړو تر یوې دورې وروسته او ورپسې د هغوی د پخوانیو اتباعو، ایراني وګړو (ماد، پارسیان او سکایان)، بابلیانو او کیمریانو یرغل له میلاد څخه مخکې د اوومې پېړۍ په وروستیو کې له‌منځه ولاړه. د نینوا په جګړه کې د نسکورېدو له اوج سره مخ شوه او د اشوریانو امپراتوري له میلاد څخه مخکې  تر ۶۰۹ کال پورې په بشپړډول نسکوره شوه. <ref>{{cite journal|last=Curtis|first=John|date=November 2003|location=Paris, France|title=The Achaemenid Period in Northern Iraq|journal=L'Archéologie de l'Empire Achéménide|pages=3–4|url=http://www.aina.org/articles/curtis.pdf}}</ref><ref>{{iranica|assyria-ii}}</ref> له میلاد څخه مخکې د ۵۵۹ او ۶۰۹ کلونو تر منځ د اشور پخواني قلمرونه په ختيځ کې د ماد امپراتورۍ او په لویديځ کې د بابلیانو د نوې امپراتورۍ تر منځ ووېشل شول. دا دواړه برخې له میلاد څخه مخکې په ۵۳۹ کال کې د هخامنشیانو په امپراتورۍ کې ځای پر ځای شوې وې او داسې استدلال شوی چې په ترتیب سره یې د ماد او اورا/ Aθurāساتراپي جوړوله. د هېرډوېټ په روایت کې له اېبر-ناري پرته په  نهمه تابع ولسوالۍ کې «بابل او نور اشور» شامل و. <ref name="Athura2">{{cite journal|author=Parpola, Simo|year=2004|title=National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times|journal=Journal of Assyrian Academic Studies|volume=18|issue=2|pages=18|publisher=JAAS|url=http://www.jaas.org/edocs/v18n2/Parpola-identity_Article%20-Final.pdf|quote=With the fall of Nineveh, the Empire was split in two, the western half falling in the hands of a Chaldean dynasty, the eastern one in the hands of Median kings. In 539 BC, both became incorporated in the Achaemenid Empire, the western one as the megasatrapy of '''Assyria''' (Aθūra), the eastern one as the satrapy of '''Media''' (Māda).|author-link=Simo Parpola|access-date=2007-11-13|archive-date=2011-07-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717071922/http://www.jaas.org/edocs/v18n2/Parpola-identity_Article%20-Final.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>Briant, Pierre, ''op. cit.'' p. 391.</ref> د څو بغاوتونو سره سره اورا/Aθurā د هخامنشیانو د امپراتورۍ مهمه برخه وه او اوسېدونکو ته يې د هخامنشي امپراتورۍ په ټول حکومت کې د حاکمیت حق ورکړل شوی و او پخوانۍ ارامي په ديپلوماتیک ډول د هخامنشیانو له خوا کارول کېده.  <ref>{{iranica|Aramaic}}</ref> اشوري سرتېري (له لېدیایانو سره) د خپلو جنګي مهارتونو لپاره پېژندل شوي وو، چې د هخامنشي نظام د پیاده پوځ اصلي پیاوړې برخه یې جوړوله. د اشوریانو د امپراتورۍ د نسکورېدو په بهیر کې د هغوی لویو ورانیو ته له پام سره ځینې لومړني څېړونکي دا سیمه د ناامنه کنډوالې په نوم یادوي. که څه هم نور اشور پېژندونکي لکه جان کرتیس او سیموپارپولا په شدید ډول دا ادعا رد کړې او دې ټکي ته اشاره کوي چې اشور څه ډول په هخامنشي امپراتورۍ د سیمو تر منځ په تر ټولو شتمنې سیمې بدل شو.  دا شتمني پر ځمکه د کرنې د غوړېدا له امله وه چې هخامنشیانو نږدې ۲۰۰ کاله په اغېزمن ډول ورڅخه ګټه پورته کړه. <ref>{{cite book|last1=Farrokh|first1=Kaveh|author-link1=Kaveh Farrokh|last2=Frye|first2=Richard N.|author-link2=Richard N. Frye|title=Shadows in the Desert: Ancient Persia at War|url=https://books.google.com/books?id=qbSuPQAACAAJ|year=2009|publisher=Bloomsbury USA|isbn=978-1-84603-473-2|page=176}}</ref><ref name="Curtis 2003">{{cite journal|last=Curtis|first=John|date=November 2003|location=Paris, France|title=The Achaemenid Period in Northern Iraq|journal=L'Archéologie de l'Empire Achéménide|url=http://www.aina.org/articles/curtis.pdf}}</ref> د اشوریانو د نوې امپراتورۍ د پالیسۍ خلاف هخامنشي پارسیانو تر هغه مهاله تر خپلې ولکي لاندې د ساتراپیو په کورنيو چارو کې لاس‌وهنه ونه‌کړه چې پارس/ایران ته يې د مالیاتو او باج ورکړې ته دوام ورکاوه. <ref>"The Culture And Social Institutions Of Ancient Iran" by Muhammad A. Dandamaev, Vladimir G. Lukonin. Page 104</ref> == د اشوري امپراتورۍ نسکورېدل == له میلاد څخه مخکې د ۱۴مې پېړۍ د منځنۍ برخې او ۱۱مې پېړۍ د وروستۍ برخې ترمنځ او بیا له میلاد څخه مخکې د ۷مو او لسمو پېړيو د وروستیو تر منځ د اړونده اشور منځنۍ امپراتورۍ او د نیو- اشوري امپراتورۍ له پوځي، فرهنګي، اقتصادي او سیاسي پلوه پر منځني ختيځ واک درلود. پارسیان او د هغوی ګاونډیان مادیان، اشکانیان، اېلامیان او مانایان د اشوریانو لاس‌پوڅي وو او باج يې ورکاوه.  <ref>{{cite book|last=Healy|first=Mark|title=The Ancient Assyrians|url=https://books.google.com/books?id=M4s8PgAACAAJ|year=2000|publisher=Bloomsbury USA|isbn=978-1-84176-032-2}}</ref><ref>{{cite book|last1=Frahm|first1=Eckart|chapter=Revolts in the Neo-Assyrian Empire: A Preliminary Discourse Analysis|title=Revolt and Resistance in the Ancient Classical World and the Near East|date=2016|pages=76–89|doi=10.1163/9789004330184_006|isbn=9789004330177|quote=Radner provided a typological assessment of revolts throughout the Neo-Assyrian period (ca. 1000-609 BC)}}</ref><ref name="Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat">{{cite news|first=R.G.|last=Grant|title=Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat|publisher=London: Dorling Kindersley|page=19|year=2005}}</ref> که څه هم اشوري امپراتور له ميلاد څخه مخکې په ۶۲۶ کال کې د کورنۍ جګړې یوې دورې ته دننه شو چې په شدید ډول د اشور امپراتورۍ  کمزورې کړه  او په پای کې د دې لامل شو چې د هغه تابع پخواني خلک یعنې بابلیان، مادیان، پارسیان، سکایان او کیمریان له یو بل سره متحد شي او له میلاد څخه مخکې د ۱۶۱۶ کال پر جګړه ځپلو اشوریانو برید وکړي. د نینوا جګړې په پای کې له میلاد څخه مخکې په ۶۱۲ کال کې اشوري امپراتوري د راتلونکو کلونو لپاره له منځه یوړه.  <ref>[https://www.britannica.com/place/Assyria/ Encyclopaedia Britannica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180406213802/https://www.britannica.com/place/Assyria|date=2018-04-06|quote=The last great Assyrian ruler was Ashurbanipal, but his last years and the period following his death, in 627 BC, are obscure. The state was finally destroyed by a Chaldean-Median coalition in 612–609 B.C.E.}}</ref><ref>{{cite book|last1=Frahm|first1=Eckart|chapter=Revolts in the Neo-Assyrian Empire: A Preliminary Discourse Analysis|title=Revolt and Resistance in the Ancient Classical World and the Near East|date=2016|pages=76–89|doi=10.1163/9789004330184_006|isbn=9789004330177|quote=Radner provided a typological assessment of revolts throughout the Neo-Assyrian period (ca. 1000-609 BC)}}</ref><ref name="Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat2">{{cite news|first=R.G.|last=Grant|title=Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat|publisher=London: Dorling Kindersley|page=19|year=2005}}</ref> اشوریانو د خپلو نورو پخوانیو لاس‌پوڅو په مرسته چې د دغو نویو قدرتونو له راڅرګندېدو څخه په ډار کې و، د مصر ۲۶مې لړۍ چې د سایېت کورنۍ/ لړۍ په نوم هم یاديږي له یو بل سره جګړې ته دوام ورکړ. په ۶۰۹ کال کې په مګيدو کې د یهودا پاچاهۍ خلاف ډېر لګښت لرونکې خو بریالۍ جګړې د مصر سایېت ته اجازه ورکړه چې د ژغورنې لپاره مخته تګ وکړي خو د بابلي-ماد-سکايي اتحاد په واسطه يې ماته وخوړه. په پای کې په هم‌هغه کال کې د اشور نوې پلازمېنه حران هم ولکه او په دې توګه امپراتوري پای ته ورسېده. <ref>{{cite book|last1=Frahm|first1=Eckart|chapter=Revolts in the Neo-Assyrian Empire: A Preliminary Discourse Analysis|title=Revolt and Resistance in the Ancient Classical World and the Near East|date=2016|pages=76–89|doi=10.1163/9789004330184_006|isbn=9789004330177|quote=Radner provided a typological assessment of revolts throughout the Neo-Assyrian period (ca. 1000-609 BCE)}}</ref><ref name="Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat3">{{cite news|first=R.G.|last=Grant|title=Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat|publisher=London: Dorling Kindersley|page=19|year=2005}}</ref> له دې سره سره د اشور د پخواني پوځ ځینې پاتې‌شونو په کارکېمش کې له میلاد څخه مخکې په ۶۰۵ کال پورې د  وروستۍ ماتې تر پایه جګړې ته دوام ورکړ. <ref name="Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat4">{{cite news|first=R.G.|last=Grant|title=Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat|publisher=London: Dorling Kindersley|page=19|year=2005}}</ref> د بابلیانو واکمني بې شهرته وه خو ډېر دوام يې ونه‌کړ. په ۵۳۹ کال کې لوی کورېش بابلي پاچا نابونېدوس ته چې په خپل نظر له حارن څخه یو اشور و ماته ورکړه- بابل یې ونیوه او هغه يې له اشور سره د هخامنشیانو د امپراتورۍ په یو ولایت بدل کړ. <ref name="Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat5">{{cite news|first=R.G.|last=Grant|title=Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat|publisher=London: Dorling Kindersley|page=19|year=2005}}</ref> == اتورا د هخامنشیانو د امپراتورۍ د یوې برخې په توګه == د اشوریانو پخوانیو مهمو پلازمېنو، نینوا، دور-شروکین او کلهو (اوسنی نېمرود) د هخامنشیانو دواکمنۍ پر مهال لږ نفوس درلود. د اشوریانو ډېری مېشت‌ځایونه په کوچنیو ښارونو، ښارګوټو او کلیو کې د بېدیاوو په کچه او د تېا-اېډ-ډرم په څېر په غرونو کې د غونډیو پر سر وو. په هر حال د ژرژ روکس په څېر د نويو اشورپېژندونکو په وینا د راپخا، ګوزانا (د اوسني حلف د تېل کنډوالې) او اربلا (اوسنی اربيل) په څېر ښارونه زیان نالیدلې پاتې شول او اشور د بیارغېدنې په حال کې و. له دې سره سره چې د اشور ډېری ښارونه له ميلاد څخه مخکې په ۷مه پېړۍ کې د هغوی د نسکورېدو په لاملو جګړو کې ويجاړ شوي وو د يوناني څېړنکي ګزنفون په وینا کلیوال اشور رونق درلود. ګزنفون او یونانیان له کلهو او نینوا څخه تر تېرېدو وروسته (چې هغه یې د هغو کنډوالو په توګه یادې کړې چې محدود شمېر اشوریانو په‌کې ژوند کاوه) ګزنفون او یونانیان د دجلې سیند د ختيځ ساحل تر څار وروسته شمال لويديځ ته وګرځېدل. هغه د کلیوال اشور په اړه داسې تشرېح ورکړه:     <ref>Arrian, [[Anabasis (Xenophon)|''Anabasis'']], III.7.3.</ref><blockquote>هلته په کلیو کې د غله‌جاتو نسبي پرېماني وه او یوه ماڼۍ يې ومونده چې ډېر کلي يې په شاوخوا کې وو... په دغو کلیو کې د درېیو ورځو لپاره پاتې شول، نه یوازې د ټپیانو لپاره بلکې له دې امله چې دوی  پرېمانه تدارکات – اوړه، شراب او د وربشو لویې زېرمې درلودې چې د زیانونو لپاره راټول شوي وو، دغه ټول تدارکات د سیمې د لنډمهالې ساتراپۍ له لارې راټول شوي وو.  <ref>[[Anabasis (Xenophon)|Anabasis]], book III.IV. pages 18, 24-32.</ref></blockquote>تصدیق/شواهد د اشوري سیمې او د ساتراپ ماڼۍ د بډایه کرنیزو سرچینو یو مثال دی. دا په کره ډول نه ده مشخصه چې ماڼۍ چېرته پرته وه، خو استین هنري لایارد وړاندیز کوي چې دا ماڼۍ زاخوا ته نږدې وه.    <ref>Layard, A.H., 1853. ''Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon'', p. 61 and 686</ref> هغه کتیبه چې په مصر کې د ارسامس په لاس ليکل شوې ده، هغه اشوري ښارونه چې د هخامنشیانو تر واکمنۍ لاندې یې اداري مرکزونه ترلاسه کړي و په لاندې ډول یادوي: <ref>{{cite journal|last=Curtis|first=John|date=November 2003|location=Paris, France|title=The Achaemenid Period in Northern Iraq|journal=L'Archéologie de l'Empire Achéménide|pages=3|url=http://www.aina.org/articles/curtis.pdf}}</ref> * لېیر: لاهیرو اشوري (اېسکي کېفري) ديیالي درې ته څېرمه * ارزوهینا: تېل چېمچمال، د کرکوک په ۴۰ کیلومترۍ * اربېلا * حل‌سو: نامعلوم ځای دی * مټولیبش: په اشوري Ubaše (تېل هوېش)، د اشور د لرغوني ښار په شمال کې ۲۰ کیلومتره لرې پروت دی. == سرچينې == kmi2mjet5k5vaitmqknl6y4bpfaqvd2 0 63794 284737 2022-08-22T11:07:22Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki په تکاملي بیولوژي کې، د بالډوین اغیزه، د لومړي فېنوټایپ یوه تکاملي نظریه ده چې پر تکامل باندې د زده کړل شوي چلند اغیزه توصیف کوي. جیمز مارک بالډوین او نورو د نولسمې پېړۍ په وروستیو کې د ډاروینیزم کسوف په اوږدو کې سپارښتنه وکړه چې د نویو چلندونو زده کولو لپاره د یوه ژوندي موجود وړتیاوې (لکه د نوي فشاري فکټور سره د تطابق په څېر) د هغوی پر تکثري بریا اغیزه وکړي او له همدې کبله د طبیعي ټاکنې له لارې د همدې ډولونو په جنټیکي جوړښت باندې هم اغیزه پرېږدي. که څه هم دا پروسه لامارکسیزم ته ورته ښکاري، دا لیدلوری سپارښتنه کوي چې ژوندیو موجوداتو د خپلو پلرونو کسب شوې ځانګړتیاوې په میراث وړي دي. د بالډوین اغیزه په خپلواکه توګه څو ځلې سپارښت شوی دی او نن ورځ په ټولیز ډول د مډرن سنټیز یوې برخې په توګه پېژندل کېږي. == «په انقلاب کې یو نوی فکټور» == دا اغیزه چې نوم یې ورک شو، په ۱۸۹۶م کال کې د امریکایي ارواپوه جیمز مارک بالډوین په یوه مقاله کې د «په انقلاب کې نوي فکټور» په توګه او په ۱۸۹۷م کال کې په دوهمه مقاله کې مطرح کړ. دې مقالې د عمومي زده کړې وړتیا لپاره د ځانګړې ټاکنې سپارښتنه وکړه. لکه څنګه چې علمي تاریخ پوه روبرټ ریچارډز توضیح ورکوي: <ref name="Richards1987">{{cite book|last=Richards|first=Robert J.|author-link=Robert J. Richards|year=1987|title=Darwin and the Emergence of Evolutionary Theories of Mind and Behavior|url=https://archive.org/details/darwinemergencee00rich|url-access=limited|publisher=The University of Chicago Press|isbn=978-0-226-71199-7|page=[https://archive.org/details/darwinemergencee00rich/page/n410 399]}}</ref>{{sfn|Baldwin|1897}}<blockquote>که حیوانات یوه نوي چاپېریال ته د ننه شوي وای – یا د هغوی پخواني چاپېریال په چټکۍ سره بدل شوی وای – هغه حیوانات چې کولی یې شول په انعطافي ډول سره نوې کړنلارې زده کړي یا په جنیټیکي توګه تطابق وکړي، هغه به په طبیعي ډول ساتل شوي وو. دا ژغورل شوي پاتې حیوانات به، د څو نسلونو په اوږدو کې، دا فرصت پیدا کړي چې په خپل سر اکتسابي صفتونو ته ورته ارثي بدلونونه څرګند کړي او وبه کولی شي چې دا بدلونونه په طبیعي ډول وټاکي. داسې ښکاري چې په ارثي ماده کې د لامارکي چلند له لارې اکتسابي ځانګړتیاوې ځای پرځای شوي دي، خو دا پروسه به په اصل کې نوې – ډارویني وي.<ref name="Richards19872" /></blockquote>ټاکل شوي اولادونه د دې پرځای چې په جنیټیکي توګه کوډ شويو او نسبتاً ثابتو وړتیاوو ته محدود شي، د نویو مهارتونو زده کړې لپاره لا ډېر ظرفیت لري. په اصل کې، په دې رښتیا ټینګار لري چې د یوه ډول یا ډلې ثابت چلند کولی شي د هغه ډول تکامل رامنځته کړي. د «بالډوین اغیزه» په تکاملي ودانیزو بیولوژیکي ادبیاتو کې په ښه توګه درک کېدلی شي چې په هغه کې د هغه شخصیت یا ځانګړتیا یو بدلون چې په یوه ژوندي موجود کې چاپېریال سره د تطابق په پایله کې رامنځته کېږي، په تدریجي ډول د هغه په پرمختیایي جنټیکي یا اپي جنیټیکي ټولګه کې جذب کېږي. د علمي فیلسوف ډانیل ډنېټ په وینا:<ref name="dennett03">[[Daniel Dennett|Dennett, Daniel]] (2003), "The Baldwin Effect: a Crane, not a Skyhook" in: {{cite book|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|last1=Weber|first1=Bruce H.|first2=David J.|last2=Depew|year=2003|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-23229-6|pages=69–106|url=https://books.google.com/books?id=yBtRzBilw1MC&pg=PR9}}</ref>{{sfn|Newman|2002}}{{sfn|Simpson|1953}}<blockquote>د بالډوین اغیزې نه په مننې سره، کولی شو ووایو چې ډولونه د ځانګړو بېلابېلو ډولونو اغیزې په هکله د فضا د فینوټایپي (انفرادي) سپړنې سره د نږدې احتمالاتو وړاندوینه وکړي. که یو ځانګړی بریالی موقعیت له دې لارې کشف شي، دا کشف به یو نوی ټاکنیز فشار رامنځته کړي: هغه موجودات چې د تطابقي منظرې له نظره دې کشف ته نږدې دي د هغو په پرتله به روښانه ګټه ولري چې ترې لري دي.<ref name="dennett032" /></blockquote>د بالډوین اغیزې یوه نوې شوې بڼه د جین پیاګېټ، پاول وایس او کونراډ واډینګټون لخوا د ۱۹۶۰مې او ۱۹۷۰مې لسیزو کې رامنځته شوه. دې نوې نسخې کې د انسانانو وروستي طبیعي شکل جوړونې (څه تکاملي او څه ودانیز) لپاره د ټولنې لپاره یو څرګند رول شامل وو.<ref>{{cite journal|last=Burman|first=J. T.|year=2013|title=Updating the Baldwin Effect: The biological levels behind Piaget's new theory|journal=New Ideas in Psychology|volume=31|issue=3|pages=363–373|doi=10.1016/j.newideapsych.2012.07.003}}</ref> ورپسې څېړنې څرګندوي چې بالډوین لومړنی کس نه وو چې دا پروسه یې پېژندلې وه؛ ډاګلاس سپالډینګ په ۱۸۷۳م کال کې دې ته اشاره کړې وه.<ref>Noble, R.; [[Denis Noble|Noble, D.]] (2017) Was the Watchmaker Blind? Or Was She One-Eyed? ''Biology'' 2017, 6(4), 47; doi:10.3390/biology6040047, quoting Bateson, P. The adaptability driver: Links between behaviour and evolution. Biol. Theory 2006, 1, 342–345. See also [[Stigler's law]].</ref> == تناقض او منل == په لومړیو کې ارثي اطلاعاتو لېږد میکانیزم په هکله د بالډوین نظرونه له دود شویو خو نامطمینه نظرونو سره همغږې وه او کابو دوه بیولوجیسټانو په ۱۸۹۶م کال کې ورته نظرونه مطرح کړل. په ۱۹۰۱م کال کې، موریس مټرلینګ د مچۍ بېلابېلو ډولونو کې غالبه اقلیمونو سره د هغوی رفتاري تطابق ته اشاره وکړه او وې ویل «له همدې کبله، هغه څه چې یوازې یوه نظریه وه او له فطرت سره په تضاد کې وه، نو ځکه په تدریجي ډول په یوه فطري عادت بدله شوې ده». د بالډوین اغیزې تیوري له دې وروسته لا تر بحث لاندې ونیول شوه او څېړونکي د «بالډوین په ملاتړ کوونکو» او «د بالډوین په هکله شک کوونکو» باندې وویشل شول. دا نظریه په لومړي ځل په ۱۹۵۳م کال کې د جورج ګیلورډ سیمپسون لخوا د «بالډوین اغیزې» په توګه ونومول شوه. سیمپسون «اعتراف وکړ چې دا لیدلوری له نظري اړخه سمون خوري، یانې له مډرن سنټیز سره هم همغږی دی»، خو هغه شک درلود چې دا پدیده به ډېر ژر ژر رامنځته شي، او که داسې وشي نو کولی شو رامنځته کېدل یې ثابت کړو. سیمپسون د بالډوین اغیزې نظریې منلو په هکله خپل بحث کې اشاره کوي چې داسې ښکاري چې دا نظریه د نوې ډارویني او نوې لامارکي لیدلورو ترمنځ سوله رامنځته کوي او دا چې «منډلیزم او وروستۍ جنیټیکي نظریو نوې قطعي لامارکي موقعیت رد کړی دی په کوم کې چې پخلاینه په کې اړینه نه ګڼل کېږي». په ۱۹۵۲م کال کې، تکاملي بیولوژیسټ جولیا هوکسلي د مډرن سنټیز یوې برخې په توګه د بالډوین اغیزې نظریه دود کړه او وې ویل چې دا مفهوم د تکامل ګرایانو لخوا له پامه غورځول شوی دی.<ref>{{Cite book|title=The Life of the Bee|last=Materlinck|first=Maurice|author-link=Maurice Maeterlinck|publisher=Dodd, Mead and Co.|year=1901|pages=Chapter VII section 102}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Morgan|first=C. L.|author-link=C. Lloyd Morgan|year=1896|title=On modification and variation|journal=Science|volume=4|issue=99|pages=733–740|doi=10.1126/science.4.99.733|pmid=17735249|bibcode=1896Sci.....4..733L|url=https://zenodo.org/record/1448227}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Osborne|first=H. F.|author-link=Henry Fairfield Osborne|year=1896|title=Ontogenic and phylogenic variation|journal=Science|volume=4|issue=100|pages=786–789|doi=10.1126/science.4.100.786|pmid=17734840|bibcode=1896Sci.....4..786O|url=https://zenodo.org/record/1448151}}</ref><ref name="depew03">Depew, David J. (2003), "Baldwin Boosters, Baldwin Skeptics" in: {{cite book|last1=Weber|first1=Bruce H.|first2=David J.|last2=Depew|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|year=2003|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-23229-6|pages=3–31|url=https://books.google.com/books?id=yBtRzBilw1MC&pg=PR9}}</ref><ref name="Scheiner 2014">{{cite journal|last=Scheiner|first=Samuel M.|title=The Baldwin Effect: Neglected and Misunderstood|journal=The American Naturalist|publisher=University of Chicago Press|volume=184|issue=4|year=2014|issn=0003-0147|doi=10.1086/677944|pages=ii–iii|pmid=25354416|s2cid=9214778}}</ref><ref name="Belew 2018">{{cite book|last=Belew|first=Richard K.|title=Adaptive Individuals In Evolving Populations: Models And Algorithms|url=https://books.google.com/books?id=tcTADwAAQBAJ&pg=PA100|year=2018|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-429-97145-7|page=100}}</ref> په ۱۹۶۰مه لسیزه کې، تکاملي بیولوژیسټ، ارنسټ مایر ادعا وکړه چې د بالډوین اغیزه د دفاع وړ نده ځکه چې: # استدلال د فردي جینوټایپ په اساس بیان شوی دی، په داسې حال کې چې هغه څه چې په رښتیا د ټاکنې فشار لاندې راځي، د فینوټایپي او جنټيکي اړخه بدلون موندونکې ټولنه ده. # په کافي اندازه ټینګار ندی شوی چې له جنیټیکي پلوه د فینوټایپ بدلون درجه په خپل سر کنټرول کېږي. # داسې انګېرل کېږي چې د فینوټایپ کلک‌والی په ټاکنیز ډول د فینوټایپ له انعطافي توب څخه غوره دی.<ref name="Mayr1963">{{cite book|last=Mayr|first=Ernst|author-link=Ernst Mayr|year=1963|title=Animal Species and Evolution|url=https://archive.org/details/animalspeciesevo00mayr|url-access=registration|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-03750-2}}</ref> په ۱۹۸۷م کال کې جفري هینټون او اسټیون نولان له کمپیوټري سمونې سره څرګنده کړه چې زده کړه کولی شي تکامل ته چټک والی وروبښي او هغوی دا کار د بالډوین اغیزې پورې وتړه.<ref>{{cite journal|title=How learning can guide evolution|last1=Hinton|first1=Geoffrey E.|author-link=Geoffrey Hinton|last2=Nowlan|first2=Steven J.|year=1987|journal=Complex Systems|volume=1|pages=495–502}}</ref><ref>{{cite journal|title=When learning guides evolution|author-link=John Maynard Smith|last=Maynard Smith|first=John|year=1987|journal=Nature|volume=329|issue=6142|pages=761–762|doi=10.1038/329761a0|pmid=3670381|bibcode=1987Natur.329..761S|s2cid=5476916|doi-access=free}}</ref><ref name="Puentedura2003">{{cite book|last=Puentedura|first=Ruben R.|year=2003|chapter=The Baldwin effect in the age of computation|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|url=https://archive.org/details/evolutionlearnin00webe|url-access=limited|editor-last=Weber|editor-first=Bruce H.|editor2-last=Depew|editor2-first=David J.|publisher=MIT press|pages=[https://archive.org/details/evolutionlearnin00webe/page/n229 219]–234}}</ref> پال ګریفیټس د بالډوین اغیزې ته د علاقې دوام لپاره د دوه لاملونو سپارښتنه کوي. لومړی یې د ذهن رول دی چې په دې اغیزه کې یې لوبوي. دوهم یې په دې اغیزه کې د تکامل او پرمختګ ترمنځ اړیکه ده. د بالډوین په تشریح کې چې څنګه نیورفیزیولوژیک او شعوري ذهن فکټورونه کولی شي له دې اغیزې سره مرسته وکړي، د شعور د بقا احتمالي ارزښت باندې تمرکز کوي.<ref name="Griffiths2003">{{cite book|last=Griffiths|first=Paul E.|year=2003|chapter=Beyond the Baldwin effect: James Mark Baldwin's 'social heredity', epigenetic inheritance, and niche construction|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|url=https://archive.org/details/evolutionlearnin00webe|url-access=limited|publisher=MIT Press|pages=193–215|editor-last=Weber|editor-first=Bruce H.|editor2-last=Depew|editor2-first=David J.}}</ref><ref>{{cite journal|title=Heredity and instinct|last=Baldwin|first=J. Mark|author-link=James Mark Baldwin|year=1896b|journal=Science|volume=3|issue=64|pages=438–441, 558–561|doi=10.1126/science.3.64.438|pmid=17780356|bibcode=1896Sci.....3..438B|url=https://zenodo.org/record/1448082}}</ref><ref>{{cite journal|title=Consciousness and evolution|last=Baldwin|first=J. Mark|author-link=James Mark Baldwin|year=1896c|journal=Psychological Review|volume=3|issue=3|pages=300–309|doi=10.1037/h0063996|pmid=17835006|url=https://zenodo.org/record/1429086}}</ref><ref name="Lindahl2001">{{cite book|last=Lindahl|first=B. I. B.|year=2001|chapter=Consciousness, behavioural patterns and the direction of biological evolution: implications for the mind–brain problem|title=Dimensions of Conscious Experience|url=https://archive.org/details/dimensionsconsci00pylk|url-access=limited|publisher=John Benjamins|pages=73–99|editor-last=Pylkkänen|editor-first=Paavo|editor2-last=Vadén|editor2-first=Tere|isbn=978-90-272-5157-2}}</ref>{{sfn|Baldwin|1896a}} لا هم، په ۲۰۰۳م کال کې ډیوېډ ډیپیو مشاهده کړه: «دا د پام وړ ده چې د معاصرو تکاملي ټیوریسټانو ګڼ شمېر چې ډېری یې خپل ځان د مډرن سنټېز ملاتړي ګڼي، په وروستیو کې د<blockquote>«بالډوین په ملاتړو» بدل شوي دي». دوی په معمول ډول تکاملي ارواپوهان دي چې د هغو سناریوګانو په لټه کې دي چې په هغه کې نفوس وکولی شي ځان له آزمېښت او رفتاري غلطۍ سره د مناسبې منظرې «په سختۍ پیدا کېدونکې» برخې ته ورسوي چې په هغه کې به د انسان ماغزه، ژبه او ذهن په چټکۍ سره د تکامل په حال کې وي. هغوی د هغه څه په لټه کې دي چې ډانیل ډنېټ، چې په خپله هم د بالډوین نظریې ملاتړی دی، یې «تکاملي جرثقیل» نوموي، هغه ابزار چې درانده شیان په چټکۍ سره پورته کوي.<ref name="depew032">Depew, David J. (2003), "Baldwin Boosters, Baldwin Skeptics" in: {{cite book|last1=Weber|first1=Bruce H.|first2=David J.|last2=Depew|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|year=2003|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-23229-6|pages=3–31|url=https://books.google.com/books?id=yBtRzBilw1MC&pg=PR9}}</ref></blockquote>د ډنېټ په وینا، همدارنګه په ۲۰۰۳م کال کې، وروستنیو کارونو د بالډوین اغیزه د «نور په ارټوډوکس ډاروینیزم کې جنجالي کرښو» په توګه ښکاره کړې ده. د بالډوین اغیزې زیربنایي احتمالي جنیټیکي میکانیزمونه د طبیعي انټي باډي ګانو تکامل لپاره (چې له جنیټیکي اړخه تعیینوونکي دي) سپارښت شوي دي. په ۲۰۰۹م کال کې، د بالډوین اغیزې لپاره تجربي شواهد د کورني فېنچ لخوا د شمالي امریکا له استعمار څخه وړاندې شوې.<ref name="dennett033">[[Daniel Dennett|Dennett, Daniel]] (2003), "The Baldwin Effect: a Crane, not a Skyhook" in: {{cite book|title=Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered|last1=Weber|first1=Bruce H.|first2=David J.|last2=Depew|year=2003|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-23229-6|pages=69–106|url=https://books.google.com/books?id=yBtRzBilw1MC&pg=PR9}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Anderson|first=Russell|date=1996|title=How the adaptive antibodies facilitate the evolution of natural antibodies|journal=Immunology and Cell Biology|volume=74|issue=2|pages=286–291|doi=10.1038/icb.1996.50|pmid=8799730|s2cid=20023879}}</ref><ref name="Badyaev">{{cite journal|last=Badyaev|first=Alexander V.|title=Evolutionary significance of phenotypic accommodation in novel environments: an empirical test of the Baldwin effect|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London B|date=March 2009|volume=364|issue=1520|doi=10.1098/rstb.2008.0285|pmid=19324617|pages=1125–1141|pmc=2666683}}</ref> == سرچينې == jenid6vf4duwn4d8k3b7zjjgamy66y2 0 63795 284738 2022-08-22T11:09:41Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki کارولينګين کورنۍ (چې په بېلابېل ډول د کارولينګينس، کارولينګس، کارولينګس، کارولينګر يا کارلينګس په توګه پېژندل کېږي) د ښاروال چارلس مارتيل په وياړ نومول شوې فرنګي “Frankish” اشرافي کورنۍ ده، چې د ۷ ز پېړۍ د ارنلفينګ او پېپېنيد “Arnulfing and Pippinid” قبيلو اولاد و. دې کورنۍ په ۸ پېړۍ کې خپل واک پياوړی کړ او په پای کې يې د ماڼۍ د ښاروال دندې او ‘dux et princeps Francorum’ ميراثي کړل او د ميرووينګين “Merovingian” تخت شاته د رښتينو واکونو په توګه د فرانکيانو واقعي واکمنان شول. په ۷۵۱زکال کې د ميرووېنګين کورنۍ چې جرمنيک فرانکيانو باندې يې حکومت وکړ، د پاپ او اشرافيت په خوښې سره ړنګه شوې وه او د مارتيل زوی لنډي پيپين “Pepin the Short” ته د فرانکس د پاچا په توګه تاج پر سر کړای شو. کارولينګين کورنۍ په ۸۰۰ ز کال کې له درې پېړيو څخه په زياته موده کې لويديځ کې د روميانو د لومړي سترواک په توګه د چارليماګني په تاج په سر کولو سره د خپل ځواک لوړو پوړيو ته ورسېده. په ۸۱۴ز کال کې د نوموړي مړينې کارولينګي سترواکۍ د ټوټه کېدنې او زوال يوه پراخه دوره پيل کړه، چې په پای کې به د فرانسې پاچاهۍ او د روم د مقدسې سترواکۍ د تکامل لامل کېږي. <ref>{{cite EB1911|wstitle=Carolingians}}</ref> == نوم == کارولينګين کورنۍ خپل نوم له کارولس “Carolus” ويي څخه اخلي، چې د چارلس مارتيل د نوم لاتيني بڼه ده، چې له ۷۱۸ز کال څخه تر خپلې مړينې پورې د فرانسيا “Francia” رښتينی واکمن و. د کارولينګين “Carolingian” نوم (د منځنيو پېړيو لاتيني کارولينګي “Karolingi”، د ناثابت شوې لرغونې لوړې الماني د karling يا Kerling بدله شوې بڼه، چې «د چارلس اولاد» معنا لري) «د چارلس کورنۍ» معنا لري. <ref>{{cite book|last1=Watkin|first1=David|title=A History of Western Architecture|date=2005|publisher=Laurence King Publishing|isbn=978-1856694599|page=107|url=https://books.google.com/books?id=39T1zElEBrQC&q=Carolingian+dynasty+name&pg=PA107|access-date=5 May 2018|language=en}}</ref><ref>Babcock, Philip (ed). ''Webster's Third New International Dictionary of the English Language, Unabridged''. Springfield, MA: Merriam-Webster, Inc., 1993: 341.</ref><ref>Hollister, Clive, and Bennett, Judith. ''Medieval Europe: A Short History'', p. 97.</ref><ref>{{cite book|last1=Costambeys|first1=Marios|last2=Innes|first2=Matthew|last3=MacLean|first3=Simon|title=The Carolingian World|date=2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521563666|page=3|url=https://books.google.com/books?id=OkSG3X-M80oC&q=Carolingian+latin+carolus&pg=PA3|access-date=5 May 2018|language=en}}</ref> == تاريخچه == === اصليت === ==== لومړی پيپين او د ميتز ارنولف (۶۱۳ – ۶۴۵ز کال) ==== د کارولينګين د نسب لړۍ په لومړيو کې د “Pippinids” او “Arnulfings” په نومونو دوه مهمو سيالو فرنګي کورنيو سره پيل کېږي، چې برخليکونه يې د ۷ پېړۍ په لومړيو کې سره يو ځای شول. دواړه اشخاص د ليج “Liege” شمال ته د ميوسي او موسيلي سيندونو تر منځ د استراشيا “Austrasia” سيمې پر لويديځو پولو له اشرافي شاليدونو څخه وو. <ref name=":03">{{Cite book|last=Riché|first=Pierre|title=The Carolingians: A Family Who Forged Europe|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1993|editor-last=Peters|editor-first=Edward|series=Midde Ages Series|location=Philadelphia|pages=14, 17–18, 20–23, 25, 30–31, 33, 35, 42|translator-last=Allen|translator-first=Michael Idomir}}</ref><ref name=":33">{{Cite book|last=Fouracre|first=Paul|title=The Age of Charles Martel|publisher=Pearson Education Limited|year=2000|location=Harlow|pages=28, 34–35, 37–40, 48, 60, 70, 106, 108–109}}</ref> لومړي دوه شخصيتونه د لاندين لومړی پيپين “” او د ميتز ارنولف “”، چې تاريخپوهانو ورڅخه د کورنۍ نومونه تر لاسه کړي دي، دواړه په لومړي ځل د نيوستريا د دويم کلوتار “Chlotar II of Neustia” د سلاکارانو په توګه د “Continuations of Fredegar” څلورم کتاب کې راڅرګند شول؛ کلوتار په ۶۱۳ ز کال کې د پاچا دويم تيوديريک او د استراشيا برنهېلد “Brunhild of Austrasai” په خلاف پاڅون وهڅوه. پيپين او ارنولف د ګډو ګټو له مخې د پيپين د لور بيګا “Begga” او د ارنولف د زوی انسيګېسيل “Ansegisel” د واده له لارې خپلې کورنۍ سره يو ځای يا متحد کړې. <ref>{{Cite book|last=McKitterick|first=Rosamond|title=Charlemagne: The Formation of a European Identity|publisher=Cambridge University Press|year=2008|location=Cambridge|pages=57n}}</ref><ref name=":032">{{Cite book|last=Riché|first=Pierre|title=The Carolingians: A Family Who Forged Europe|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1993|editor-last=Peters|editor-first=Edward|series=Midde Ages Series|location=Philadelphia|pages=14, 17–18, 20–23, 25, 30–31, 33, 35, 42|translator-last=Allen|translator-first=Michael Idomir}}</ref><ref name=":13">{{Cite book|title=The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its continuations|publisher=Thomas Nelson and Sons Ltd|year=1960|location=London|pages=32, 43, 50–52, 73–75, 87|translator-last=Wallace-Hadrill|translator-first=J. M.}}</ref> د استراشيا په بريا کې د دوی د مرستې د بېرته اداينې په موخه کلوتار دواړو اشخاصو ته استراشيا کې د واک مهمې دندې ورکړې. که څه هم ارنولف لومړنی شخص و، چې دنده تر لاسه کوي. نوموړي ته په ۶۱۴ز کال کې د ميتز د کليسا د يوې برخې مشري ورکړل شوه او د استراسي پلازمېنې د مديريت او د کلوتار د زوی (راتلونکي لومړي داګوبيرت) د روزلو دندې وروسپارل شوې. نوموړي خپله دا دنده په ۶۲۹ز کال کې له دندې څخه د لاس اخېستنې يا تقاعد پورې وساتله؛ دا هغه وخت و چې کلوتار مړ شوی و او ارنولف هابيندم “Habendum” ته نږدې يوې کوچنۍ عيسوي کورنۍ ته لاړه. نوموړی په ۶۴۵ز کال کې له مړينې څخه وروسته د ريمېرمونت “Remiremont” صومعه يا خانقاه کې ښخ شو. <ref name=":23">{{Cite book|last=Gerberding|first=Richard A.|title=The Rise of the Carolingians and the Liber Historiae Francorum|publisher=Clarendon Press|year=1987|location=Oxford|pages=7, 61, 65, 118, 145}}</ref><ref name=":033">{{Cite book|last=Riché|first=Pierre|title=The Carolingians: A Family Who Forged Europe|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1993|editor-last=Peters|editor-first=Edward|series=Midde Ages Series|location=Philadelphia|pages=14, 17–18, 20–23, 25, 30–31, 33, 35, 42|translator-last=Allen|translator-first=Michael Idomir}}</ref> ==== لومړی پيپين (۶۲۴ – ۶۴۰زکال) ==== پيپين ته په سمدستي ډول د خپلې نېکۍ بدله ورنه کړل شوه، مګر په پای کې په ۶۲۴زکال کې د اتريش د «ماڼۍ ښاروال» يا “maior palatti” دنده ورکړل شوې وه. دا بدله په نه منونکي ډول [خورا] مهمه ځکه وه، چې پيپين ته يې له ميرووينګين شاهي محکمې سره د غوره هميت دريځ ورپه برخه کړ. د ماڼۍ ښاروال به په اړين ډول پاچا او د پاچاهۍ د مخورو وګړو تر منځ د منځګړي په توګه عمل کاوه؛ لکه څرنګه چې پاول فوراکر يې په لنډ ډول څرګندوي، دوی ته پاچاهۍ کې د خورا مهم نا شاهي شخص په سترګه کتل کېدل. دا چې پيپين ته ولې ژر بدله ورنه کړل شوه، لامل يې ناڅرګند دی، مګر باور دا دی چې دوه ښاروالان راډو (۶۱۳ – ۶۱۷ز) او چوکس (۶۱۷ – ۶۲۴ز کال) له نوموړي څځه مخکې وو او د اټکل له مخې سياسي سيالان وو، چې د ملګري اتریشي ګنډويننګس “Gundoinings” اشرافي کورنۍ پورې تړلي وو. پيپين چې يو ځل وټاکل شو، ۶۲۹ز کال کې د کلوتار تر مړينې پورې يې د نوموړي په مشرۍ په ژمنتيا سره خدمت وکړ او د کلوتار د زوی داګوبيرت په ملاتړ سره يې استراشيا کې دننه د واک د پيپيني کورنۍ دريځ کلک کړ؛ اګوبيرت په ۶۲۳ز کال کې د استراشيا پاچا شو. پيپين د ارنولف او نورو استراسي مخورو په ملاتړ سره ان د اګېلولفينګ د واکمن کروډولډ ‘Chrodoald’ (چې مهم سياسي سيال و) د وژنې د ملاتړ له موکې څخه ګټه پورته کړه. <ref name=":332">{{Cite book|last=Fouracre|first=Paul|title=The Age of Charles Martel|publisher=Pearson Education Limited|year=2000|location=Harlow|pages=28, 34–35, 37–40, 48, 60, 70, 106, 108–109}}</ref><ref name=":232">{{Cite book|last=Gerberding|first=Richard A.|title=The Rise of the Carolingians and the Liber Historiae Francorum|publisher=Clarendon Press|year=1987|location=Oxford|pages=7, 61, 65, 118, 145}}</ref><ref name=":333">{{Cite book|last=Fouracre|first=Paul|title=The Age of Charles Martel|publisher=Pearson Education Limited|year=2000|location=Harlow|pages=28, 34–35, 37–40, 48, 60, 70, 106, 108–109}}</ref><ref name=":132">{{Cite book|title=The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its continuations|publisher=Thomas Nelson and Sons Ltd|year=1960|location=London|pages=32, 43, 50–52, 73–75, 87|translator-last=Wallace-Hadrill|translator-first=J. M.}}</ref> ۶۲۹ز کال کې تخت ته د پاچا لومړي داګوبيرت له پورته کېدلو څخه وروسته، نوموړي بېرته فرنګي سياست ته راوګرځېد او د پاريس نيوستريا ته راغی او دا هغه ځای و، چې په ۶۱۳ز کال کې د کلوتار له لورې ورڅخه شړل شوی و. په پايله کې پيپين د ښاروال په توګه دنده او د استراسي مخورو ملاتړ له لاسه ورکړ؛ داسې ښکاري چې دوی له دې امله خفه وو، چې پيپين د پاچا د هڅولو وړتيا نه درلوده چې سياسي مرکز بېرته استراسيا ته راوړي. داګوبيرت د دې پر ځای د پيپينيد سياسي سيالې کورنۍ ګندوېنينګس ته مخه وکړه، چې د کنېبيرت په ادامګيسېل سيمه کې د کولوګني له ستر پادري اوتو او رادولف (چې وروسته به ۶۴۲ز کال کې پاڅون کوي) سره اړيکو يې د استراشيا جرګو کې يو ځل بيا د پيپين او ارنولف نفوذ له منځه وېوړ. <ref name=":133">{{Cite book|title=The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its continuations|publisher=Thomas Nelson and Sons Ltd|year=1960|location=London|pages=32, 43, 50–52, 73–75, 87|translator-last=Wallace-Hadrill|translator-first=J. M.}}</ref><ref name=":034">{{Cite book|last=Riché|first=Pierre|title=The Carolingians: A Family Who Forged Europe|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1993|editor-last=Peters|editor-first=Edward|series=Midde Ages Series|location=Philadelphia|pages=14, 17–18, 20–23, 25, 30–31, 33, 35, 42|translator-last=Allen|translator-first=Michael Idomir}}</ref> پيپين په ۶۳۸ز کال کې د داګوبيرت تر مړينې پورې تاريخي سند يا ثبت کې بيا ځل راڅرګند نه شو؛ ښکاري چې نوموړی په همدې کال د استراشيا د ښاروال په توګه ځای پر ځای او د نوي ځوان پاچا درېيم سېګيبيرت ملاتړ يې پيل کړ. د “Continuations” له نظره پيپين له خپل سيال ستر پادري کنېبيرت سره د لس کلن پاچا درېيم سې؛ ېبيرت لپاره د استراشيايي ملاتړ د تر لاسه کولو په موخه ترتيبات ونيول، چې په داسې حال کې يې استراشيا باندې واکمني وکړه، چې ورور يې دويم کلووېس پر نيوستريا او برګنډي سيمو باندې واکمني وکړه. يو ځل بيا د خپلې دندې له خپلولو څخه وروسته نوموړی ۶۴۰ز کال کې په ناڅاپي ډول مړ شو. <ref name=":233">{{Cite book|last=Gerberding|first=Richard A.|title=The Rise of the Carolingians and the Liber Historiae Francorum|publisher=Clarendon Press|year=1987|location=Oxford|pages=7, 61, 65, 118, 145}}</ref> ==== ګرېمولد (۶۴۰ – ۶۵۶ز کال) ==== د پيپين له ناڅاپي مړينې څخه وروسته پيپينيد کورنۍ د خپل دريځ د خپلولو په موخه په چټکۍ سره کار وکړ. د پيپين لور ګيرتريودی او مېرمن ايتا “Itta” نايويليس خانقاه “Nivelles Abbey” جوړه او ورننوتل او يوازيني زوی يې ګرېمولد د ماڼۍ د ښار په توګه د خپل پلار د دندې خپلولو لپاره کار وکړ. ياده دنده ميراثي نه وه، نو د همدې له امله د اوتو په نوم يو بل استراشیايي شريف ته ورکړل شوه، چې د درېيم سېګيبيرت روزونکی و. د “Continuations” له نظره ګرېمولد د خپل پلار له ملګري کنېبيرت سره په ګډه له دندې څخه د اوتو د لرې کولو په موخه کار پيل کړ او په پای کې ۶۴۱ ز کال کې بريالی شو او دا هغه مهال و، چې د الامانس ديوک ليوتر “Leuthar, Duke of Alamans” د ګرېمولد او د «موږ بايد د کنيبيرت امرونه ومنو» له مخې اوتو وواژه. ګرېمولد له دې څخه وروسته د استراشيا ښاروال شو. په دې وخت کې يې واک يوتريخت، نېجميګين، تونګيرين او ماسترېخت کې د شتمنيو په درلودلو سره پراخه و؛ نوموړی ان په ۶۴۳ز کال کې د کاهورس د ډيسايدريس “Desiderius of Cahors” له لورې «د پاچاهۍ واکمن» بلل کېده. <ref name=":035">{{Cite book|last=Riché|first=Pierre|title=The Carolingians: A Family Who Forged Europe|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1993|editor-last=Peters|editor-first=Edward|series=Midde Ages Series|location=Philadelphia|pages=14, 17–18, 20–23, 25, 30–31, 33, 35, 42|translator-last=Allen|translator-first=Michael Idomir}}</ref><ref name=":134">{{Cite book|title=The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its continuations|publisher=Thomas Nelson and Sons Ltd|year=1960|location=London|pages=32, 43, 50–52, 73–75, 87|translator-last=Wallace-Hadrill|translator-first=J. M.}}</ref> == سرچينې == t0q9bus5ekkp23mhf972pyof8ywa7rn 0 63796 284739 2022-08-22T11:15:02Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki د نړۍ یو له پخوانیو کلتورونو نه چینایي کلتور (په ساده چینایي: 中华文化؛ دودیز چینایي: 中華文化؛ پینین: Zhōnghuá wénhuà) دی، چې زرګونه کاله وړاندې رامنځته شوی دی. دا کلتور د ختیځې اسیا په لویې جغرافیايي سیمې کې موقعیت لري او خورا متنوع او توپير لرونکی دی، چې دودونه یې د ولایتونو، ښارونو او ان ښارګوټو ترمنځ هم توپیر لري. د پیړیو په اوږدو کې د «چین» اصطلاحات او د «چین» جغرافیه بدله شوې، لکه څنګه چې په عصري وخت کې د «چین» د نوم له عامېدو دمخه یې نوم لوی کینګ وو. <ref>{{cite web |title=Chinese Dynasty Guide – The Art of Asia – History & Maps |url=http://www.artsmia.org/art-of-asia/history/chinese-dynasty-guide.cfm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081006032839/http://www.artsmia.org/art-of-asia/history/chinese-dynasty-guide.cfm |archive-date=6 October 2008 |access-date=10 October 2008 |publisher=[[Minneapolis Institute of Art]]}}</ref><ref>{{cite web |title=Guggenheim Museum – China: 5,000 years |url=http://pastexhibitions.guggenheim.org/china/index.html |access-date=10 October 2008 |publisher=[[Solomon R. Guggenheim Foundation]] & [[Solomon R. Guggenheim Museum]]}}</ref> د تاریخ له نظره د چين تمدن د ختيځې اسيا يو غالب کلتور ګڼل کيږي. دا چې چين يو له لومړنيو لرغونو تمدنونو نه دی، نو د چين کلتور د اسيا پر فلسفې، فضيلت، اداب او دودونو باندې ژور اغېز ښندي. چينايي حروف، کلالۍ، معمارۍ، موسيقۍ، نڅا، ادبيات، جنګي هنرونه، خواړه، لیدیز هنرونه، فلسفه، سوداګريز اداب، مذهب، سياست او تاريخ په نړيواله کچه اغيزې لري، په داسې حال کې چې په ټوله نړۍ کې یې دودونه او جشنونه نمانځل کيږي، جوړيږي او ترسره کېږي.<ref name="auto1">{{Cite book|title=East Asia: A New History|last=Walker|first=Hugh Dyson|publisher=AuthorHouse|year=2012|page=2}}</ref><ref>{{cite encyclopedia|last1=Wong|first1=David|title=Chinese Ethics|url=https://plato.stanford.edu/entries/ethics-chinese/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|date=2017}}</ref><ref>{{cite news|title=Chinese Culture, Tradition, and Customs – Penn State University and Peking University|url=http://elements.science.psu.edu/psu-pku/student-resources/resources-for-penn-state-students/chinese-culture-tradition-and-customs|work=elements.science.psu.edu|language=en-us}}</ref><ref>{{cite web |title=The original and unique culture of China |url=http://www.advantour.com/china/culture.htm |website=www.advantour.com |language=en}}</ref><ref>{{cite web |title=Chinese Culture: Ancient China Traditions and Customs, History, Religion |url=https://www.travelchinaguide.com/intro/ |website=www.travelchinaguide.com}}</ref> == پېژندنه یا هویت == د کین له کورنۍ نه تر د چينګ (۲۲۱ ق م – ۱۸۴۰ ع) کورنۍ پورې، د چين حکومت چينايي وګړي په څلورو ډلو ويشلي وو: د ځمکې څښتن، بزګر، کسبګر او سوداګر. د ځمکو خاوندانو او بزګرانو دوه لویې طبقې رامنځته کړې، په داسې حال کې چې سوداګر او کسبګر په دوو کوچنیو طبقو کې سره راټول شوي وو. په تیوریتیکي لحاظ، د امپراتورۍ له موقف نه پرته، هیڅ شی هم میراثي نه و. هان چينايان، د چين د اکثريت توکميزه ډله ده چې د ختيځې اسيا يو قوم او ملت دی. هغوئ د چین نږدې ۹۲٪ نفوس، د تایوان ۹۵٪ (هان تایوان)، د سینګاپور ۷۶٪، د مالیزیا ۲۳٪، او د نړیوال نفوس شاوخوا ۱۷٪ جوړوي، توکمیز ګروپ، چې شمیر یې له ۱،۳ میلیارد نه ډیر دی د نړۍ ترټولو لوی نفوس جوړوي.<ref name="Yearbook2015">{{cite book|url=http://yearbook.multimedia.ey.gov.tw/enebook/2016yearbook/index.html|title=The Republic of China Yearbook 2016|year=2016|author=Executive Yuan, Taiwan|access-date=8 September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170918120556/http://yearbook.multimedia.ey.gov.tw/enebook/2016yearbook/index.html|archive-date=18 September 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |title=Archived copy |url=http://www.nptd.gov.sg/Portals/0/Homepage/Highlights/population-in-brief-2015.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160216110141/http://www.nptd.gov.sg/Portals/0/Homepage/Highlights/population-in-brief-2015.pdf |archive-date=16 February 2016 |access-date=14 February 2016}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=0e8vXvXhZgMC&pg=PR7|author=Guo Rongxing|title=China's Multicultural Economies: Social and Economic Indicators|publisher=Springer|year=2011|access-date=26 November 2013|page=vii|isbn=9781461458609}}</ref><ref>{{cite web |date=10 January 2014 |title=Common traits bind Jews and Chinese |url=http://www.atimes.com/atimes/China/CHIN-01-100114.html |url-status=unfit |archive-url=https://web.archive.org/web/20140110131435/http://atimes.com/atimes/China/CHIN-01-100114.html |archive-date=10 January 2014 |access-date=23 September 2015 |publisher=Asia Times Online}}</ref> == ټولنیز جوړښت == د درېیو واکمنانو او پنځو امپراتورانو له دورې راهیسې، ځینې چیني پاچایان تر ټولو اصلي واکمن دي. د تاریخ بېلابېلې دورې په ټولنه کې د بېلابېلو منصبونو لپاره بېلابېل نومونه لري. د مفهوم له مخې هره امپراتوري یا فیوډالي دوره، د حکومت او نظامي چارواکو د لوړې رتبې د سلسله مراتبو په برخه کې سره ورته دي، او پاتې نفوس د چین د منظم قانون تر واک لاندې دي. د ژو کورنۍ له وروستیو (۱۰۴۶- ۲۵۶ مخکې له میلاد) راهیسې، د چین دودیزه ټولنه د ټولنیزو-اقتصادي طبقو په یوې ډلبندۍ کې تنظیم شوې چې د څلورو مسلکونو یا دندو په نوم پیژندل کیږي.<ref name="Mente">Mente, Boye De. [2000] (2000). The Chinese Have a Word for it: The Complete Guide to Chinese thought and Culture. McGraw-Hill Professional. {{ISBN|0-658-01078-6}}</ref> په هرحال، دې سیسټم ټولې ټولنیزې ډلې نه پوښلې، داسې حال کې چې د سونګ (۹۶۰- ۱۲۷۹ وروسته له میلاد) د کورنۍ په وخت کې د چینایي کلتور له سوداګریز کیدو راهیسې د ټولو ډلو ترمنځ توپیرونه تت شوي وو. لرغونې چينايي زده کړې هم اوږده مخینه لري. له سوئي کورنۍ (۵۸۱-۶۱۸ وروسته له میلاد) راهیسې د امپراتورۍ د ازموینو لپاره تحصیل کړي نوماندان چمتو کېدل او د ازموینو فارغین به یې حکومت ته د پوهو اداري مامورینو په توګه وړاندې کول.<ref>Alon, Ilan, ed. (2003), Chinese Culture, Organizational Behavior, and International Business Management, Westport, Connecticut: Praeger Publishers.</ref> == ژبه == پخوانی لیکل شوی معیار کلاسیک چینایي و. په زرګونو کلونو ترې کار اخیستل کېده، خو ډیری به د هغو پوهانو او روښان فکرانو له خوا کارول کېده چې د «شي دا فو (士大夫)» په نوم د ټولنې «لوړه» طبقه یې جوړوله. د عادي خلکو لپاره دا ستونزمنه خو ممکنه وه چې د تحریري ازموینې په تېرولو سره دې ټولګي ته ننوځي. خطاطي وروسته سوداګریزه شوه، او د نامتو هنرمندانو کارونه په قیمتي شتمنیو بدل شوو. چينايي ادبيات اوږده مخینه لري. په چینایي ژبه کې ترټولو پخوانی کلاسیک کار، I Ching یا «د بدلونونو کتاب» ده، چې لرغونوالی یې شاوخوا ۱۰۰۰ کاله مخکې له میلاد ته رسیږي. د جنګیالیو هیوادونو د دورې په بهیر کې د فلسفې وده ددې لامل شوه، چې د کنفیوسیوس انالیکټس او لاوزي تاو ټي چینګ په څیر د پام وړ اثار رامنځته شي. (دا هم وګورئ: چینایي کلاسیک) اکثرا د شاهي کورنیو د تاریخونو لیکل د سیما کیان د لوی تاریخ اصلي ریکارډونو سره پیل کېږي، چې له ۱۰۹ مخکې له میلاد نه تر ۹۱ مخکې له میلاد پورې لیکل شوي دي. د تانګ کورنۍ د شاعرانه پرمختګونو شاهده وه، په داسې حال کې چې د چين د ادبياتو څلور ستر کلاسيک ناولونه د مينګ او چينګ د سترواکیو په بهیر کې ليکل شوي دي. == ادبیات == د ژو کورنۍ ډېری وخت د چين د کلتوري پرمختګ د ازمېښت کاڼي په توګه ګڼل کيږي. هغه مفاهیم چې په چینایي کلاسیکو متنونو کې راغلي دادي: شعر، د نجومو علم، ستورپوهنه او تقویم. د لومړنيو مهمو متنونو په ډله کې I Ching او Shujing هم شامل دي چې په څلورو کتابونو او پنځو کلاسیکو کې یاد شوي دي. د چینګ کورنۍ د واک په پای کې، چیني کلتور د عادي خلکو د لیکلو لپاره د سیمه ییزې ژبې په رامنځته کولو سره یوه نوې دوره پیل کړه. په عصري ادبياتو کې به مخکښان هو شي او لو ژون وي. د چين خلق جمهوريت له جوړېدو وروسته، د چين د عصري ادبياتو مطالعه په تدريجي ډول زياته شوې ده. د معاصرې دورې ادبیاتو د ملت د معاصرو تعبيرونو او د ملي روحيې د رامنځته کولو په برخه کې يو نوی لید رامنځته کړى دى. == موډ یا فیشن او جامې == د چین د موډ یا فیشن تاریخ سلګونه کلونه د ډېرو رنګارنګو او متنوع ترتیبونو سره په برکې نیسي. بېلابېلې ټولنيزې طبقې په بېلا بېلو دورو کې د موډ بېلا بېل دودونه لري، د چین د امپراطورۍ په دوره کې معمولا د امپراتورانو لپاره ځانګړی شوی رنګ ژيړ رنګ و. == موسيقي، سازونه او نڅا == موسیقي او نڅا د چین له لومړیو دورو سره نږدې اړیکې درلودې. د چیني موسيقۍ لرغونوالی د چینایي تمدن له پیل سره تړاو لري، چې د ژو سلطنت (۱۱۲۲ مخکې له میلاد – ۲۵۶ مخکې له میلاد) په پیل کې د پرمختللې موسیقۍ د کلتور په هکله اسناد او اثار د ثبوت په توګه وړاندې کوي. د ژو کورنۍ لومړنۍ موسیقي چې په لرغونو چینایي متنونو کې ثبت شوې د yayue په نوم دودیزه موسیقۍ ده او ښايي هره یوه برخه یې له نڅا سره تړاو ولري. ځینې ​​زړې لیکل شوې موسیقۍ د کنفوسیوس دورې پورې اړه لري. د چيني موسيقۍ لومړی پرمختللی مستند د تانګ کورنۍ په وخت کې د کین (د اوو تارونو الې غږول) وړاندې کول و، که څه هم د هان کورنۍ نه مخکې دغه ساز غږول شوی او پېژندل شوی و. == معمارۍ == د چین معمارۍ چې د پېړیو په اوږدو کې رامنځته شوې د معمارۍ یو سبک دی او د ختیځې اسیا پر معمارۍ باندې یې په پېړیو پېړیو خپل اغېز ساتلی دی. تر ډېره حده د چين د معمارۍ په ساختماني اصولو کې بدلون نه دی راغلی، یوازې یې د تزیین او ښکلا په برخه کې بدلون راغلی دی. د تانګ کورنۍ د پاچاهۍ راهیسې، چینایي معمارۍ د ختیځې اسیا لکه جاپان او کوریا پر معماري سبکونو ځانګړی اغېز درلود. چيني معمارۍ چې د چين د کلتور په شان لرغونې ده او بېلګې چې څه دپاسه ۲۰۰۰ کاله پخوا موندل شوي، له ډېرې مودې راهيسې د چين د کلتور يوه مهمه نښه ده. د چين په معمارۍ کې، پرته له دې چې ځانګړې سيمې او بېلا بېل ولايتونه په پام کې ونيول شي ځينې ځانګړتياوې ګډې دي.<ref name="Michel Baridon p. 348">Michel Baridon, ''Les Jardins – paysagistes, jardiners, poḕts''. p. 348</ref> == سرچينې == kwrnbh4b4y4hiejkiod7u0re1wr51yp 0 63797 284740 2022-08-22T11:17:31Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki د نورمن بريا (بریا يا فتحه) د هغه لښکر له لورې د انګليستان د ۱۱ پېړۍ يرغل او نيونه يا اشغال و، چې له زرګونو نورمنانو، بریتونانو، فلمنکي وګړو او فرانسوي سرتېرو څخه جوړ شوی و او د ټولو مشري د نورماندي ديوک “Duke of Normandy” کوله، چې وروستی وړ نوم يې فاتح ويليم و. له انګليسي تخت [پاچاهۍ] سره د ويليم ادعا له بې اولاده انګلوساسون پاچا د خلکو د ګناهونو اورېدونکی عيسوي ملا ايډوارډ “Edward the Confessor” سره د نوموړي د کورنۍ له اړيکې څخه اخېستل شوې، چې ښايي پاچاهۍ لپاره يې د ويليم هيله هڅولې وي. ايډوارډ د ۱۰۶۶ز کال جنوري کې مړ شو او پر ځای يې هارولډ ګودوېنسون کېناست، چې د نوموړي اوښی و. د ناروې پاچا هيرالد هاردرادا د ۱۰۶۶ز کال سپټمبر کې شمالي انګلېنډ باندې بريد وکړ او د سپټمبر په ۲۰ نېټه د فلفورد جګړه “Battle of Fulford” کې ګټونکی و، مګر د ګوډوېنسون فوځ د سپتمبر په ۲۵ نېټه د سټامبورډ پل جګړه “Battle of Stamford Bridge” کې ماتې ورکړه او هاردرادا يې وواژه. درې ورځې وروسته د سپټمبر په ۲۸ نېټه د ويليم د زرګونو جنګياليو او سلګونو کښتيو بريدګر ځواک د سويلي انګيستان د سسسېکس په پاوېنسي “Pavensey” سيمه پلی شو. هارولډ يې د مخنيوي په موخه سويل ته حرکت وکړ او شمال کې يې د خپل لښکر د پام وړ برخه پرېښوده. د هارولډ لښکر د اکتوبر په ۱۴ د هاستينګس جګړه “Battle of Hastings” کې د ويليم له بريدګرو سره مخامخ شو. د ويليم ځواک هارولد ته ماته ورکړه، هارولد د جګړې پر مهال ووژل شو او ويليم پاچا شو. که څه هم د ويليم اصلي سيالان له منځه تللي وو، مګر د راتلونکو کالونو پر مهال لا هم له سرکښيو يا بغاوتونو سره مخامخ شو او انګليسي تخت باندې له ۱۰۷۲ ز کال څخه وروسته مودې پورې خوندي نه و. د مقاومت کونکې انګليسې ممتازې پرګنې ځمکې په زور سره نيول شوې (ضبط شوې) وې او د دې ډلې ځينې خلک له هېواده وتښتېدل. ويليم د خپلې نوې پاچاهۍ د اداره کولو په موخه خپلو پلويانو ته ځمکې ورکړې او کلاګانې يې جوړې کړې، چې په ټوله خاوره کې يې فوځي سنګرونه اداره کول. «د قيامت د ورځې کتاب» چې د انګليستان د ډېری او د وېلز د ځينو برخو د «سترې سروې» يو ليکل شوی سند دی، ۱۰۸۶ز کال کې بشپړ شوی و. د بريا نورې اغېزې محکمه او حکومت، د ممتازو ډلو د ژبې په توګه د نورمن ژبې ورپېژندل او د پورتنيو ټولګيو په جوړښت کې بدلونونه وو؛ لکه: ويليم ځمکې انحصار کړې، چې بايد په سيده ډول د پاچا له لورې تر لاسه شي. يو څه زياتو پرله پسې يا تدريجي بدلونونو کرنيزې ډلې او کليوالي ژوند اغېزمن کړ: اصلي بدلون د غلامۍ رسمي له منځه وړنه برېښې، چې ښايي په بريد پورې تړاو لري يا ښايي ورپورې هيڅ تړاو نه لری. د حکومت په جوړښت کې لږ بدلون راغلی و او هغه هم په دې ډول، چې د نورمن نویو مديرانو د انګلوساکسون د حکومت ډېری بڼې غوره کړې. == کارولينګين == په ۹۱۱ ز کال کې کارولينګين فرانسوي واکممن ساده چارلس “Charles the Simple” د ويکينګيانو يوې ډلې ته د هغوی د مشر رولو “Rollo” په مشرۍ اجازه ورکړه، چې د “Saint-Clair-sur-Epte” تړون د برخې له مخې نورمندي کې استوګن شي. د دې په بدل کې له د رولو په مشرۍ نورسيانو “Norsemen” څخه غوښتل کېدل، چې د وېکېنګ د نورو بريدګرو په خلاف د ساحل په اوږدو کې د پرتو سيمو ساتنه وکړي. دا استوګنه بريالۍ ثابته شوه او وېکېنګيان په سيمه کې د نارت مين “Northmen” [شمالي وګړو] په توګه وپېژندل شول، چې نورمندي “Normandy” او نورمن “Normans” له همدې نوم څخه اخېستل شوي دي. د نورمنانو په چټکۍ سره بومي دين ځکه خپل کړ، چې د فرانسويانو په څېر شول، بې ديني يې اعلان کړه او عيسويت ته واوښتل. د خپل نوي ټاټوبي “langue d’oil” ژبه يې ومنله او د خپلې “Norse” ژبې ځينې بڼې يې ورسره زياتې کړې او هغه يې نورمن ژبې “Norman language” ته بدله کړه. دوی له ځايي وګړو سره ودونه وکړل او دوی ته ورکړل شوې سيمه يې لويديځ لور ته د ديوک حکومت د پولو پراخولو په موخه د بنسټ په توګه وکاروله، چې د بيسين، د کوتينين ټاپو وزمې او اورانچيس په ګډون نښلونکې سيمې وې. <ref name="Bates8">Bates ''Normandy Before 1066'' pp. 8–10</ref><ref name="Normans15">Crouch ''Normans'' pp. 15–16</ref><ref name="Bates12">Bates ''Normandy Before 1066'' p. 12</ref><ref name="Bates20">Bates ''Normandy Before 1066'' pp. 20–21</ref><ref name="Capet53">Hallam and Everard ''Capetian France'' p. 53</ref> په ۱۰۰۲ز کال کې انګليسي پاچا ناچمتو ايتيلريد «Æthelred the Unready» د نورمندي له ايما “Emma of Normandy” سره واده وکړ، چې د نورمندي د ديوک دويم ريچارد خور وه. د دوی زوی د خلکو د ګناهونو اورېدونکی عيسوي ملا ايډوارډ “Edward the Confessor”، چې څو کالونه يې له هېواده شړنه (تبعيد) کې نورمندي کې تېر کړل، په ۱۰۴۲ز کال کې د انګليسي تخت ته بريالی شو. دا په انګليسي سياست کې د نورمن د يوې پياوړې ګټې د رامنځته کېدنې لامل ځکه شو، چې ايډوارډ د ملاتړ له امله خپلو پخوانيو کوربنو ته زياته پاملرنه وکړه، هغوی يې د نورمن درباريانو، سرتېرو او پادريانو دندو ته راوړل او په ځانګړي ډول کليسا کې د واک په دندو يې وګومارل. بې اولاده او د ويسيکس له وېرونکي ايرل [له مارکيس څخه ټيټ رتبه اشرافي] ګودوېن “Godwin, Earl of Wessex” سره نښته کې ښکېل ايډواډ ښايي د انګليستان د تخت لپاره د نورمندي د ديوک ويليم هيلې هم هڅولې و‎ي. <ref name="Unready54">Williams ''Æthelred the Unready'' p. 54</ref><ref name="Ruling3">Huscroft ''Ruling England'' p. 3</ref><ref name="Unification86">Stafford ''Unification and Conquest'' pp. 86–99</ref> کله چې د ۱۰۶۶زکال په پيل کې ايډوارډ مړ شو، د روښانه وارث نه شتون د کړکېچن ځايناستي لامل شو، چې ګڼو سيالانو په کې د انګليستان د تخت ادعا وکړه. د ايډوارډ سمدستي ځايناستی د ويسيکس ايرل هارولد ګوډوېنسن  و، چې د انګليستان د اشرافو تر ټولو شتمن او خورا ځواکمن شخص و. هارولډ د انګليستان د “Witenagemot” له لورې پاچا وټاکل شو او د د يارک د ستر پادري ايلدرېد له لورې تخت ور پر سر کړای شو، که څه هم د نورمن اوازې يا تبليغ ادعا وکړه، چې ياد دود د سټېګاند “Stigand” له لورې تر سره شوی و، چې په ناقانونه ډول د کانتربري ټاکل شوی ستر پادري “Archbishop of Canterbury” و. هارولډ په سمدستي ډول د دوه پياوړو ګانډيو واکمنانو له لورې وننګول شو. ديوک ويليم ادعا وکړه چې نوموړي سره د پاچا اډيوارډ له لورې د تخت ژمنه شوې وه او هارولډ هم له دې سره هوکړه کړې وه؛ د ناروې درېيم هارالد چې په عمومي ډول د هارالد هاردرادا “Harald Hardrada” په نوم پېژندل کېږي، هم د بريا لپاره هلې ځلې وکړې. د تخت پر وړاندې د نوموړي ادعا د هغه د مخکيني ځايناستي ښه مګنس “Magnus the Good” او د پخواني انګرېز پاچا هارتاکنټ “Harthacnut” تر منځ د تړون پر بنسټ وه، چې له مخې يې که هر يو له وارث پرته مړ کېده، بل به انګليستان او ناروې دواړه په ميراث تر لاسه کوي. ويليم او هارالډ يو ځل پر انګليستان باندې د بريد په موخه د سرتېرو او کښتۍ راټولولو هڅه وکړه. <ref name="Death167">Higham ''Death of Anglo-Saxon England'' pp. 167–181</ref><ref name="Walker136">Walker ''Harold'' pp. 136–138</ref><ref name="BatesWilliam73">Bates ''William the Conqueror'' pp. 73–77</ref><ref name="Death188">Higham ''Death of Anglo-Saxon England'' pp. 188–190</ref><ref name="Ruling12">Huscroft ''Ruling England'' pp. 12–14</ref> == د توستيګ بريدونه او د ناروې يرغل == د ۱۰۶۶زکال په لومړيو کې له هېواده د هارولد شړل شوي ورور توستېګ ګوډوېنسن پر سويل ختيځ انګليستان باندې د جنګي کښتيو په يوې ډلې سره بريد وکړ، چې په فلاندرس “Flanders” کې يې ګومارلې وه او وروسته له نورو اورکني “Orkney” کښتيو سره يو ځای شوه. توستېګ چې د هارولډ له جنګي کښتيو څخه ننګول شوی و، شمال ته يې حرکت وکړ او پر ختيځه انګليا او ليکلنشاير باندې يې بريد وکړ، مګر د ميرسيا د ايرل ايډوېن او د نارتمبريا د ايرل مورکار ورونو له لورې بېرته خپلو کښتيو ته وتمبول شو. توستېګ چې خپلو ډېری پلويانو پريښی و، سکاتلېنډ ته شاتګ وکړ، چې هملته يې په داسې حال کې اوړی تېر کړ، چې نوي ځواکونه يې ګومارل. پاچا هارولډ پر سويلي ساحل باندې اوړی تېر کړ، چې لوی لښکر او د جنګي بېړيو ډله هم ورسره وه او د ويليم د بريد انتظار يې کاوه، مګر د نوموړي د ځواکونو ډېری برخه هغه ملېشه يا فوځي وزمه ځواکونو وو، چې د خپلو کښتونو راټولولو ته يې اړتيا درلوده؛ نو د همدې له امله هارولډ د سپټمبر په ۸ نېټه هغوی ګوښه کړل. <ref name="Harold1442">Walker ''Harold'' pp. 144–145</ref><ref name="Harold145">Walker ''Harold'' pp. 144–150</ref> هاردرادا د سپټمبر په لومړيو کې شمالي انګلېنډ باندې بريد وکړ او له ۳۰۰ څخه د زياتو کښتيو د يوې ډلې مشري يې کوله، چې ښايي ۱۵۰۰۰ سړي يې لېږدول. د هارالډ لښکر د توستېګ ځواکونو په واسطه نور هم ځکه پراخه شوی و، چې نوموړي د تخت لپاره د ناروې د پاچا په امر د خپلو سرتېرو ملاتړ پرېښود. ناروېژيانو د يارک پر لور پرمختګ کې د سپټةبر په ۲۰ د فلفورډ جګړه کې د ايډوېن او مورکار په مشرۍ د شمالي انګلېستان لښکر ته ماته ورکړه. مخکې له دې چې هارولډ له سوېل څخه راورسېږي، دواړه مسيحي مشران (earls) له نارويايي ځواکونو سره د ښکېلتيا په موخه بيړه وکړه. که څه هم هارولډ ګودوېنسن د اېډوېن او مورکار له خور ايلډګېت “Ealdgyth” سره واده کړی و، مګر دواړه مسيحي مشران ښايي په هارولډ بې باوره شوي او ويرېدلي وي، چې پاچا ښايي د مورکار پر ځای توستېګ راولي. وروستۍ پايله دا وه چې د دوی ځواکونه له منځه ولاړل او د ۱۰۶۶ز کال پاتې مبارزو کې يې د ګډون کولو توان نه درلود، که څه هم دواړه مسيحي مشران يا “Earls” له جګړې څخه ژوندي پاتې شول. <ref name="Harold154">Walker ''Harold'' pp. 154–158</ref><ref name="Marren65">Marren ''1066'' pp. 65–71</ref><ref name="Marren74">Marren ''1066'' pp. 74–75</ref><ref name="Harold158">Walker ''Harold'' pp. 158–165</ref><ref name="Marren73">Marren ''1066'' p. 73</ref> == سرچينې == 1cz33s7ja0jlwbcb47swcqg6ezji0br 0 63798 284741 2022-08-22T11:19:35Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki عيسوي روحانيت يا روحاني ژوند د عيسويانو عبادتي عمل دی، چې د زهد يا پرهېزګارۍ ژوند کوي او په عمومي ډول په صومعې يا خانقاه پورې تړلې اوسېدنې دي، چې عيسوي عبادت لپاره ځانګړې شوې دي. دې چارې د عيسوي کليسا د تاريخ په لومړيو کې وده پيل کړه او لرغونې صحيفه “Old Testament” کې د شته کتابي بېلګو په ګډون د ورته بېلګو او نظرياتو پر بنسټ نمونه شوې ده، مګر په کتابونو کې د يو بنسټ په توګه نه وه ټاکل شوې. دا چاره د مذهبي قوانينو لکه د سېنټ اګوسټېن قانون، «the Rule of Saint Augustine»، ستر انتوني «Anthony the Great»، سينټ پاچومييس «St Pachomius»، د سينټ باسيل قانون «Rule of St Basil» او د سينټ بينيډېکټ قانون «Rule of St Benedict» او په معاصرو وختونو کې د اړوند عيسوي نوم ايښودنې کانون قانون “Canon Law” له مخې منظم شوې ده، چې د روحاني ژوند بڼې لري. هغوی چې روحاني ژوند کوي د نوعي يا جنسي اصطلاحاتو له مخې يې نارينه راهبان يا “monks” او ښځينه راهبانې “nuns” پېژندل کېږي. د “monk” ويی له يوناني «μοναχός» (monachos, ‘monk’) څخه اخېستل شوی دی، چې په خپله «μόνος» (monos) د يوازې يا ځانته معنا لري. <ref>{{OEtymD|monk}}</ref><ref>Corbishley, Mike. Monks lived a very strict and regulated life. Life in a monastery included prayer, manual work, and this promoted the idea of the dignity and labour. Cultural Atlas for Young People The Middle Ages Revised Edition. New York: Facts On File, Inc., 2004, page 38.</ref> عيسوي راهبان په لومړيو کې صومعو که نه اوسېږي، مګر دا چې له نورو څځه د ګوښه يا بيلو انسانانو په څېر يوازې ژوند کولو له مخې پيل کوي، چې د “monos” ويی هم ښايي همداسې يوه معنا وړاندې کوي. دا چې زياتو خلکو د راهبانو ژوند غوره کړ او په دښته کې يوازې اوسېدل، يو له بل سره يو ځای کېدل يې پيل او په نږدې اصلي راهبانو پورې يې ځانونه وتړل يا موډل کړل. په چټکۍ سره راهبانو ټولنې جوړې کړې، چې په واسطه يې د پرهېزګارۍ ژوند په پام کې نيولو په موخه خپلې وړتياوې زياتې کړي. د عيسويت تاريخپوه روبرت لوئيس وېلکين له نظره «دوی کليسا کې دننه د يو نوبتي ټولنيز جوړښت په جوړولو سره د يو خورا پايښت لرونکي عيسوې ټولنې بنسټونه کېښودل». روحانيون په عمومي ډول صومعه کې اوسېږي، چې هلته کېدای شي يوه ټولنه (canobites) يا هم يوازېتوب کې ژوند وکړي. <ref>Rowling, Marjorie. Everyday Life in Medieval Times. London: Jarrold and Sons Ltd, 1968, page 125.</ref><ref>{{cite book|last1=Wilken|first1=Robert Louis|title=The First Thousand Years: A Global History of Christianity|date=27 November 2012|publisher=Yale University Press|location=New Haven and London|isbn=978-0-300-11884-1|pages=100}}<!--|access-date=8 March 2016--></ref> == د ښځينه او نارينه راهبانو لپاره ژوند == د روحانيت يا رهبانيت په ټولو ډولونو کې بنسټيزه نظريه له ټولنې يا نړۍ څخه ګوښه کېدل يا لاس اخېستل دي. روحاني ژوند له مذهبي حکمونو لکه “friars” [د سوالګرو د ډلې يا طبقې غړې ]، “canons regular” [د کاتوليک کليسا د روحانيونو د ډلې غړې]، “clerks regular” [د سترې پادري ډلې غړې] او يو څه وروستيو مذهبي جماعتونو يا غونډو څخه يو بېل ژوند دی. وروستی هغه يې د تبليغ، تدريس، د بنديانو ازادول او داسې نورو په څېر يو څخه ځانګړی کار يا نښه لري، چې په خپلو فعاليتونو کې يوه پراخه سيمه رانغاړي. په داسې حال کې چې راهبانو د خورا بېلې ځانګړتيا کارونه تر سره کړي دي، دا کار په هر حالت کې د روحاني دولت د اصل پر وړاندې باندنی يا فرعي دی. راهبان او دروېشان يا د صومعې راهبان دوه بېلابېلې ونډې دي. په ديارلسمه پېړۍ کې د صومعو د کمښت له امله د عيسوي عقيدې د تدريس په موخه د صومعې د راهبانو نوي ترتيبات رامنځته شول. <ref name="Macdonald, Fiona 1995, page 37">Macdonald, Fiona. How would you survive in the Middle Ages?. New York: Franklin Watts, 1995, page 37.</ref><ref name="huddleston">[http://www.newadvent.org/cathen/10459a.htm Huddleston, Gilbert. "Monasticism." The Catholic Encyclopedia. Vol. 10. New York: Robert Appleton Company, 1911. 31 May 2013]</ref> د عيسوي ژوند تېرولو دواړه لارې د هغو عيسوي نوم ايښودنو اړوند کليسايي قانون له مخې منظم شوې دي، چې پېژني يې. لکه: رومن کاتوليک کليسا، د ختيځ ارتودوکس کليسا، انجيلي يا انګليکن کليسا يا لوتري کليسا. عيسوي روحاني ژوند تل ورته فکر لرونکو عيسويانو سره ټولنيز ژوند نه رانغاړي. عيسوي روحانيت په خپلو باندنيو بڼو کې ستر توپير کړی دی، مګر په پراخه کچه ويل کېږي چې دوه اصلي ډولونه لري، چې يو يې ګوښه کېدنه يا منزوي “eremitical” او بل يې ښاري ژوند يا “cenobitical” ډول دی. د صومعې مشر سينټ انتوني “St. Anthony the Abbot” ته لومړنی او سينټ پاچوميس “St. Pachomius” ته دويم بنسټګر ويل کېدای شي. روحاني ژوند د بشپړ اوسېدلو په موخه ځکه د عيسی عليه السلام د امين پر بنسټ دی، چې ستاسې اسماني پلار بشپړ دی. (د انجيل ليکونی متيو “Matthew 5:48). دې نظريې ته د بشپړتيا حالت هم وايي، چې د بېلګې په ډول د فېلوکاليا “Philokalia” په نوم د روحاني ليکنو کتاب کې هم کتل کېدلی شي. د دوی د ځان پرېښودنې عادت يا خوی درې عناصر لري چې له درې انجيلي مشورو (فقر، سپېڅلتوب او غاړه اېښودنې) سره سمون کوي. <ref name="trappist">[http://www.trappist.net/EarlyMonasticism "Early Monasticism", Monastery of the Holy Spirit]</ref> == تاريخچه == د لومړۍ پېړۍ ځينو ډلو لکه ايسينيس “Essenes” او تيراپيوتای “Therapeutae” د ژوند هغه ډولونه وڅارل، چې د عيسوي روحانيت د وړاندينيو بڼو په توګه ګڼل کېدلی شوې. لرغوني عيسوي روحانيت د الياس پيغمبر او تعميد ورکونکي جان “John the Baptist” له بېلګو څخه خپل الهام واخېست، چې دواړو په دښته کې يوازې او له خپلې عمومې کشيشې ډلې څخه د مخه په دښته کې له شيطان سره د يوازېوالي په هڅه کې د حضرت عيسی عليه السلام وخت له کيسې څخه له ټولو پورته ژوند وکړ. <ref name="ocso">[http://www.ocso.org/index.php?option=com_content&view=article&id=150&Itemid=182&lang=en "Early Christian Monasticism", Order of Cistercians of the Strict Observance]</ref><ref>[[Eusebius of Caesarea]], in his ''[[Church History (Eusebius)|Ecclesiastical History]]'', describes Philos Therapeutae as the first Christian monks, identifying their renunciation of property, chastity, fasting, solitary lives with the cenobitic ideal of the Christian monks. Professor Constantine Scouteris, [http://www.orthodoxresearchinstitute.org/articles/patrology/scouteris_theraputae.htm Source]</ref> === لرغونی عيسويت === لرغونو عيسوي راهبانو تاييد شوې لرغونپوهنيزه نښې نه دي پرېښي او يوازې په ليکلي ثبت يا سند کې ورته په نامستقيم ډول اشاره کېږي. د پاک لمنو مېرمنو هغه ټولنې چې ځانونه يې مسيح عليه السلام ته ځانګړي کړي وو، لږ تر لږه دويمه پېړۍ کې موندل کېږي. ځيني انفرادي راهبان هم وو، چې د پاک يا پرهېزګار په توګه پېژندل کېدل او په عمومي ډول يې د دښتو پر ځای د ابادو ځايونو په څنډو کې ژوند کاوه، چې لا هم په نړۍ کې پاتې دي، مګر روحانيت باندې عمل کوي او له خدای سره يووالي يا پيوستون لپاره هڅه کوي. په نيسن ضد “Anti-Nicene” راهبانو کې به يو شخص يوازينی ژوند تېروي، اوږدې او پرله پسې روژې نيسي، له غوښې او شرابو څخه به ځان ساتي او د وړتيا په حالت کې د يو کوچني لاسي صنعت له لارې به د ځان ملاتړ کوي، چې يوازې د ځان پايښت لپاره مطلق اړينه تر لاسه کړې ګټه به ځان سره ساتي او پاتې به بېوزلو ته ورکوي. <ref name="bacchus">[http://www.newadvent.org/cathen/10464a.htm Bacchus, Francis Joseph. "Eastern Monasticism Before Chalcedon (A.D. 451)". ''The Catholic Encyclopedia''. Vol. 10. New York: Robert Appleton Company, 1911. 31 May 2013]</ref> «له روحانيت څخه د مخکې» يوه لومړنۍ بڼه درېيمه پېړۍ کې د «د تړون زامنو» خوځښت له لارې د سرياني عيسويانو په منځ کې هم څرګندېږي. ختيځ ارتودوکسي د قيصريه باسېل ‘Basil of Caesarea’ او همدا راز د «دښتې پلارونه:Desert Fathers» بېلګې ته د بنسټګر روحاني قانون جوړونکو په سترګه ګوري. ==== د ګوښه کېدنې روحانيت “Eremitic Monasticism” ==== د ګوښه کېدنې يا يوازېوالي روحانيت له ټولنې څخه د بشپړې لاس اخېستنې له مخې مشخص کېږي. د “eremitic” ويی له يوناني “eromos” ويي څخه اخېستل شوی دی، چې د دښتې معنا لريږ دا نوم د مصر د سينټ انتوني له امله ورکړل شوی و، چې په درېيمه پېړۍ کې يې مصري غر کې په يوازېوالي کې د ژوند کولو په موخه تمدن پرېښود. که څه هم نوموړی ښايي لومړنی عيسوي زاهد نه و، مګر لږ تر لږه د لومړني پېژندل شوي شخص په توګه پېژندل کېږي. <ref name="St. Anthony">{{cite encyclopedia|last=Butler|first=Edward Cuthbert|title=St. Anthony|url=http://www.newadvent.org/cathen/01553d.htm|encyclopedia=The Catholic Encyclopaedia Vol. 1|publisher=Robert Appleton Company|access-date=9 October 2012}}</ref><ref name="Idiorrythmic Monasticism">{{cite encyclopedia|title=Idiorrythmic Monasticism|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/281997/idiorrhythmic-monasticism|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica Inc.|access-date=9 October 2012}}</ref> زاهد پاول “Paul the Hermit” په تاريخي ډول لومړنی پيژندل شوی عيسوي دی، چې د يو راهب په توګه يې ژوند کاوه. په درېيمه پېړۍ کې د مصر انتوني (۲۵۲ – ۳۵۶ز) دښته کې د زاهد يا صوفي په توګه ژوند وکړ او په وار وار يا په تدريجي ډول يې هغه پيروان تر لاسه کړل، چې د زاهدانو په توګه يې له نوموړي سره رښتينې ټولنه کې د ژوند پر ځای نږدې سيمو [دښتو] کې ژوند کاوه. د روحانيت دې ډول ته د ګوښه کېدنې يا زاهدۍ ته ورته روحانيت وايي. د يوازې يا ګوښه راهب کېدنې لپاره يو بل اختيار راهبه کېدل و. دا چاره ځکه پيل شوه، چې ځيني خلک وو چې غوښتل يې د يوازېتوب ژوند وکړي، مګر په دښته کې د يوازې ژوند کولو وړتيا يې نه درلوده. دوی به د همدې له امله د اجازې غوښتلو لپاره پادري ته تلل، چې هغوی به ورته بيا د رانغاړلو مذهبي دود تر سره کړ. د دې چارې له بشپړتيا څخه وروسته به راهبې په داسې يوه خونه کې ځانله ژوند کاوه، چې په عمومي ډول به يې د کليسا پر لور کړکۍ خلاصه وه او په همدې ډول به يې ګډون تر لاسه کولی او د کليسا خدمتونو کې برخه اخېستلی شوه. دوه نورې کړکۍ هم وې، چې د خواړو ورکولو او د مشوره غوښتونکو خلکو د راتګ په موخه وې. تر ټولو نامتو راهبه د نوروېچ جولين “Julian of Norwich” وه، چې په ۱۳۴۲ز کال انګليستان کې زېږېدلې وه. <ref name="Anchoress">{{cite web |title=Anchoress |url=http://www.middle-ages.org.uk/anchoress.htm |access-date=9 October 2012 |work=The Middle Ages Website}}</ref><ref name="Juliana of Norwich">{{cite encyclopedia|last=Gardner|first=Edmund|title=Juliana of Norwich|url=http://www.newadvent.org/cathen/08557a.htm|encyclopedia=The Catholic Encyclopaedia Vol. 8|publisher=Robert Appleton Company|access-date=9 October 2012}}</ref> == سرچينې == c0i9r64hxb3gpercgfgwvb4cv4bbmag 0 63799 284742 2022-08-22T11:21:56Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki رومي داچيا (/ˈdeɪʃə/ ''DAY-shə''؛ چې د داچيا ترایانه، په لاتیني ژبه: تراجنا داچیا؛ یا '''Dacia Felix؛''' حاصلخېزه/ خوشحاله داچيا په نوم هم یاديږي) له ميلاد څخه وروسته له ۱۰۶ کال څخه تر ۲۷۱-۲۵۷ پورې د روم امپراتورۍ له ولایتونو څخه وه. چې په قلمرو کې يې د اوس‌مهال اولتنیا، ترانسیاونیا او بانات سیمې شاملېدلې (اوس مهال له وروستي مورد پرته چې د رومانیا، مجارستان او صربستان تر منځ وېشل شوې ده نورې ټولې په رومانیا کې دي). د رومیانو د واکمنۍ پر مهال د امپراتورۍ د یو سرحدي ولایت په توګه سازمان شو. اټکل کېږي چې د رومي ډاچیا د وګړو شمېر د ۶۵۰۰۰۰ تر ۱۲۰۰۰۰۰۰ کسانو تر منځ وي. تر دوو لښکر لېږدونو وروسته چې د دسبالوس پاچاهي يې ورانه کړه د تراژان له‌خوا (۹۸-۱۱۷) فتحه شوه. که څه هم رومیانو ټوله اشغال نه‌کړه؛ کرېشنا، مارامورش او د مولداوي ډېره برخه د خپلواکو ډاچيانو تر کنترول لاندې پاتې شوه.   له امپراتورۍ سره یې تر ادغام وروسته، رومي داچيا د تل‌پاتې اداري وېش شاهده وه. په ۱۱۹ کال کې په دوه برخو ووېشل شوه: داچيا سوپریور (برنۍ داچیا) او داچيا انتریور (ښکتنۍ داچيا؛ چې وروسته د مالونسیس داچيا په نوم ونومول شوه). سوپریور داچيا د ۱۲۴ او ۱۵۸ کلونو تر منځ د داچيا اپولنسیس او داچیا پورولیسنسیس په نوم په دوه ولایتونو ووېشل شوه. دا درې ولایتونه وروسته په ۱۶۶ کال کې سره متحد شول او د روانو مارکونیک جګړو له امله د تریس داچیا («درې داچيا») په نوم وپېژندل شول. دا سیمه د روم پر پراخ استعمار متمرکزه وه. نوي معادن پرانیستل شول او د معدني ډبرو استخراج شدید شو، حال دا چې په سیمه کرنه، مالداري او سوداګري وغوړېده. رومي داچيا په ټول بالکان کې مېشت پوځ ته ډېر ارزښت درلود او له نږدې لسو پېژندل شويو ښارونو سره چې ټولو له پخوانیو پوځي کمپونو څخه سرچينه اخیسته او له دې ډلې څخه اتو يې د استعمار تر ټولو لوړه درجه لرله په یو ښاري ولایت بدله شوه. اولپيا ترایانا سارمیزګتوسا د امپراتورۍ د قانون جوړونې، مالي او مذهبي مرکز او د نائب‌الحکومه (مالي افسر) د استقرار ځای و، حال دا چې اپولوم د روم د داچيا پوځي مرکز و.   رومي داچيا د خپلو رامنځته کېدو راهیسې له لویو سیاسي او پوځي تهدیدونو سره مخ شوه. خپلواک داکیان چې له سرماتیانو سره متحد شوي و په ولایت کې يې ثابت بریدونه تر سره کړل. تر هغوی وروسته کارپي (یوه ډاکياني قبیله) او په تازه توګه دننه شوي جرمني قبایل (ګوت‌یان، تایفلي، هرولي او باستارنا) له هغوی سره متحد شول. دې ټولو د روم امپراتورانو ته د دې ولایت ساتنه ستونزمنه کړې وه، ځکه د ګالینوس د واکمنۍ پر مهال (۲۵۳-۲۶۸) نږدې له‌منځه تللې وه. اورلیان (۲۷۰-۲۷۵) له ميلاد څخه وروسته په ۲۷۱ یا ۲۷۵ کال کې رومي داچيا په رسمي ډول پرېښوده. هغه خپل پوځيان او غیر نظامي اداره له داچیا څخه تخيله کړه او داچياتورلیانا يې له پلازمېنې سره په ښکتنۍ موزیا کې رامنځته کړه. د رومي شویو نفوس لا پرېښودل شوی و او برخلیک يې د رومیانو تر خروج روسته د بحث‌وړ دی. د یوې نظریې پر بنسټ هغه لاتيني ژبه چې پر داچیا کې پرې خبرې کېدلې تر ډېره پرې په نننۍ رومانیا کې خبرې کېږي او په رمانیايي ژبه بدله شوې چې رومانیان یې د داکو-رومیانو (د داچيا رومي شوی نفوس) لمسیان کړي. د دې خلاف د بلې نظریې له مخې د رومانیایانو سرچینه په حقیقت کې د بالکان په ټاپووزمه کې ده. == مخینه == داچيانو او ګټایانو د روم له امپراتورۍ سره د داچيا تر الحاق مخکې تر ډېره له رومیانو سره اړیکې درلودې. په هر حال د رومیانو پام هغه مهال د ښکتني دانیوب شاوخوا سیمو ته ورزیات شو کله چې بوربیستا (له ميلاد څخه مخکې د ۴۴-۸۲ کال) لرغوني قبایل سره متحد کړل او یرغلګر لښکرلېږد يې د پراختیا لپاره چمتو کړ. په لويديځ کې د هغه پاچاهي تر اتوپیا پورې او په سویل کې تر بالکان پورې پراختیا ومونده. {{Sfn|Georgescu|1991|p=4}}{{Sfn|Pop|1999|p=14}}{{Sfn|Oltean|2007|p=50}} له ميلاد څخه مخکې په ۷۴ کال کې رومي لژیون‌نان د ګایوس اسکریبونیوس کوریو په مشرۍ ښکتني دانیوب ته ورسېدل او له ډاچیانو سره په اړیکه کې شول. د بوربیستا د واک او نفوذ په اړه د رومیانو اندېښنه هغه مهال غښتلې شوه چې هغه د روم په سیاست کې پر فعال رول پيل وکړ. د فارسالوس تر جکړې وروسته د پامپي په ملاتړ د روم جمهوریت په کورنۍ جګړه کې د ګډون لپاره د هغه د وروستۍ شېبې پرېکړه په‌دې معنا وه چې که له پامپيانو سره معامله وشي، ژولیوس سزار به خپلې سترګې د داچيا پر لور واړوي. له ميلاد څخه مخکې په ۴۴ کال کې د پارتي سزار د پلان شوي لښکرلېږد د یوې برخې په توګه هغه له داچيا څخه تېرېدو او د بوربیستا له‌منځه وړلو ته چمتو شو، په دې توګه د هغه د پاچاهۍ له‌منځه تللو ته هيله‌من و. که څه هم د سزار د ترور له امله دا لښکرلېږدونه پر داچیا ونه شول، خو بوربیستا ونه‌شو کولی تر خپلې واکمنۍ لاندې قبایلو تر منځ حقیقي اتحاد رامنځته کړي. تر هغې طرحې وروسته چې د هغه د ترورو لامل شوه د هغه پاچاهي په څلورو بېلابېلو سیاسي بنسټونو ووېشل شوه، چې وروسته په پنځو بنسټونو بدل شول چې یو يې د کوچنیو پاچاهانو په‌واسطه اداره کېده. {{Sfn|Georgescu|1991|p=4}}{{Sfn|Schmitz|2005|p=10}}{{Sfn|Oltean|2007|p=48}}{{Sfn|Burns|2003|p=195}}{{Sfn|Oltean|2007|p=43}}{{Sfn|Mócsy|1974|pp=17–18}} د بوربېستا له مړینې څخه د دسبالوس تر راڅرګندېدو پورې رومي پوځیانو له داچیانو او ګټایانو سره نښتې ته دوام ورکړ. د موزیا او پانونیا پر څېرمه ولایتونو د قبایلو پرلپسې یرغل د دې لامل شو چې سیمه‌ییز قومندانان او امپراتوران د داچيانو خلاف سزايي ګامونه پورته کړي. دې ټولو تر روم مخکې دورې د وروستیو په ډېره برخه کې د روم امپراتوري او داچيان په ټولنیزو، ديپلوماتیکو او تل پاتې سیاسي اړیکو کې وساتل. دا چاره داچيانو ته د مطلوب موقعیت د ورکړې شاهده وه، داسې چې د ''amicii et socii'' - «د روم د ملګرو او متحدانو» په نوم پېژندل کېدل، که څه هم د اکتاویانوس پر مهال دې چارې د مهمو رومي افرادو له ملاتړ سره تړاو درلود. چې بېلګه يې له مارکوس انتونیسو سره د اکتاویانوس د اقداماتو په بهیر کې ولیدل شوه. له ميلاد څخه مخکې په ۳۵ کال کې اکتاویانوس د یو داسې متحد په لټه کې وو چې د انتونیوس اروپايي ولایتونه وګواښلی شي؛ له داچیانو سره يې د اتحاد وړاندیز وکړ چې په ترڅ کې يې د داچیانو د پاچا له لور کوتیسو سره واده وکړ او په بدل کې يې کوتیزو د اوکتاویانوس له لور جولیا سره واده وکړ.   {{Sfn|Oltean|2007|p=50}}{{Sfn|Pârvan|1928|pp=157–158}}{{Sfn|Bunson|2002|p=165}} که څه هم باور دا دی چې د رومیانو تر منځ د سلطنتي یرغملونو دود ښايي له میلاد څخه مخکې د لومړۍ پېړۍ په لومړنۍ نيمه برخه کې پيل شوی وي، خو په باوري ډول د اکتاویانوس د واکمنۍ پر مهال پېښېدل او تر روم مخکې دورې تر وروستیو پورې دود و. له بل لوري لرغونې سرچينې په داچيا کې د رومي سوداګرو او صنعت‌کارانو له موجودیت څخه خبر ورکوي، په‌داسې حال کې چې دا سیمه د تښتېدلو رومي غلامانو د پناه‌ځای په توګه هم وه. دا دود او فرهنګي او سوداګریز تبادل په ټوله سیمه کې د روم د سوکه پراختیا او نفوذ شاهد و، چې د اوراستیه غرونو په شاوخوا کې په څرګنده توګه د لېدلو وړ و. {{Sfn|Oltean|2007|p=52}} == سرچينې == syzn1onwq46grtpg2hd833vv8l4w8mf 0 63800 284743 2022-08-22T11:25:49Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki د افغانستان کلتور له دریو زریزو څخه  د زیاتې مودې لپاره خپل شتون حفظ کړی دی، چې تاریخ یې لږ تر لږه په ۵۰۰ م.ز کال کې هخامنشي سترواکۍ ته ور رسېږي او د د دې هېواد د اتباعو کلتوري تنوع په بر کې نیسي. د مرکزي، سویلي او لوېدیځې اسیا تر منځ په لویو لارو یې موقعیت، نوموړی هېواد له تاریخي پلوه د تنوع په مرکز بدل کړی دی، چې د یو تاریخ پوه له لوري ورته " د لرغونې نړۍ د ګرځندځای" لقب ورکړی دی.<ref name="Banting">{{Cite book|title=Afghanistan: The land|last1=Banting|first1=Erinn|year=2003|publisher=Crabtree Publishing Company|isbn=0-7787-9335-4|page=[https://archive.org/details/afghanistan00bant/page/n9 4]|url=https://archive.org/details/afghanistan00bant|url-access=registration|access-date=2010-08-22}}</ref><ref name="AO">{{cite web |year=2004 |title=Article Sixteen of the Constitution of Afghanistan |url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#preamble |access-date=June 13, 2012 |quote=From among the languages of Pashto, Dari, Uzbeki, Turkmani, Baluchi, Pashai, Nuristani, Pamiri (alsana), Arab and other languages spoken in the country, '''Pashto and Dari are the official languages of the state.'''}}</ref><ref name="LoC">{{cite web |date=August 2008 |title=Country Profile: Afghanistan |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203053513/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf |archive-date=2010-12-03 |access-date=2010-08-16 |publisher=[[Library of Congress]]}}</ref><ref>{{cite web |date=November 2, 2008 |title=A brief history of Afghanistan |url=https://newint.org/features/2008/11/01/afghanistan-history}}</ref> افغانستان تر ډېره یو قبیلوي ټولنه ده چې په دې هېواد کې بېلابېلې سیمې خپل ځانګړي فرعي کلتورونه لري. له دې سره سره، نږدې ټول افغانان له اسلامي دودونو څخه پیروي کوي، د رخصتۍ یو شان ورځې تجلیلوي، یو شان جامې اغوندي، یو ډول خواړه خوري، یو شان موسیقي اوري او تر یوې معینې اندازې پورې په څو ژبو سره افهام او تفهیم کوي. د دې هېواد کلتور په پیاوړي ډول له ترکو-فارسي او هندو-پارسي کلتورونو له عناصرو سره تړلی دی کوم چې د ژبې، خوړو او کلاسیکې موسیقۍ په څېر برخو کې تر سترګو کېدای شي.<ref>{{cite book|title=Encyclopedia of Hinduism|author=Denise Cush, Catherine Robinson, Michael York|year=2012|page=200|isbn=9781135189792|url=https://books.google.com/books?id=kzPgCgAAQBAJ&pg=PA200}}</ref><ref>{{cite web |date=30 July 2021 |title=The remarkable rugs of war, Drill Hall Gallery |url=https://amp.theaustralian.com.au/arts/review/the-remarkable-rugs-of-war-drill-hall-gallery/news-story/49fb932f8be798b1641425be98e4e0db |archive-url=https://archive.today/20210816041037/https://amp.theaustralian.com.au/arts/review/the-remarkable-rugs-of-war-drill-hall-gallery/news-story/49fb932f8be798b1641425be98e4e0db |archive-date=16 August 2021 |publisher=The Australian}}</ref> افغانی کلتور په علمي لحاظ په مخ پر زیاتېدونکي ډول په یوه خوځنده حوزه باندې د بدلېدو په حال کې دی. په ډېر راوروسته تاریخ کې، افغاني کلتور په دې هېواد کې د روان اوږدمهاله کړکېچ له امله تهدید شوی او په کلکه اغېزمن شوی دی. <ref>{{Cite journal|url=https://www.jstor.org/stable/521889|jstor=521889|title=The Fragmentation of Culture in Afghanistan / ﺍﻟﺘﺸﻈﻲ ﺍﻟﺜﻘﺎﻓﻲ ﻓﻲ ﺃﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ|last1=Goodson|first1=Larry|last2=ﺟﻮﺩﺳﻮﻥ|first2=ﻻﺭﻱ|journal=Alif: Journal of Comparative Poetics|year=1998|issue=18|pages=269–289|doi=10.2307/521889}}</ref><ref>{{cite web |title=Redeeming the Pashtun, the ultimate warriors - Macleans.ca |url=https://www.macleans.ca/news/world/redeeming-the-pashtun-the-ultimate-warriors/}}</ref><ref>{{Cite web |last=American Institute of Afghanistan Studies |title=Afghanistan (an academic journal) published by Edinburgh University Press |url=https://www.euppublishing.com/loi/afg |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200525102013/https://www.euppublishing.com/loi/afg |archive-date=May 25, 2020}}</ref> == موسیقي == په دودیز ډول، په تیاتري فعالیتونو کې یواځې نارینه ونډه لري. په دې وروستیو کې په تیاتري هنرونو کې ښځو د مرکزي ونډې خپلول پیل کړي دي.<ref>{{cite news|date=2004-11-26|title=Risky revival of Afghan theater puts women center stage|work=Christian Science Monitor|url=https://www.csmonitor.com/2004/1126/p01s04-almp.html|access-date=2021-08-15|issn=0882-7729}}</ref> له ۱۹۸۰یمې لسیزې راهیسې د دې هېواد اوسېدونکي د څو جنګونو شاهد وو چې د موسیقۍ پر وړاندې خنډ ګرځېدلي دي او ورسره د بهرنیانو لپاره د موسیقۍ ضبط تر ټولو ټیټې کچې ته راټیټ شوی دی. د ۱۹۹۰یمې لسیزې په اوږدو کې، د طالبانو حکومت له آلاتو سره غږېدونکې موسیقي او تر ډېره پورې عامه موسیقي-جوړونه بنده کړه. زیات شمېر موسیقي جوړوونکو او سندرغاړو خپلې دغې سوداګرۍ ته د نورو هېوادونو په ښارونو کې ادامه ورکړه.<ref name="Hindi Songs2">{{cite web |title=It's Bollywood all the way in Afghanistan |url=http://www.thehindubusinessline.com/2005/05/09/stories/2005050900561400.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20091016053105/http://www.thehindubusinessline.com/2005/05/09/stories/2005050900561400.htm |archive-date=2009-10-16 |access-date=2007-03-25 |work=The Hindu}}</ref> پاکستاني ښارونه لکه پېښور، کراچۍ، اسلام اباد د افغاني موسیقۍ د توزېع مهم ښارونه ګڼل کېږي. کابل د اوږدې مودې لپاره د سیمه ییزې کلتوري پلازمېنې په توګه پاتې شوی دی، اما د بهرنیانو لېوالتیا د هرات او مزار شریف په ښارونو کې په قطغني سبکونو باندې تمرکز اوسېدلی دی. اشعار د هېواد په لر او بر کې عمدتاً دواړه دري-فارسي او پښتو دي. ازبکي، هندي او د لوېدیځ سبک سندرې او موسیقي هم په افغانستان کې ډېر شهرت لري. افغانان له موسیقۍ څخه د موسیقۍ د زیات شمېر آلو په کارولو سره خوند اخلي. هغوی همدارنګه د اتڼ له تر سره کولو څخه چې د افغانستان ملي نڅا ده، خوند اخلي. هغه څه چې په دې هېواد کې معمولاً اورېدل کېږي محلي سندرې یا افسانوي اشعار دي. د اشعارو زیاتره یې د نږدې هر چا له خوا پېژندل شوي اشعار دي او د زیاتو کلونو لپاره موجود دي. د افغاني موسیقۍ معمولې دودیزې الې له لاندینیو څخه عبارت دي: * ارمونیه * سانتور * چنګ * رباب * طبلې * سیتار * سرنی * تولۍ * دایره * تنبور<ref>{{Cite web |title=Afghanistan Music, Traditional Instrumental Music of Afghanistan |url=http://www.afghanistan-culture.com/afghanistan-music.html}}</ref> * دنبوره == ژبه او ادبیات == پښتو او دري دواړې د افغانستان رسمي ژبې دي، که څه هم چې دري (افغانۍ فارسي) د اکثریت وګړو د منځګړې ژبې په توګه کارول کېږي. د افغانستان په شمالي او مرکزي سیمو کې خلک معمولاً په فارسي/دري ژبه خبرې کوې، په داسې حال کې چې هغه وګړي چې په جنوب او ختیځ کې اوسېږي په پښتو خبرې کوي. هغه افغانان چې د افغانستان په لوېدځ کې اوسېږي، په دواړو پښتو او دري ژبو باندې خبرې کوي. د دې هېواد زیاتره اتباع په دواړو ژبو په روانه توګه خبرې کوي، په ځانګړې توګه هغوی چې په لویو ښارونو کې چېرته چې نفوس څو-توکمه دی، اوسېږي. په څو نورو ژبو لکه ازبکي، ترکمني او بلوچي باندې د یادو ژبو په اړوندو سیمو کې خبرې کېږي. انګلیسي د ځوان نسل تر منځ په تدریجي ډول د شهرت موندلو په حال کې ده. د افغانانو یو لږ شمېر په عمومي ډول د شمالي تاجکانو، ازبکانو او ترکمنانو له ډلو څخه، په روسي ژبه پوهېږي.<ref name="AO2">{{cite web |year=2004 |title=Article Sixteen of the Constitution of Afghanistan |url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#preamble |access-date=June 13, 2012 |quote=From among the languages of Pashto, Dari, Uzbeki, Turkmani, Baluchi, Pashai, Nuristani, Pamiri (alsana), Arab and other languages spoken in the country, '''Pashto and Dari are the official languages of the state.'''}}</ref> === شعر او شاعري === شاعري په افغانستان کې د اوږدې مودې لپاره یو کلتوري دود، او تلوسه ده. شاعري په عمومي ډول په فارسي/دري او پښتو ژبو باندې ده، که څه هم په معاصرو وختونو کې د افغانستان په نورو ژبو کې هم په چټکۍ سره په راښکاره کېدو ده. کلاسیکه پښتو او فارسي/دري شاعري د افغانستان په کلتور کې مهمه ونډه لري. شاعري د تل لپاره د سیمې یو له ښوونزو ستنو (پایو) څخه ګڼل کېږي، تر داسې کچې پورې چې ځان یې په کلتور کې ادغام کړی دی. په ځینې د یادونې وړ شاعرانو کې: خوشحال خان خټک، رحمان بابا، مسعود نوابي، نازو توخې، احمد شاه دراني او غلام محمد طرزي شامل دي. له ۱۰مې زېږدیزې پېړۍ څخه تر ۱۵مې زیږدیزې پېړۍ پورې د دري ژبې ځینې شاعران او مولفین جلال الدین رومي، رابعه بلخي، خواجه عبد الله انصاري، نورالدين عبدالرحمن جامي، علي شېر نوایي، حکیم ابوالمجد مجدود ‌بن آدم سنایي غزنوي، ابو منصور دقیقي، فرخي سیستاني، عنصري بلخي، اوحدالدین علي ابن محمد انوري دي. د دري ژبې په معاصرو شاعرانو او لیکوالانو کې خلیل الله خلیلي او صوفي عشقري شامل دي.<ref>[http://www.afghan-web.com/culture/poetry/cpoets.html Classical Dari and Pashto Poets]</ref><ref>{{Cite web |last=Ehsan |first=Said |date=1997 |title=Ustad Khalilullah Khalili |url=http://www.afghanmagazine.com/arts/khalili/khalili.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100709021544/http://www.afghanmagazine.com/arts/khalili/khalili.html |archive-date=2010-07-09 |website=Afghanmagazine.com}}</ref><ref>{{Cite web |last=Kohzad |first=Yousef |date=2000 |title=Kharaabat |url=http://www.afghanmagazine.com/jan2000/music/kharaabat/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101231233939/http://www.afghanmagazine.com/jan2000/music/kharaabat/ |archive-date=2010-12-31 |access-date=2011-04-10 |website=Afghanmagazine.com}}</ref> === متلونه === افغانان په ټوکمارۍ او په ویناوالۍ کې د هوښیارۍ له اړخه د جایزې وړ خلک دي. "ضربُ المثلونه" (په انګلیسي ژبه یې تلفظ zar-bull mah-sal-oonah  کېږي) چې په پښتو کې یې معنا "متلونه" ده او نوموړي ضرب المثلونه په ژوره بڼه د افغاني دود او کلتور انعکاس وړاندې کوي. د متحده ایالاتو د سمندریز ځواک کپتان اډوارډ زېلم د افغان جګړې په بهیر کې د متلونو کارول د مثبتو اړیکو د جوړولو د وسیلې په توګه مخکښ بللي دي او نوموړي په ۲۰۱۲ز کال کې د افغانیو متلونو دوې دوه-ژبې مجموعې په دري او انګلیسي ژبو کې تالیف کړې دي.<ref>Zellem, Edward. 2012. {{cite web |title=Zarbul Masalha: 151 Afghan Dari Proverbs |url=http://www.afghanproverbs.com |publisher=Charleston: CreateSpace}}</ref><ref>Zellem, Edward. 2012. {{cite web |title=Afghan Proverbs Illustrated |url=http://www.afghanproverbs.com |publisher=Charleston: CreateSpace}}</ref> == د کورنیو حیواناتو ساتنه == مرغان له تر ټولو مشهوروهغو حیوانات څخه ګڼل کېږي چې په افغانستان کې د کورنیو حیواناتو په توګه ساتل کېږي. په کابل کې د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه د بېلابېلو مرغانو د پېر او پلور لپاره یو ځانګړی شوی ورځنی بازار موجود دی.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/av/business-49774840/the-kabul-market-that-sells-birds-from-around-the-world|title=The Kabul market that sells birds from around the world|work=BBC News}}</ref> == مهندسي == په افغانستان کې د معمارۍ مهمې ساحې په هرات، مزار شریف، غزني، کندهار او د غور ولایت په فېروزکوه کې موندل کېږي. دې سیمې د نړۍ په مهندسۍ کې لویه ونډه اخیستې ده. یونسکو د نړۍ د کلتوري میراث د ساحو په توګه د جام د منارونو او په بامیانو کې د بودا د مجسمو چې په ۲۰۰۱ زېږدیز کال کې ونړول شوې، په اعلانولو سره د افغانستان ونډه تایید کړې ده.<ref>{{Cite web |title=SPACH: Society for the Preservation of Afghanistan's Cultural Heritage |url=http://spach.info/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190426022648/https://spach.info/ |archive-date=2019-04-26 |access-date=2020-07-31}}</ref> === کور جوړونه === د افغانستان په کلیوالو سیمو کې کورونه په تاریخي لحاظ د خټو له خښتو او له خټو څخه جوړ شوي دي، او د یوې خصوصي مستطیلي حوېلۍ چاپېره یو لړ خونې لري چېرته چې ښځې او ماشومان په داسې بڼه تګ راتګ کولی شي چې د بهر خلکو له خوا نه لیدل کېږي. په هر حال، په دې وروستیو کلونو کې، هغو افغانانو چې په کلیوالو سیمو کې اوسېږي، په لویو ښارونو کې جوړو شوو کورونو ته ورته د سمنټو او پخو خښتو په واسطه د خپلو کورونو جوړول پیل کړي دي. په شمال او لوېدیځ کې کلیوال معمولاً په استحکامي کلیو کې چې قلعې/کلاګانې بلل کېږي، اوسېږي، په داسې حال کې چې په غرنیو شمالي او ختیځو سیمو کې د کور جوړونې بڼه توپیر لري، د بېلګې په توګه په نورستان کې د لرګي څو پوړیړ استوګنځایونه مروج دي. <ref>{{cite video|url=https://www.youtube.com/watch?v=H4nb6hxlZBs|archive-url=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211213/H4nb6hxlZBs|archive-date=2021-12-13|url-status=live|title=قسمت پنجم خانه های زیبا در جاغوری و قیمت زمین در سنگماشه|work=Rosta TV|date=January 17, 2021|access-date=2021-02-27}}{{cbignore}}</ref><ref name="Afghanistan - Political process">{{Cite web |title=Afghanistan - Political process |url=https://www.britannica.com/place/Afghanistan/Political-process}}</ref> متاهل زامن کله کله له خپل مور او پلار سره په ګډو کورونو کې، اما په جلا کوټو کې اوسېږي. افغاني کورونه د حجرې په نامه یوه ځانګړې خونه لري چېرته چې نارینه یو ځای سره ناسته ولاړه کوي. په لویو ښارونو کې، زیات شمېر افغانان په عصري کورونو کې یا په اپارتمانونو کې اوسېږي. په بانډو کې اوسېدونکي کوچيان خلک په لویو کېږدیو کې ژوند کوي، ځکه دوی په پرله پسې توګه د هېواد له یو ځای څخه بل ځای ته په خوځښت کې وي. تُرکتبار یا د مغلي رېښې بانډه چیان چې په شمال کې اوسېږي په یورتونو کې (په هغو کېږدیو کې چې د حیواناتو له وړیو یا پوستکو څخه جوړې شوې دي او تر ډېره دایروي دي) له اوسېدو سره لېوالتیا لري. <ref>[https://archive.today/20070324105541/http://cp.settlement.org/english/afghanistan/family.html Cultural Profiles Project: Afghanistan Family Life]</ref> == هنر، اوبدنه، سرامیک == د افغانستان خاوره د هنر یو اوږد تاریخ لري، چې د روغني رنګ د نقاشۍ (oil painting) تر ټولو لومړنۍ کارېدنه د دغه هېواد د غارونو په دېوالي نقاشیو کې موندل شوې ده. په افغاني هنر کې د فارسي(ایراني) میناتوري سبک شامل دی، چې د هرات کمال الدین بهزاد د تېموري دورې او صفوي دورې د لومړیو وختونو د میناتورۍ یو د یادونې وړ هنرمند دی. له ۱۹۰۰ زېږدیزې لسیزې راهیسې د افغانستان اتباعو په هنر کې له لوېدیځو تخنیکونو څخه کار اخیستل پیل کړي دي. عبد الغفور برېښنا د ۲۰مې زېږدیزې پېړۍ په اوږدو کې له کابل څخه یو نامتو افغان نقاش او د رسامۍ هنرمند و.<ref>{{cite web |date=April 24, 2008 |title=First-ever oil paintings found in Afghanistan |url=http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/04/24/afghanistan.painting/ |access-date=2012-12-03 |publisher=CNN}}</ref><ref>{{cite web |date=April 24, 2008 |title=World's Oldest Oil Paintings Found in Afghanistan |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,352342,00.html |access-date=2012-12-03 |publisher=Fox News}}</ref> == سرچينې   == oymmxy1ksb3dfbuvlvx5u3w0xzt0d17 0 63801 284744 2022-08-22T11:28:36Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki د جاپان کلتور د دې هېواد له تاریخ مخکې « Jōmon» پړاو څخه نيولې، بيا تر نوي اوسني کلتور پورې په يوه زريزه کې د چاپان کلتور زيات توپير کړی، کوم کې چې له اسيا او نړۍ له نورو سيمو څخه اغېزمن شوی.<ref>{{Cite book|title=Japan's Open Future: An Agenda for Global Citizenship|last1=Haffner|first1=John|last2=Klett|first2=Tomas|last3=Lehmann|first3=Jean-Pierre|publisher=Anthem Press|year=2009|isbn=978-1843313113|pages=17}}</ref> == تاریخي ټولکتنه == د جاپانیانو نسب لا هم له رازونو ډک پاتې دی؛ په هر حال، دوه سيال اټکلونه شته چې هڅه کوي د جاپانيانو نسب روښانه کړي.<ref name="Ancient genomics reveals tripartite">{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Cooke NP, Mattiangeli V, Cassidy LM, Okazaki K, Stokes CA, Onbe S, Hatakeyama S, Machida K, Kasai K, Tomioka N, Matsumoto A, Ito M, Kojima Y, Bradley DG, Gakuhari T, Nakagome S|date=September 2021|title=Ancient genomics reveals tripartite origins of Japanese populations|journal=Science Advances|volume=7|issue=38|pages=eabh2419|bibcode=2021SciA....7H2419C|doi=10.1126/sciadv.abh2419|pmc=8448447|pmid=34533991|doi-access=free}}</ref><ref name="asahi110322">{{cite web |date=September 18, 2021 |script-title=ja:日本人の「完成」は古墳時代だった？ DNAを分析、ルーツに新説 |url=https://www.asahi.com/articles/ASP9K55ZJP9JULBJ00Z.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20220311152406/https://www.asahi.com/articles/ASP9K55ZJP9JULBJ00Z.html |archive-date=March 11, 2022 |publisher=[[The Asahi Shimbun]] |language=ja}}</ref> لومړی اټکل د غبرګ جوړښت د نمونې وړانديز کوي، په کومه کې چې د جاپان وګړي له سيمه ييزو اصلي اوسېدونکي «جومو» خلکو او وروسته له ختيځې يورواسيا لويې وچې څخه راغليو خلکو اولاد دي، کوم چې د «ياويي» خلکو په نوم پېژندل کېدل. د جاپان اصلي کلتور په بنسټيز ډول له «ياويي» خلکو څخه راوتلی دی، څوک چې د ۱۰۰۰ مخزېږديز او ۳۰۰ شریک پړاو کې په جاپان کې مېشت شول. «یاويي» کلتور له سیمه ييز « Jōmon» کلتور سره ګډ او په « Honshū» ټاپو کې خپور شو. د اټکل تر مخې اوسني جاپانيان ۸۰٪ «ياويي» او ۲۰٪ له « Jōmon» جاومن نسب څخه دي.<ref>{{cite journal|title=A partial nuclear genome of the Jomons who lived 3000 years ago in Fukushima, Japan|journal=Journal of Human Genetics|volume=62|issue=2|pages=213–221|date=2016-06-01|pmc=5285490|last1=Kanzawa-Kiriyama|first1=H.|last2=Kryukov|first2=K.|last3=Jinam|first3=T. A.|last4=Hosomichi|first4=K.|last5=Saso|first5=A.|last6=Suwa|first6=G.|last7=Ueda|first7=S.|last8=Yoneda|first8=M.|last9=Tajima|first9=A.|last10=Shinoda|first10=K. I.|last11=Inoue|first11=I.|last12=Saitou|first12=N.|pmid=27581845|doi=10.1038/jhg.2016.110}}</ref><ref>{{cite web |author=Seiji Kobayashi |title=Eastern Japanese Pottery During the Jomon-Yayoi Transition: A Study in Forager-Farmer Interaction |url=http://ejournal.anu.edu.au/index.php/bippa/article/viewFile/255/245 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090923052256/http://ejournal.anu.edu.au/index.php/bippa/article/viewFile/255/245 |archive-date=2009-09-23 |publisher=[[Kokugakuin Tochigi Junior College]]}}</ref> دويم اټکل د جينومي اصليت درې ګونې نمونه وړاندې کوي. دا اټکل وړانديز کوي چې اوسني جاپانيان له درې جلا جلا نسبي ډلو څخه دي چې هغه دا دي: جومو، ياويي او کوفن چې هر یو يې په ترتيب سره ۱۳٪، ۱۶٪ او ۷۱٪ جنيټیکي نسب لري. د کوفن پړاو پر مهال، ويل شوي چې له چين څخه کډوالې ډلې جاپان ته تللي او په دې ټاپو کې ځای پر ځای شوي دي، له ځانه سره يې جلا جلا کلتوري پرمختګونه او مرکزي مشرتوب راوړی. هغه کډوال چې د کوفن پړاو پر مهال جاپان ته راغلي، داسې برښي چې د چين د هان چينايانو له نسب سره يې نسب يوځای کېږي. جامون خلک ښکاريان وو؛ ياويي خلکو د وريژو کر متعارف کړ او کوفن کډوالو امپريالي دولتي جوړښت متعارف کړ.<ref name="Ancient genomics reveals tripartite2">{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Cooke NP, Mattiangeli V, Cassidy LM, Okazaki K, Stokes CA, Onbe S, Hatakeyama S, Machida K, Kasai K, Tomioka N, Matsumoto A, Ito M, Kojima Y, Bradley DG, Gakuhari T, Nakagome S|date=September 2021|title=Ancient genomics reveals tripartite origins of Japanese populations|journal=Science Advances|volume=7|issue=38|pages=eabh2419|bibcode=2021SciA....7H2419C|doi=10.1126/sciadv.abh2419|pmc=8448447|pmid=34533991|doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/study-rewrites-understanding-modern-japans-genetic-ancestry-2021-09-17/|title=Study rewrites understanding of modern Japan's genetic ancestry|first=Will|last=Dunham|newspaper=Reuters|date=17 September 2021|via=www.reuters.com}}</ref><ref>{{Cite web |last=Baker |first=Harry |date=20 September 2021 |title=Ancient bones reveal previously unknown Japanese ancestors |url=https://www.livescience.com/ancient-bones-reveal-japanese-ancestery.html |url-status=live |website=[[Live Science]]}}</ref> له لرغونو وختونو څخه تر منځنيو پېړيو پورې جاپاني کلتور د ګڼو چينايي واکمنو کورنيو تر اغېز لاندې و، تر ډېره بريده له «ټانګ» واکمنې کورنۍ څخه راوتلی او تر کمې اندازې له اسيايي هېوادونو څخه راوتلی دی. د بېلګې په ډول، په جاپاني ژبه کې يو ليکلی متن په چينايي تورو (کانجي) کې دی، خو جاپانيان له چينايانو سره جنيټيکي اړيکه نه لري. له «ميجي» پړاو څخه جاپان په بنسټيز ډول له لوېديځو هېوادونو څخه اغېزمن شوی.<ref>{{cite web |date=30 November 2001 |title=China's Role in East Asia: Now and the Future |url=https://www.brookings.edu/on-the-record/chinas-role-in-east-asia-now-and-the-future/#:~:text=Japan%27s%20culture%20is%20substantially%20derived,by%20China%27s%20art%20and%20religion.}}</ref><ref name="Japanese-language">{{cite book|title=Handbook to Life in Medieval and Early Modern Japan|first=William E.|last=Deal|publisher=Infobase Publishing|year=2005|isbn=978-0-8160-7485-3|page=242|quote=Japanese}}</ref> د جاپان خلکو د «ټوکوګاوا شوګنيټ» پر مهال د ۲۲۰ کلونو څخه زياتې مودې پورې له بهرنۍ نړۍ څخه په پرتليز ډول جلا اوسېدو يوه اوږده موده تجربه کړې ده، ان د «تورو بېړيو» تر رسېدو او ميجي پړاو پورې. اوسمهال د جاپان کلتور په ټوله نړۍ کې يو له اغېزناکو کلتورنو څخه دی، بنسټيز لامل يې د منل شوي کلتور نړيوال رسېدل  دي. په ۲۰۲۱ز کال کې، د متحده ايالاتو «خبرونه او نړۍ» راپور د جاپان د کلتور اغېز په اسيا کې يو له لوړو او په نړۍ کې پنځم اغېزمن کلتور په توګه ډلبندي کړی و.<ref>{{cite magazine|title=How Japan became a pop culture superpower|magazine=The Spectator|date=31 January 2015|url=https://www.spectator.co.uk/2015/01/how-japan-became-a-pop-culture-superpower/}}</ref><ref>{{cite web |last1=Tamaki |first1=Taku |title=Japan has turned its culture into a powerful political tool |url=http://theconversation.com/japan-has-turned-its-culture-into-a-powerful-political-tool-72821 |website=The Conversation |language=en}}</ref><ref>{{Cite news|title='Pure Invention': How Japan's pop culture became the 'lingua franca' of the internet|url=https://www.japantimes.co.jp/culture/2020/07/18/books/pure-invention-jpop-culture/|work=[[The Japan Times]]|date=2020-07-18}}</ref><ref>{{Cite news|title=How Japan's global image morphed from military empire to eccentric pop-culture superpower|url=https://qz.com/1806376/japans-image-has-changed-from-fierce-to-lovable-over-the-decades/amp/|publisher=[[Quartz (publication)|Quartz]]|date=2020-05-27}}</ref><ref>{{cite web |date=2021 |title=Japan's Culture |url=https://www.usnews.com/news/best-countries/influence-rankings |access-date=2021-05-24 |publisher=USnews}}</ref> == ژبه == جاپاني ژبه د جاپان ملي او لومړۍ ژبه ده. جاپانيان له لغوي اړخه يو جلا غږيز لهجوي نظام لري. لومړۍ جاپاني ژبه تر ډېره بريده د دې هېواد د دولت پر بنسټ په اتمه پېړۍ کې پېژندل شوې ده، هغه مهال کله چې د پخوانيو جاپانيانو درې ستر اثار مرتب شوي وو. په چينايي اسنادو کې د جاپاني ژبې تر ټولو لومړی ثبوت له ۲۵۶ز کال څخه شوی دی. جاپاني ژبه له چينايي ژبې سره جنيټيکي اړيکه نه لري، خو له کومې بلې ژبې سره يې هم کومه څرګنده اړيکه نه شته.<ref name="Japanese-language2">{{cite book|title=Handbook to Life in Medieval and Early Modern Japan|first=William E.|last=Deal|publisher=Infobase Publishing|year=2005|isbn=978-0-8160-7485-3|page=242|quote=Japanese}}</ref> د جاپانيانو د پيل په اړه ډېر نظريات موجود دي، خو د تړاو تر ټولو پياوړی دلايل يې له کوريايي ژبې سره موجود دي چې د يو ډول نحوې پر بنسټ دي او له التايي ژبو سره چې دا د شمېرو د ورته نظام او فعلونو د بڼو پر بنسټ دي.<ref name="Japanese-language2" /> جاپاني ژبه د درې رسم الخطونو په ټولګې سره ليکل کېږي چې هغه دا دي: کانجي، هيراګانا او کاتاکانا. چينايي توري يا کانجي (漢字)، په ډېره اندازه په جاپاني ليک کې د بې غږه ايډيوګرام په توګه کارول کېږي، کوم چې په ۵۰ز کال کې له چين څخه جاپان ته لېږدول شوي دي؛ له دې مخکې، جاپان د لیکلو کوم نظام نه درلود. اوسمهال، په نوې جاپاني ژبه کې د کانجي د پام وړ شمېر توري شته، د کومو معنا چې په نوې چينايي ژبه کې کارېدونکو «هانزي» تورو څخه مختلفه ده. په نوې جاپاني ژبه کې د نوې چينايي ژبې په پرتله ډېر کم اسانه چينايي توري شته؛ جاپانيان په عموم کې ډېر کم کانجي استعمالوي او عموماً د نومونو، صفتي او فعلي جرړو لرونکو لپاره کار ځينې اخلي. په جاپاني ويي پانګه کې ۴۹٪ ټکي د چينايي اصليت لرونکي دي، ۳۳٪ ټکي د جاپاني اصليت لرونکي دي او ۱۸٪ ټکي له نورو ژبو څخه پور شوي دي، په کومو کې چې د مخلوط اصل ټکي او په جاپان کې جوړې شوې سيوډو-انګريزي شامل دي چې « wasei eigo» بلل کېږي.<ref>{{Cite web |date=24 May 2016 |title=Are Loanwords a Threat to the Japanese Language? |url=https://www.nippon.com/en/column/g00195/ |website=nippon.com}}</ref> هيراګانا او کاتاکان دواړه غږيز سيلابونه دي چې د پنځمې پېړۍ د چينايي له « man'yōgana» څخه مشتق شوي دي. هيراګانا او کاتاکانا له اسانه شوې «کانجي» څخه جوړ شوي دي؛ هيراګانا د نولسمې پېړۍ په شا اوخوا کې راڅرګند شول او عموماً د ښځو له خوا د غېر رسمي ژبې په توګه کارېدل، په داسې حال کې چې کاتاکانا د نارينه وو له خوا د رسمي ژبې لپاره کارېده. تر لسمې پېړۍ پورې، دواړه په شریک ډول د هر چا له خوا کارېده.<ref>''Yookoso! An Invitation to Contemporary Japanese'' 1st edition McGraw-Hill, page 13 "Linguistic Note: The Origins of Hiragana and Katakana"</ref><ref>{{Cite web |last=Burlock |first=Ben |date=2017 |title=How did katakana and hiragana originate? |url=http://www.sljfaq.org/afaq/originofkana.html |access-date=26 July 2017 |website=sci.lang.japan}}</ref><ref>{{Cite web |last=Ager |first=Simon |date=2017 |title=Japanese Hiragana |url=http://www.omniglot.com/writing/japanese_hiragana.htm |access-date=26 July 2017 |website=Omniglot}}</ref> لاتيني الفبا توري عموماً په نوې جاپاني ژبه کې کارول کېږي، په ځانګړي ډول د شرکتونو د نومونو او نښانو، اعلاناتو لپاره او هغه مهال کله چې جاپاني ژبه په کمپيوټر کې اچول کېږي. هندو-عربي شمېرې عموماً په شمېرو کې کارول کېږي، خو دوديز سينو-جاپاني شمېرې ډېرې عامې دي. په تېرو څو پېړيو کې په لوېديځه نړۍ د جاپاني کلتور اغېز له امله د دې ژبې ډېر اصطلاحات، لکه اوريګامي، سونامي، کراوکي او پاپ کلتور اصطلاحات لکه شونين او شوجو، په انګليسي ژبه کې شامل شوي دي، تر څنګ يې د اکسفرډ په انګليسي قاموس کې هم زيات کړای شوي دي.<ref>{{cite web |date=4 August 2021 |title=From anime to zen: Japanese words in the OED |url=https://public.oed.com/blog/japanese-words-in-the-oed/ |website=Oxford English Dictionary}}</ref><ref>{{cite web |date=16 August 2012 |title=New Words September 2011 |url=https://public.oed.com/blog/september-2011-update-new-words-notes/ |website=Oxford English Dictionary}}</ref> == دين == شينټو او بوديزم د جاپان ستر دينونه دي. په ۲۰۱۸ز کال کې د کلتوري چارو لپاره د جاپان د حکومتي ادارې د سرشمېرنې کلنۍ څېړنې پر بنسټ، ۶۶.۷ سلنه خلک په بودايي دين عمل کوي، ۶۹.۰ سلنه په شينټو دين عمل کوي، ۷.۷ سلنه د نورو دينونو پيروان دي. په دې هېواد کې لږکي مسیحیان او مسلمانان هم شته. په ۲۰۱۸ز کال کې د کلتوري چارو لپاره د جاپان د حکومتي ادارې د سرشمېرنې کلنۍ څېړنې پر بنسټ، شا اوخوا دوه ميلیونه یا نږدې ۱.۵٪ جاپانيان مسيحيان دي. مسلمانان (۷۰۰۰) له سترو کډوالو ټولنو څخه جوړ شوي دي، خو له توکميزو جاپاني ټولنو څخه ډېر کم دي. <ref name="ACA Yearbook">{{cite book|title=宗教年鑑 令和元年版|trans-title=Religious Yearbook 2019|url=https://www.bunka.go.jp/tokei_hakusho_shuppan/hakusho_nenjihokokusho/shukyo_nenkan/pdf/r01nenkan.pdf#page=49|page=35|year=2019|language=ja|publisher=[[Agency for Cultural Affairs]], Government of Japan}}</ref><ref name="KY">{{cite news|url=http://japanfocus.org/-Kawakami-Yasunori/2436/article.html|title=Local Mosques and the Lives of Muslims in Japan|last=Yasunori|first=Kawakami|author2=JapanFocus.org|date=May 30, 2007|publisher=JapanFocus.org|access-date=27 December 2008}}</ref> === شينټو === شينټو يو توکميز دين دی، کوم چې په مراسمو او مذهبي مناسکو تمرکز لري. په شينټو دين کې، پيرويان باور لري چې کامي – د شينټو خدايان يا روحونه –د ډبرو، ونو او غرونو په ګډون په ټول طبيعيت کې موجود دي. د انسانانو په اړه هم باور دا دی چې کولای شي د کامي څښتنان شي. د شينټو يوه موخه دا ده چې د انسانانو، طبيعيت او کامي تر منځ اړيکې جاري وساتي يا يې پیاوړې کړي. دا دين په جاپان کې د شريک پړاو له شپږمې پېړۍ مخکې جوړ شوی دی، له کوم وروسته چې د دې دين پيروانو د کامي د عبادت لپاره مزارونه جوړ کړل.<ref name=":0">{{Cite web |last=Watt |first=Paul |date=October 2003 |title=Japanese Religions |url=https://spice.fsi.stanford.edu/docs/japanese_religions |access-date=2017-09-28 |website=FSI {{!}} SPICE |language=en}}</ref> === بودايي دين === بودايي دين په هندوستان کې او په څلورمه او شپږمه مخزېږديزه پېړۍ کې جوړ شوی دی او بالاخره په چين او کوريا کې خپور شوی دی. دا دين په شپږمه شریکه پېړۍ کې جاپان ته رسېدلی دی، چېرته چې دا دین په لومړيو کې زيات منل شوی نه و. ډيری جاپانيان په بودايي دين کې په شته سختو فلسفي پيغامونو نه پوهېدل؛ په هر حال، باور دا دی چې د دې دين له خوا د هنر د تعريف له امله په وروسته وختونو کې د دې دين د مقبولیت د زياتېدو لامل وګرځېد.<ref name=":02">{{Cite web |last=Watt |first=Paul |date=October 2003 |title=Japanese Religions |url=https://spice.fsi.stanford.edu/docs/japanese_religions |access-date=2017-09-28 |website=FSI {{!}} SPICE |language=en}}</ref> == سرچينې == o4z0d9q60j2bbfwqkmqxj2un50x3ard 0 63802 284745 2022-08-22T11:30:31Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki د بيت المقدس پاچاهي په رسمي ډول د بيت المقدس د لاتيني پاچاهۍ يا د فلسطين د فرنګي پاچاهۍ په توګه پېژندل کېږي، چې په ۱۰۹۹ ز کال کې له لومړۍ صليبي جګړې څخه وروسته د بويلون د ګوډفري “Godfrey of Bouillon” له لورې سويلي مشرق يا ختيځ کې رامنځته شوی صليبي دولت و. دې پاچاهۍ له ۱۰۹۹ ز کال څخه د ۱۲۹۱ زکال تر هغې وخته پورې نږدې دوه سوه کالونه دوام وکړ، چې د ايکر “Acre” په نوم وروستی پاتې ملکيت يې د مملوکيانو له لورې ړنګ شو. د يادې پاچاهۍ تاريخ په دوه بېلو دورو وېشل شوی دی: <ref name="Kedar_al-Hajjuj1994">Example (title of works): {{Cite web |title=Professor Benjamin Kedar |url=http://www.crusaderstudies.org.uk/resources/historians/profiles/kedar/index.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150929225534/http://www.crusaderstudies.org.uk/resources/historians/profiles/kedar/index.html |archive-date=2015-09-29 |access-date=2021-07-14 |website=Resources for studying the crusades |publisher=Queen Mary University of London |at=Research output |language=en |quote=1994 (with Muhammad al-Hajjuj:) "Muslim Villagers of the Frankish Kingdom of Jerusalem: Some Demographic and Onomastic Data," in Itinéraires d'Orient. Hommages à Claude Cahen, ed Raoul Curiel and Rika Gyselen [=Res Orientales, vol 6], (Bures-sur-Yvette, 1994), pp 145-56}}</ref> د بيت المقدس لومړۍ پاچاهي “First Kingdom of Jerusalem” مخکې له دې چې د صلاح الدين له لورې په بشپړ ډول نسکوره شي، له ۱۰۹۹ څخه تر ۱۱۸۷ز کال پورې يې دوام وکړ. له درېيمې صليبې جګړې څخه وروسته په ۱۱۹۲ ز کال کې ياده پاچاهي يو ځل بيا جوړه شوه او په ۱۲۹۱ زکال کې د ښار تر ويجاړېدنې پورې يې دوام وکړ. دې دويمې پاچاهۍ ته ځيني وختونه د بيت المقدس دويمه پاچاهي “Second Kingdom of Jerusalem” يا د خپلې پلازمېنې په وياړ د ايکر پاچاهي “Kingdom of Acre” وايي. ايکر د شپږمې صليبي جګړې پر مهال د هوهينستاوفين د دويم فريدريک له لورې له ايوبيانو څخه د ديپلوماسۍ له لارې د بيت المقدس ښار له بېرته نيولو څخه ورویسته له دوه لسيزو پرته د پاچاهۍ پلازمېنه پاتې شو. د صليبيانو هغه پراخه ډېره کي چې د بيت المقدس پاچاهي يې رامنځته او ودانه کړه، د هغو زړورو او سرتېرو په شان د فرانسې له پاچاهۍ څخه وو، چې د پاچاهۍ د شتون دوه سوه کلنه موده کې يې د ملاتړ د ثابت بهير لويه برخه جوړه کړه. د پاچاهۍ واکمنان او ممتازه پرګنه د همدې له امله له فرانسوي اصل څخه وو. فرانسوي صليبيانو هم د ختيځ ځمکې يا مشرق ته فرانسوی ژبه راوړله او پّ دې ډول يې لرغونې فرانسوي د صليبي دولتونو فرانسوي ژبه “Lingua franca” جوړه کړه. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ypFmkJ95AsAC&pg=PA206|title=Research on Old French: The State of the Art|last=Arteaga|first=Deborah L.|date=2012-11-02|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=9789400747685|page=206|language=en}}</ref><ref name="google.fr">{{cite book|author1=Jean-Benoit Nadeau|author2=Julie Barlow|title=The Story of French|url=https://books.google.com/books?id=JYDOrzMpgGcC&pg=PT34|date=8 January 2008|publisher=St. Martin's Press|isbn=978-1-4299-3240-0|pages=34–}}</ref><ref name="The Population of Crusader Jerusalem">{{cite web |title=Jerusalem in the Crusader Period |url=https://www.biu.ac.il/js/rennert/history_9.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190924080936/https://www.biu.ac.il/js/rennert/history_9.html |archive-date=24 September 2019 |access-date=29 October 2019 |website=Bar-Ilan University |publisher=Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies}}</ref> ځايي مسلمانانو او عيسويانو له ښار څخه د باندې سيمو کې د نفوس ډېره کۍ برخه جوړه کړه، مګر اروپايي او په ځانګړي ډول فرانسوي او ايټالوي استعمارچيان هم په کليو کې استوګن شول. د ګنيو د سيمه ييزو کښتونو پر بنسټ د بورې چاڼولو يو مهم صنعت ته وده وکړه. <ref name="Population">Benjamin Z. Kedar, "The Subjected Muslims of the Frankish Levant", in ''Muslims Under Latin Rule, 1100–1300'', ed. James M. Powell, Princeton University Press, 1990, pg. 148; reprinted in ''The Crusades: The Essential Readings'', ed. Thomas F. Madden, Blackwell, 2002, pg. 244. Kedar quotes his numbers from [[Joshua Prawer]], ''Histoire du royaume latin de Jérusalem'', tr. G. Nahon, Paris, 1969, vol. 1, pp. 498, 568–72.</ref><ref name="Verlinben 1970 19–21">{{harvnb|Verlinben|1970|pp=19–21}}</ref> == جغرافيوي پولې == په لومړيو کې پاچاهي د لومړۍ صليبي جګړې پر مهال د نيول شویو ښارګوټو او ښارونو د ناتړلې ټولګې په پرتله يو څه زياته وه، مګر د ۱۲ پېړۍ په نيمايي کې د خپل لوړوالي پر مهال يې د نني اسرائيل او فلسطين سيمې او د لبنان سويلي برخې راونغاړلې. ياده پاچاهي له مديترانې سمندرګي څخه د ځمکې په يوه نرۍ تړانګه کې شمال کې له بيروت څخه سويل کې سينای دښتې “Sinai Desert” پورې، ختيځ کې نني اردن او سوريې او لويديځ لور ته د فاطمي مصر پر لور وغځېده. د ادسا ولايت “County of Edessa” (۱۰۹۷ – ۱۱۴۴ز کال)، د انطاکيه پاچاهي يا د شهزاده تر لاس لاندې سيمه “Principality of Antioch” (۱۰۹۸ – ۱۲۶۸ز کال) او د طرابلس ولايت “County of Tripoli” (۱۱۰۹ – ۱۲۸۹ز کال) په نومونو درې نور صليبي دولتونه هم د لومړۍ صليبي جګړې پر مهال او ورڅخه وروسته رامنځته شول، چې زيات شمال لور ته پراته دي. په داسې حال کې چې نوموړي درې واړه دولتونه خپلواک وو، مګر په بيت المقدس پورې نږدې تړلي وو. د دوی تر شا شمال او لويديځ کې د ارمنيايي سيليسيا “Armenian Celicia” او د ختيځ روم سترواکي پراته دي، چې بيت المقدس ورسره په ۱۲ پېړۍ کې نږدې اړيکې درلودې. يو څه زيات ختيځ لور ته بېلابېل اسلامي امارتونه پراته وو، چې په پای کې بغداد کې له عباسي خليفه سره يو ځای شوي وو. د لوسيګنان پاچا ايميري “Aimery of Lusignan” (۱۱۹۷ – ۱۲۰۵ز کال) پر پاچاهۍ باندې واکمني وکړه او د درېيمې صليبي جګړې پر مهال د قبرس پاچا په نوم يو بل صليبي دولت هم جوړ شو. له طرابلس، انطاکيې او ارمنستان سره کورنۍ اړيکې هم ټينګې شوې. پاچاهۍ باندې لږه موده وروسته په زياتېدونکي ډول د وينايس او جنوا ايټالوي ښاري دولتونو واکمني وکړه. د مقدس روم سترواک دويم فريدريک (چې له ۱۲۲۰ز – ۱۲۵۰ز کال پورې يې پاچاهي وکړه) صليبي دولت کې لويې هيلې درلودې او د واده له مخې يې د پاچاهۍ دوه کوله، مګر شتون يې د پاچاهۍ د اشرافيت په منځ کې د کورنۍ جګړې (۱۲۲۸ – ۱۲۴۳زکال) لامل شو. د بيت المقدس پاچاهي سياست کې د برمته او مصر کې د ايوبي او مملوک کورنيو د جګړې او همدا راز د خوارزمي او مغولي بريدګرو په پرتله يو څه زياته [پراخه] شوه. د يو څه کوچنۍ پاچاهۍ په توګه يې د اروپا لږ مالي او فوځي ملاتړ تر لاسه کړ؛ د يو شمېر کوچنيو سفرونه تر څنګ اروپايانو په عمومي ډول په ښکاره د لامل بايللو لپاره ختيځ ته د ګران بيه سفر تر سره کولو ناخوښي ثابته کړه. مملوک پاچاهانو بايبرس (چې له ۱۲۶۰-۱۲۷۷ز کال پورې يې پاچاهي وکړه) او الاشرف خليل (چې له ۱۲۹۰-۱۲۹۳ز کال پورې يې پاچاهي وکړه) په پای کې ټول پاتې صليبي سنګرونه ونيول او په ۱۲۹۱ز کال کې د ايکر په ويجاړولو سره د رتبې لوړو پوړيو ته پورته شول. == خلک == پاچاهي په توکميز، مذهبي او ژبني ډول متنوع وه، که څه هم په خپله صليبيان او د هغوی اولادونه ممتاز کاتوليک لږه کي وو. دوی په لويديځه اروپا کې له خپلو ټاټوبو څخه زيات دودونه او بنسټونه راوړل او د پاچاهۍ د ستون په موده کې يې له لويديځ سره نږدې کورنۍ او سياسي اړيکې وې. پاچاهۍ د ختيځ ځانګړتياوې هم په ميراث وېوړې، چې له خپل شتون څخه د وړاندې دودونو او وګړو له لورې اغېزمن شوي وو. د پاچاهۍ ډېره کي اوسېدونکي اصلي عيسويان، په ځانګړي ډول يونانيان او د سوريايي ارتودوکس او همدا راز شيعه او سني مسلمانان وو. اصلي عيسويان او مسلمانان چې ګوښه کړای شوی ټيټ ټولګی يا پوړ و، د يوناني او عربي ويلو هڅه کوله، په داسې حال کې چې د فرانسې اصلي صليبيانو فرانسوي خبرې کولې. پاچاهۍ کې لږ شمېر يهوديان او سامریان هم وو. د توديلا د بنجامين “Benjamin of Tudela” په وينا چې نږدې ۱۱۷۰ ز کال کې يې ټوله پاچاهۍ کې سفر وکړ، نابلس کې ۱۰۰۰ تنه، قیصريه کې ۲۰۰ تنه او اسکالون کې ۳۰۰ تنه سامريان وو. دا له معاصرې توليدا “Tolidah” راهيسې د ۱۵۰۰ سومريايي نفوس لپاره يو څه ټيټ بريد برابروي؛ يو سومريايي تاريخ ليکونکی په غزه او ايکر کې هم د ځينو سومريايي ټولنو يادونه کوي. د توديلا بنجامين پاچاهۍ کې د څوارلس ښارونو ټول يهودي نفوس ۱۲۰۰ تنه اټکل کړ، چې دا کچه ښايي د وخت سومريايي نفوس د تاريخ د يوازيني وخت لپاره د يهوديانو په پرتله يو څه زيات جوړوي. <ref name="Kedar">Benjamin Z. Kedar, "Samaritan History: The Frankish Period", in Alan David Crown (ed.), ''The Samaritans'' (Tübingen: J. C. B. Mohr, 1989), pp. 82–94.</ref> == تاريخچه == لومړۍ صليبي جګړه په ۱۰۹۵ز کال کې د پاپ يوربان “Pope Urban” له لورې د کليرمونټ شورا “Council of Clermont” کې تبليغ شوه، چې موخه يې د سلجوقي ترکانو د بريدونو پر وړاندې د ختيځ روم له سترواکۍ سره مرسته وه. که څه هم اصلي موخه په چټکۍ سره د مقدسې خاورې “Holy Land” واک شو. د ختيځ روم اوسېدونکې د اناتوليا او سوريه د واک له امله په پرله پسې ډول له سلجوقيانو او نورو ترکي کورنيو سره جګړه کې وو. سني مذهبه سلجوقيانو پخوا د سلوق سترې سترواکې “Great Seljuk Empire” باندې واکمني کړې وه، مګر دا سترواکي به ۱۰۹۲ زکال کې د لومړي مالک شاه له مړينې څخه وروسته په بېلابېلو کوچنيو دولتونو وېشل شوې وه. د مالک شاه پر ځای د اناتوليا د رم سلطنت لومړی کيليج ارسلان “Kilij Arslan I” کېناست او سوريه کې يې ورور لومړی تيوتش “Tutush I”  ځايناستی شو، چې په ۱۰۹۵ز کال کې مړ شو. د تيوتش زامن فخرالمالک رضوان او دوقق په ترتيب سره حلب او دمشق ښارونه په ميراث وېوړل او سوريه د يو بل مخالفو اميرانو او همدا راز د موصل د اتابيګ کربوغه “Kerbogha” پّ منځ کې ووېشل شوه. د اناتوليايي او سوريايي اميرانو په منځ کې دې نه يووالي صليبيانو ته د دې لاره هواره کړه، چې د بيت المقدس په لاره کې هر ډول فوځي مخالفت باندې بريالي شي. <ref>{{harvnb|Holt|1989|pp=11, 14–15}}.</ref> == سرچينې == sl7c824gn2c23ou92r89q1m3pobhrv5 0 63803 284746 2022-08-22T11:48:28Z حجاوي (بيت الحكمة) 25655 This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project wikitext text/x-wiki سویلي افریقا د خپلې توکمیزې او کلتوري رنګارنګۍ له امله پېژندل کېږي. د سویلي افریقا زیاتره تورپوستي کلیوال په ډېرې بېوزلۍ کې ژوند کوي. کابو ټول سویلي افریقایان له مورنۍ ژبې پرته په انګلیسي ژبه هم د خبرو کولو مهارت لري. له انګلیسي نه په سوداګرۍ، زده کړه او حکومت کې د فرانکا ژبې په څېر ګټه اخلي. په سویلي افریقا کې یوولس رسمي ژبې دي، خو د کوچنیو ډلو له خوا نورې مورنۍ ژبې په ځانګړې توګه د خویسان ژبه هم ویل کېږي. <ref name="PoselZeller2011">{{cite journal|last1=Posel|first1=Dorrit|last2=Zeller|first2=Jochen|title=Home language and English language ability in South Africa: Insights from new data|journal=Southern African Linguistics and Applied Language Studies|volume=29|issue=2|year=2011|pages=115–126|issn=1607-3614|doi=10.2989/16073614.2011.633360|hdl=10413/8453|s2cid=145123143|hdl-access=free}}</ref><ref name="Teaching English Today 2020">{{cite web |date=2020-11-03 |title=ENGLISH IN SOUTH AFRICA – A DOUBLE-EDGED SWORD (2) |url=https://teachenglishtoday.org/index.php/2010/06/english-in-south-africa-a-double-edged-sword-2/ |access-date=2021-06-15 |website=Teaching English Today}}</ref><ref name="du Plessis2019">{{cite journal|last1=du Plessis|first1=Menán|title=The Khoisan Languages of Southern Africa: Facts, Theories and Confusions|journal=Critical Arts|year=2019|volume=33|issue=4–5|pages=1–22|issn=0256-0046|doi=10.1080/02560046.2019.1647256|s2cid=203429045}}</ref> په ټوله کې زیاتره د منځنۍ طبقې غړي سپین او هندي دي، چې په لیکه کې یې نورې ډلې هم مخ پر زیاتېدو دي. په زیاترو برخو کې یې ژوند د لوېدیځې اروپا، شمالي امریکا، آسټرالیا او نیوزیلینډ د خلکو په څېر دی. اپارتایډ هغه ایالت و، چې سویلي افریقایان یې په قانوني توګه په څلورو توکمیزو ډلو ووېشل او د دوی د ژوند ساحې یې وټاکلې، په زده کړه، کاري فرصتونو، عامه اسانتیاوو او ټولنیزو اړیکو کې یې پر توکمیز تبعیض ټینګار وکړ. سره له دې چې دا قوانین د ۱۹۹۰ز کال په لومړیو کې رد شوي وو، د اپارتاید توکمیزه کټګوري په ذاتي ډول د سویلي افریقا په کلتور کې پاتې ده، دوی دې ته دوام ورکړ چې ځانونه د سویلي افریقایانو په وېش کې راولي او هر یو یې ځانونه له تعریف شوو څلورو توکمونو( تور، سپین، رنګین او هندیان) نه په یوه پورې وتړي. دا د سویلي افریقا د یوه واحد کلتور تعریفول ستونزمنوي چې توکمیزو کټګوریو ته اشاره نه کوي. <ref>{{cite news|last=Rondganger|first=Lee|title=Being an African makes me who I am|url=http://www.iol.co.za/scitech/technology/being-an-african-makes-me-who-i-am-1.280599#.UTsrQ9ZTCz4|access-date=9 March 2013|newspaper=IOL|date=6 June 2006}}</ref><ref>{{cite news|last=du Preez|first=Max|title=Are we all 'coloured'?|url=http://www.news24.com/Columnists/MaxduPreez/Are-we-all-coloured-20110309|access-date=9 March 2013|newspaper=News24|date=9 March 2011}}</ref><ref name="Posel20012">{{cite journal|url=http://www.transformation.und.ac.za/issue%2047/47%20posel1.pdf|title=What's in a name? Racial categorisations under apartheid and their afterlife|archive-url=https://web.archive.org/web/20061108101109/http://www.transformation.und.ac.za/issue%2047/47%20posel1.pdf|archive-date=2006-11-08|journal=Transformation|issn=0258-7696|year=2001|last=Posel|first=Deborah|pages=50–74}}</ref><ref name="Pillay20192">{{cite book|last1=Pillay|first1=Kathryn|title=The Palgrave Handbook of Ethnicity|chapter=Indian Identity in South Africa|year=2019|pages=77–92|doi=10.1007/978-981-13-2898-5_9|isbn=978-981-13-2897-8|doi-access=free}}</ref> == هنر == د نړۍ تر ټولو پخواني هنري توکي د سویلي افریقا له یوه غار نه ترلاسه شول. دا سوري شوي صدفونه، چې تاریخ یې ۷۵۰۰۰ کاله مخکې و یوازې د امېل په توګه په تار کې ځړېدلای شي، بل کار ترې نه اخیستل کېږي. سویلي افریقا د انسانانو د مهدونو یوه زانګو وه. د هنر جوړول زموږ د ډولونو یوه مشخصه ځانګړنه ده ( له لاتین ars نه اخیستل شوې او معنا یې دا ده، چې له اولیه موادو نه جوړ شوي یا کار ترې اخیستل شوی دی). د خویسان د خلکو قبیلې له ۱۰۰۰۰ مخ زېږدیز کال راهیسې په سویلي افریقا کې خپرې شوې دي، چې نن ورځ یې روان هنري سبک په ډېرو غارونو کې تر سترګو کېږي. دوی د بانتو او نګوني وګړو له خوا له خپلو ځانګړو کلیمو سره په هنري ډولونو کې ځایناستي شوي دي. په ۲۰مه پېړۍ کې د قبیلوي هنر دودیزې بڼې ووېشل شوې او بېرته بیا د اپارټایډ له تفرقه اچونکو تګلارو سره ګډې شوې دي. له کانونو او ښارګوټو نه د هنر نوي ډولونه را اېستل شوي دي، دا یو خوځنده هنر دی، چې له پلاستيکي نوارونو نیولې د بایسکل تر مېلې پورې ترې کار اخیستل کېږي. له ۱۸۵۰ لسیزې نه مخکې د افریکانر ټریکبویر د اغېزمن شوي  هالنډي ملت هنر او ښاري سپین پوستو هنرمندانو د اروپایي دودونو بدلون تعقیب کړی او له دې انتخابي ترکیب سره یې مرسته کړې، چې نن ورځ یې خپل پرمختګ ته دوام ورکړی دی. د هنر یوې بڼې د اپارتاید په دوره کې پراختیا موندلې ده. دا نوې ځانګړنه د ۱۹۶۰ او ۱۹۷۰ز کلونو ترمنځ عامه شوه او د (ښارګوټي هنر) نوم ورکړل شو. په سویلي افریقا کې د بېوزلو تور پوستو خلکو د ورځني ژوند صحنې د همدغه هنري سبک  له لارې انځور شوې دي. په دغه هنري سبک کې عام لیدل کېدونکي عناصر لکه ویجاړ شوي کورونه، ښځې د جامو وینځلو په حال کې او د مور او ماشوم تورې تابلو ګانې شاملې دي.<ref>{{Cite book|last=Peffer, John.|title=Art and the end of apartheid|date=2009|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-6792-5|location=Minneapolis|pages=31|oclc=320842091}}</ref> د اوسنۍ سویلي افریقا هنرمندان نړیواله پېژندګلوي ترلاسه کوي او یوه په زړه پورې هنري صحنه لري. د لندن په ویکټوریا او البرټ موزیم کې چې د سویلي افریقا د انځورګرۍ وروستی نندارتون «انځورونه او افسانې» و، په دغه نندارتون کې میخایل سوبوټزکي، زینیل موهلي، ډیویډ ګولډبلاټ، زویلتو میتیوا او ګای ټیلم کار کړی و. مارلین ډومس او ویلیم کینټریج د سویلي افریقا معاصر هنرمندان دي، چې په نړیواله کچه یې د کار ستاینه شوې ده. == معماري == سویلي افریقا  داسې معماري لري، چې د هېواد پراخه توکمیزه او کلتوري رنګارنګي او تاریخي استعماري دورې څرګندوي. د دې ترڅنګ د سویلي افریقا د معمارۍ د منظرې له ډول سره د نورو لرې پرتو هېوادونو نفوذ مرسته کړې ده. هربرټ بیکر د هېواد له ډېرو اغېزناکو معمارانو نه دی، چې په پریتوریا کې یې د اتحادیې ودانۍ ډیزاین کړې ده. نورې د پام وړ ودانۍ هم شته چې په هغو کې د روډز یادګار، په کیپ ټاون کې د سینټ جورج کلیسا او په جوهانسبرګ کې د سینټ جان کالج شامل دي. د کیپ هالنډي معمارۍ نوم له دغه حقیقت نه ترلاسه شوی، چې په اصل کې د کیپ لومړني اوسېدونکي د هالنډ وو او د کیپ کالونی په لومړیو ورځو (۱۷مه پېړۍ) کې مشهور و. د دې بڼې ریښې د منځنۍ پېړۍ په هالنډ، جرمني، فرانسه او اندونیزیا کې دي. د دې بڼې یا سټایل لرونکو کورونو ډیزاین ځانګړی او د پېژندنې وړ دی، چې د پام وړ ځانګړنو په لرلو سره لوی، ښکلي او ګرد درې ضلعي دي. دا کورونه د امسټرډم په ښارګوټو کې په هالنډي بڼه جوړې شوې ځانګړنې ذهن ته راولي. د سویلي افریقا کلیوالي منظره ټوله دودیزه معماري ده، چې له افریقایي اروپایانو نه اغېزمنه ده. == شاعري == د ګړنیو شعرونو د دود له اړخه سویلي افریقا بډایه ده. د افریقا زیاتره اغېزناک شاعران په ۱۹۷۰مه لسیزه کې خلکو وپېژندل لکه مونګین ویلی سیروټ، چې « هېڅ ماشوم باید و نه ژاړي» یې تر ټولو مشهور کار و او دې کار یې د تورپوستو سویلي افریقایانو ورځني ژوند ته تر توکمیز تعصب لاندې لیدلوری ورکړ. زاکس مادا بل تورپوستی نامتو ناول لیکونکی و، چې په ورته وخت کې یې له شاعرۍ او ډرامو لیکلو نه ناول لیکلو ته دوام ورکړ. « د سوروالي زړه» یې هغه ناول و، چې په ۲۰۰۱ز کال کې یې د مشترک المنافع د لیکوالو جایزه وګټله او دغه ناول په سویلي افریقا کې د ښوونځي د نصاب برخه وګرځېده. == لوبې == فوټبال، رګبي او کریکټ په سویلي افریقا کې ترټولو نامتو لوبې دي. فیلډ هاکي، لامبو، اتلیټیکس، ګالف، سوک وهنه، ټینس او ​​نېټبال هغه لوبې دي چې د پام وړ مینه ‌وال لري. سره له دې چې د فوټبال ټولنه د ځوانانو ترمنځ د ډېرې تعقیبونې امر کوي، خو د ځینو نورو لوبو لکه باسکیټبال، سرفینګ او سکیټ بورډینګ شهرت مخ پر زیاتېدو دی.<ref>{{cite web |title=Sport in South Africa |url=http://www.southafrica.info/about/sport/sportsa.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100629152527/http://www.southafrica.info/about/sport/sportsa.htm |archive-date=29 June 2010 |access-date=28 June 2010 |publisher=SouthAfrica.info}}</ref> بیبي جیک جیکب ماتلالا، وویاني بنګو، ویلکم نکیتا، ډینګان توبیلا، ګیري کوتزي او براین مچل د سوک وهنې په مشهورو شخصیتونو کې راځي. لوکاس رادیبي او فیلیمون مسینگا (دواړه د لیډز یونایټیډ پخواني غړي دي)، کوینټن فارچون (اتلیټیکو ماډریډ او مانچسټر یونایټیډ)، بینني مک کارتي (ایجکس امستردام، ایف سي پورټو، بلیک برن روورز او ویسټ هام یونایټډ) آرون موکوینا (ایجکس امستردام، بلیک برن روورز او پورټسموت)، ډیلرون بکلي (بورسیا دورتموند) او سټیون پیینار (ایجکس امستردام او ایورټن) د فوټبال هغه لوبغاړي دي، چې په لویو بهرنیو کلبونو کې لوبېدلي دي. سویلي افریقا په ۱۹۷۹ز کال کې جوډي شیکټر او د هغه زوی توماس شیکټر وروزل، چې د فارمولا ون نړیوال اتل و، دوه ځله یې د انډیکار لوبلړۍ ګټلې وه، چې د ۲۰۰۲ز او ۲۰۰۳ز کلونو د منډو د سیالیو په لړ کې یې په دوو لومړیو ایندیاناپولیس ۵۰۰ کې تر ټولو ډېر لیپونه ترسره کړي وو. ډربن سرفر جورډي سمیټ د ۲۰۱۰ز کال د بلابونګ جې-بې سیالۍ وګټلې چې په ټوله نړۍ کې یې لومړی مقام ور په برخه کړ. هرشل ګیبس، ګریم سمیټ، ژاک کیلیس، جې پي ډومیني او داسې نور د کرکټ اوسني مشهور لوبغاړي دي، چې زیاتره یې د هند په غوره لیګ کې هم لوبېږي.<ref>{{cite web |last=Cooper |first=Billy |date=12 July 2010 |title=South Africa gets 9/10 for World Cup |url=http://www.mg.co.za/article/2010-07-12-sa-gest-910-for-world-cup |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100715063001/http://www.mg.co.za/article/2010-07-12-sa-gest-910-for-world-cup |archive-date=15 July 2010 |access-date=9 September 2010 |publisher=[[Mail & Guardian]]}}</ref> == سرچينې == hwxplw5m438dmj6k13ehed971p99pq2 3 63804 284748 2022-08-22T11:55:45Z ښه راغلاست پیغام ورکوونکی 11444 د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي wikitext text/x-wiki {{ښه راغلئ|realName=|name=Ilietarnoveanu}} -- <span style="font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;"> '''[[کارن:Af420|<font color="black">'''Af420''']]''' </span> ^{<font face="MCS Quds SU normal" size="3">'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|<font color="#69 69 69">'''اړیکه''']] '''</font>} ۱۱:۵۵, ۲۲ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']]) ihy6abgll0i8ui0sdza8ttpb1tjc1bt