Бикипиэдьийэ sahwiki https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Миэдьийэ Аналлаах Ырытыы Кыттааччы Кыттааччы ырытыыта Бикипиэдьийэ Бикипиэдьийэ ырытыыта Билэ Билэ ырытыыта MediaWiki MediaWiki-ни ырытыы Халыып Халыыбы ырытыы Көмө Көмөнү ырытыы Категория Категорияны ырытыы TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 4007 382307 382306 2022-07-28T16:45:28Z 216.234.200.179 wikitext text/x-wiki {{Infobox_Company | company_name = Google, Inc. | company_logo = [[Билэ:Google 2015 logo.svg|250px]] | company_type = [[Аһаҕас компания|Аһаҕас]]<br />{{nasdaq|GOOG}}<br />{{lse|GGEA}} | foundation = <!--Creation: [[Стэнфорд Университета]], [[Калифорния]] (January 1996<br />Incorporation:-->[[Menlo Park, California]] ([[балаҕан ыйын 4]] [[1998]]) | founder = [[Сергей Брин]]<br />[[Ларри Пэйдь]] | location_city = [[Googleplex]], [[Mountain View, California|Mountain View]], [[Калифорния]] | location_country = <br />{{flagicon|U.S.}} United States | area_served = Аан дойду | key_people = [[Эрик Э. Шмидт]]<br /><small>(Салайааччы) & ([[CEO]])</small><br />[[Сергей Брин]]<br /><small>(Technology President)</small><br />[[Ларри Пэйдь]]<br /><small>(Products President)</small> | industry = [[Интернет]], [[Программа оҥоһуута]] | products = See [[list of Google products]] | market cap = Range during 2008 Q2:<br /> [[United States dollar|US$]] 138.37 to 186.89 миллиард | revenue = {{profit}}55.97% [[United States dollar|US$]] 16.593 миллиард (''2007'') | operating_income = {{profit}}30.64% [[United States dollar|US$]] 5.084 миллиард (''2007'') | net_income = {{profit}}25.33% [[United States dollar|US$]] 4.203 миллиард (''2007'') | assets= {{increase}} [[United States dollar|US$]] 25.335 Billion (''2007'') | equity= {{increase}} [[United States dollar|US$]] 22.689 миллиард (''2007'') | num_employees = 20,123 (балаҕан ыйын 30 2008) | company_slogan = [[Don't be evil]] | homepage = [http://www.google.com/ Google.com] }} '''Google Inc.''' [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|Америка Холбоһуктаах Штааттарын]] транснациональнай корпорацията, [[софтуэр]] уонна [[Интэриниэт]] [[программаларын]] айар. <ref>{{Cite journal|last=Brin|first=Sergey|author-link=Sergey Brin|last2=Page|first2=Lawrence|author-link2=Larry Page|year=1998|title=The anatomy of a large-scale hypertextual Web search engine|url=http://infolab.stanford.edu/pub/papers/google.pdf|journal=Computer Networks and ISDN Systems|volume=30|issue=1–7|pages=107–117|citeseerx=10.1.1.115.5930|doi=10.1016/S0169-7552(98)00110-X}}</ref><ref>{{cite journal |last=Barroso |first=L.A. |last2=Dean |first2=J. |last3=Holzle |first3=U. |date=April 29, 2003 |title=Web search for a planet: the google cluster architecture |journal=IEEE Micro |volume=23 |issue=2 |pages=22–28 |doi=10.1109/mm.2003.1196112 |quote=We believe that the best price/performance tradeoff for our applications comes from fashioning a reliable computing infrastructure from clusters of unreliable commodity PCs.|url=https://semanticscholar.org/paper/8db8e53c92af2f97974707119525aa089f6ed53a }}</ref> Google Google бэйэтин программатын нөҥүө кэккэ интернет- сервис уонна бородуукта (см.: сервис уонна Google испииһэгэ) өйүүр уонна бородууксуйаны оҥорон таһаарар. "Улахан чэппиэр» диэн технологическай компаниялартан биирдэстэринэн ааҕыллар. Компания Ларри Пейдьем уонна Сергей Брин төрүттэммитэ. Кини аан бастаан 4 января 1996 года, оттон атырдьах ыйын 19 күнүгэр 2004 сыллаахха бэйэтин акцияларын фондовай рынокка атыылааһыны саҕалаабыта. Оччолорго Ларри Пейдж, Сергей Брин уонна Эрик Шмидт сүүрбэ сыл устата аан дойдуга бииргэ үлэлииргэ сөбүлэспиттэрэ, 2024 сылга диэри. Хампаанньа хара маҥнайгыттан " аан дойду информациятын тэрийии, киһи туһалааҕын уонна туһалааҕын хааччыйыы», официальнайа суох лозунг «Google поломогль» (англ. Don’t be evil). 2003 сыллаахха компания билиҥҥи штаб- квартиратыгар Маунтин- Вью (Калифорния штата) көһөн кэлбитэ. Аан дойду үрдүнэн биир миллиардтан тахса сэрвердээх аан дойду кииннэригэр мөлүйүөнтэн тахса сервери салайар уонна күн аайы биир миллиардтан тахса ыйытыы көрдүүр уонна 24 бөтүүк. Компания сүрүн бородууксуйатынан — көрдүүр- ирдиир системанан быһаччы сибээстээх улахан ас- үөл чыыһылата үлэҕэ киирдэ. Google+онлайн-продукта как почти сервис Гм, социальная сеть Google+. Liogle Chrome, Hangouts сибээстээх фотографиялары уонна программаны кытта үлэлииргэ программа эмиэ баар. Ону таһынан Google Google OS уонна Google glass мобильнай операционнай системаны оҥорорго туттуллар. По данным языке, главный сайт Google — google.com — Интернет сайтыгар саамай кэлим сылдьааччы, оттон элбэх ахсааннаах аан дойдутааҕы сайтар (Google )google.co.in, google.co.uk и т. д.) бастакы сүүһүнэн көстүүгэ, көстөрүн курдук, хас да атын сайтка киирэн Күрүө- хаһаа, Күрүө- хаһаа уонна түөскэ киирэр. 2011 сыл ыам ыйыгар аан бастаан 1 млрд киһини куоһарда.<ref>[https://prohoster.info/blog/novosti-interneta/google-budet-oficzialno-podderzhivat-chromeos-na-staryh-kompyuterah Google эргэ компьютердарга чоҕу көмүү буолуоҕа]</ref> == Үтүө быһыы == 2004 С. Google коммерческайа суох харда оҥоһуллубута — Google.org (Google Порядин), стартовай капитал 1 млрд доллар. Бу тэрилтэ үлэтин сүрүн хайысхатынан обществоны иһитиннэрии уонна климат уларыйыытын, глобальнай доруобуйа уонна дьадайыы проблемаларын быһаарыыга көмөлөһүү буолар. Кини бастакы бырайыактарыттан биирдэстэрэ гибрид уонна электрическэй транспорт средстволарын уобалас үлэлэрэ буолаллар. 2007 сыллаахха Google спонсор уонна хас да гей-парады Сан- Франция, Нью- Йорка, Дублинаҕа уонна Мадридка. 2008 с. Google «10-100» бырайыагы билиһиннэрдэ, онно бары баҕалаах дьон, онтон эйэ уларыйда уонна киһи ахсаанын хайдах баарынан көмөлөһүөн сөбүн сүүмэрдээтилэр. Куоластааһын саҕаланыытыгар 150 тыһыынчаттан тахса дойдуттан 170 тыһыынчаттан тахса идея киирбитэ. Куоластааһыҥҥа 16 идея кыттыбыт, олортон 5- гэр диэри талыллыбыт, ону олоххо киллэриигэ көмөлөһүүгэ 10 мөл. доллары көрдүбүт. 2010 сыл олунньу ыйыгар Википедияны өйүүргэ хампаанньа 2 мөл. доллары биэрбит. Харчы Викимедиа фондатыгар ыытылынна. Ылыллыбыт үп фондата техническэй инфраструктураҕа инвестициялары киллэрэн туран, энциклопедияны сайыннарыыга уонна өйүүргэ. 22 января 2019 года Пожертвуется корпорация 2 мөл. доллары Wikimed Endomendo уонна 1,1 мөл. доллар в Wikimedationationatiogle, ону сэргэ api Переводчикка Ктнент тылбаас инструмена нөҥүө киирбитин билэбит. Ол туһунан хампаанньа официальнай блогар, сонуннары көрдүүр уонна сонуннары көрдүүр туһунан Вице- Президенэ Бен Гомес иһитиннэрдэ. «Википедия» бырайыагы өйөөһүн уопсай суумата 7,5 мөл. доллартан тахса буолуо. == Өссө маны көр == * [http://subscribe.ru/digest/inet/inet/n128945431.html История успеха (нууччалыы)] == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:АХШ компаниялара]] {{Company-stub}} e2x6vbwgqkn4yw2c3clts2m48oeufrm 0 6305 382332 380512 2022-07-29T08:44:00Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1907}} {{Сыллар|1907}} '''1907''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 6]] — [[Мария Монтессори]] Римҥэ оробуочайдар оҕолоругар бастакы оскуолатын уонна уһуйаанын арыйбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 9]] — Лондоҥҥа "Кирдээх хаамыы" буолбут, Дьахталлар быыбардыыр бырааптарын наассыйалыы сойууһа (NUWSS) тэрийбит бастакы бөдөҥ аахсыйата. * [[Олунньу 25]] — [[Сабахаттин Али]] — [[Туурактар|турок]] суруйааччыта, бэйиэт, учуутал. === Муус устар === * [[Муус устар 25]] — сахалар култуураларын сөргүтүү туһунан дакылааты Петрограакка национальнай территориальнай учууталлар сойуустарын учредительнай сийиэһигэр [[Николаев Виктор|Виктор Николаев]] аахпыт. Кини Байыаннай медицинскэй академия устудьуона эбит. Бу дакылаат кэлин [[1916]] с. «Якутские вопросы» хаһыакка бэчээттэммитэ. === От ыйа === * [[От ыйын 1]] (уруккуннан бэс ыйын 18) — [[Афанасьев Николай Егорович|Николай Афанасьев]] диэн саха учууталын аатыгар нууччалыы уонна сахалыы тахсар «Якутский край» — «Саха дойдута» хаһыакка көҥүл бэриллибит. Бу хаһыат Саха сирин аан бастакы легальнай демокрааттыы хаһыата этэ. Бастакы нүөмэрэ [[от ыйын 14]] күнүгэр (уруккунан 1 күнүгэр) тахсыбыта. Сүрүн таһаарааччылар Афанасьев, көскө сылдьар болдьоҕо түмүктэммит эсер [[Сабунаев Михаил Васильевич|Михаил Сабунаев]] уонна гимназия учуутала В.В. Жаров этилэр. Бастакы эрэдээктэринэн Бүлүүттэн төрүттээх [[Корякин Семен Алексеевич|Семен Корякин]] буолбута. Хаһыаты бэчээттиир массыынаны атыылаһарга үбү атыыһыт [[Кушнарев Петр Апексимович|Петр Кушнарев]] уонна [[Күлүмнүүр (Никифоров Василий Васильевич)|Баһылай Никифоров (Күлүмнүүр)]] биэрбиттэрэ<ref>Н.Е. Афанасьев. О дореволюционных газетах, в которых я принимал участие. — Рукописный фонд ЯФ СО АН СССР. Отдел истории, оп. 40, д. 1. — С. 1 — 2</ref>. * [[От ыйын 27]] — [[Кэмпэндээйи]] тууһун үөрэтэр сыаллаах П. Драверт уонна П. Оленин Дьокуускайтан Сунтаарга экспедицияҕа аттаммыттар. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 31]] — Англия, Россия уонна Франция Тройственнай сойуус (Антанта) төрүттээбиттэр === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 5]] (уруккуннан атырдьах ыйын 23) [[Күлүмнүүр]] Саха сиригэр холуобунай буруйдаахтары көскө ыытары утаран "Якутский край" хаһыакка ыстатыйа таһааттарбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Кучеров Василий Максимович]], 1956 — 1963 сыллардаахха Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Тохсунньу 20]] — [[Абаҕыыныскай|Кудрин-Абаҕыыныскай Архыып Георгиевич]] - поэт, тылбаасчыт. * [[Тохсунньу 22]] — [[Кедрин Дмитрий Борисович|Дмитрий Кедрин]] — нуучча сэбиэскэй бэйиэтэ, тылбаасчыт. Сүрүн идэтинэн — суруналыыс. * [[Ыам ыйын 9]] — [[Күннүк Уурастыырап]], Новиков Владимир Михайлович - саха норуотун поэта. * [[Бэс ыйын 12]] — [[Краснояров Клавдий Карпович]] (12.06.1907—23.09.1943) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1944). * [[От ыйын 6]] — [[Фрида Кало]], [[Мексика]] уруhуйдьута * [[Балаҕан ыйын 25]] — [[Васильев Сергей Степанович]] - Борогонский (1907 - 1975), поэт, публицист уонна очеркист. * [[Балаҕан ыйын 27]] — [[Канаев Никита Петрович]] (27.09.1907—23.10.1987) — филология билимин кандидата. * [[Алтынньы 27]] — [[Убрятова Елизавета Ивановна |Елизавета Ивановна Убрятова]] (27.10.1907—04.03.1990) — филология билимин доктора, профессор, * [[Сэтинньи 1]] — [[Асямов Сергей Александрович]] (01.11.1907—30.04.1942) — лётчик, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (20.06.1942), майор. * [[Сэтинньи 10]] — [[Шуб Теодор Абрамович]] — филолог чинчийээччи == Өлбүттэр == [[Категория:1907]] 896ei54sc7vika2rsgviauecrc3qt3j 0 6327 382317 381960 2022-07-29T08:36:47Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1916}} {{Сыллар|1916}} '''1916''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Нуучча ботаникаҕа уопсастыбата]] тэриллибит<ref>1993 г. [[Шерих, Дмитрий Юрьевич|Шерих Д. Ю.]] «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — XXI век». 224 с., тираж 30000 экз. ISBN 5-85490-036-X</ref>. === Олунньу === * [[Олунньу 16]] — генерал Юденич Кавказтааҕы аармыйата Туурсуйа 3-с аармыйатын урусхаллаабыт, хааннаах кыргыһыы түмүгэр Эрзурум кириэппэһи ылбыт. * [[Олунньу 21]] — [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитигэр]] улахан Верден кыргыһыыта саҕаламмыт. Тоҕус ыйдаах элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыыга [[Германия]] кимэн киириитин [[Франция]] тохтоппут. * [[Олунньу 25]] — [[Верден кыргыһыыта|Верден кыргыһыытын]] кэмигэр ньиэмэстэр Дуомон форту ылбыттар, Бу форт Франция сэриилэрин сүрүн көмүскэнэр тутуута этэ. === Алтынньы === * [[Алтынньы 18]] — [[Хабаровскай]]га [[Амур]] өрүһүн туоруур күргэ тутуллубут. Транссибирскай магистраль [[Арассыыйа импиэрийэтэ|Арассыыйа импиэрийэтин]] территориятыгар түмүктэммит. Бу иннинэ тимир суол [[Чита]]ттан [[Владивосток]]ка диэри кэрчигэ [[Кытай]] сиринэн ааһара. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 18]] — [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитин]] Арҕаа фронугар биир саамай улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы — ''Сомма кыргыһыыта'' — түмүктэммит. 1916 сыллаахха буолбут арҕаа фроҥҥа Сомма уонна Верден кыргыһыылара, ону кытары Илин фроҥҥа буолбут ''Брусилов кимэн киириитэ'' сэриигэ стратегическэй инициативаны [[Антанта]] өттүгэр оҕуннарбыттар. Элбэх ресурсалаах Антанта дойдулара ыарахан кыргыһыылар кэннилэриттэн сүүйүүлээх балаһыанньаҕа тахсыбыттар. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 18]] — [[Верден аннынааҕы кыргыһыы]] түмүктэммит. Французтар 2-3 км кимэн киирэн ньиэмэстэри тохтоппуттар. 430 тыһ. тиийэр киһи өлбүт. * [[Ахсынньы 30]] — Нуучча ыраахтааҕытын сүбэһитин [[Распутин Григорий Ефимович |Григорий Распутины]] кинээс Феликс Юсупов салалталаах бөлөх өлөрбүт. Өлүгүн үс хонон баран Москуба өрүскэ ойбонтон булбуттара. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 20]] — [[Доможаков Николай Георгиевич|Николай Доможаков]] — [[хакаастар|хакаас]] учуонайа. [[Хакасия]]ҕа Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа научнай-чинчийэр институтун тэрийсибитэ уонна 1944 сылтан 1955 сылга диэри салайбыта. Доможаков хакаас омук тылын, оскуолаҕа үөрэтэр кинигэлэрин, үөрэтии босуобуйаларын, атын элбэх үөрэх фундаментальнай үлэлэрин оҥорбут ааптар быһыытынан биллэр. * [[Кулун тутар 27]] — [[Игнатьев Георгий Гаврилович]], Саха АССР үтүөлээх артыыһа, Саха театрын дириэктэрэ. * [[Кулун тутар 30]] — [[Власов Иосиф Тимофеевич]] (1916—1989), Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Муус устар 3]] — [[Семенов Василий Алексеевич]] (1916—1977), Ойуунускай айар үлэтин үөрэппит чинчийээччи, тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата. * [[Муус устар 11]] — [[Слепцова Матрёна Васильевна]] (1916—1995), РСФСР уонна Саха АССР норуодунай артыыһа. * [[Бэс ыйын 17]] — [[Кривошапко Галина Михайловна]] (1916—2013), дирижер, РСФСР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Бэс ыйын 26]] — [[Павлов Валентин Васильевич]] (1916—1974), Сэбиэскэй Сойуус Геройа. * [[Бэс ыйын 29]] — [[Тулааһынап Пантелеймон Яковлевич]] (1916—1949), поэт. * [[Бэс ыйын 30]] — А. С. Слепцов, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Сэтинньи 24]] — [[Эртюков Иннокентий Илларионович]] (1916—06.06.1991) — бэйиэт, тылбаасчыт, суруналыыс. [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, [[Саха АССР]] культуратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Сэтинньи 24]] — [[Сафронов Михаил Григорьевич|Михаил Сафронов]] — ветеринария билимин дуоктара, профессор. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр институт дириэктэрэ (1960—1988). * [[Ахсынньы 14]] — [[Васильева Анна Михайловна]] (1916—1992), Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Ахсынньы 31]] — [[Ким Леонид Александрович]] (1916—1994), Саха АССР норуодунай худуоһунньуга. == Өлбүттэр == * [[Алексеев Степан Прокопьевич]] — Боһуут (1866—1916), Марха улууһун кулубата, атыыһыт. [[Категория:1916]] pf99164990yubgm5hlihxdpy5gbg4rh 0 6331 382318 382264 2022-07-29T08:37:25Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1918}} '''1918''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу]] — Тохсунньу бүтүүтүн диэки Дьокуускай куоратын кулубата Панкратов уонна Бырааба чилиэнэ Филиппов баалларына Дьокуускай куораттааҕы мас эрбиир собуокка таас чоҕу туһаныытын бастакы холонуута буолбут. Таас чоҕу ''Келькеме'' үрэҕиттэн ылбыттар. * [[Тохсунньу]] — [[Баайаҕантай улууһа|Байаҕантай]] буоластааҕы земскэй мунньаҕа уураах ылыммыт: 1) [[Баайаҕа]]ҕа 4 кылаасстаах училище арыйарга. 2) Үс нэһилиэккэ 1 кылаастаах оскуолалары арыйарга. 3) 2-с [[Игидэй]] училищетын 2 кылаастаахха кубулутарга. * [[Тохсунньу 4]] — [[Финляндия]] тутулуга суох буолуутун декларациятын [[Арассыыйа]], [[Швеция]], [[Германия]] уонна [[Франция]] билиммиттэр. * [[Тохсунньу 12]] (эргэ истиилинэн ахсынньы 30-гар) — [[Дьокуускай]] куоратын кулубатынан [[эсердар|эсер]] [[Панкратьев В.А.]] талыллыбыт. Кини иннинэ кулубалаабыт эсер [[Эверстов И.Н.]] Сибиир уобаластааҕы дууматыгар дэлэгээтинэн барбыт. * [[Тохсунньу 14]] — [[Финляндия]] уонна Сэбиэскэй Арассыыйа саҥа халандаарга көспүттэр. * [[Тохсунньу 19]] — [[Арассыыйа импиэрийэтэ]] сууллубутун кэннэ дойду судаарыстыбаннай тутулун быһаарыахтаах норуоттан талыллыбыт ''Бүтүн Арассыыйатааҕы Олохтуур мунньаҕы (Всероссийское учредительное собрание)'' бассабыыктар ыспыттар. Мунньах дьокутааттара түүн хойукка диэри үлэлии олордохторуна кинилэри харабыллыыр саллааттартан биирдэстэрэ матрос Железняков киирэн кэлбит уонна эппит: "Мунньаҕы тохтоторго көрдөһөбүн! Караул сылайда уонна утуйуон баҕарар...". * [[Тохсунньу 25]] ** [[Украина Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ]] Сэбиэскэй Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит. ** Финляндия көмүскэнэр күүстэрэ тутулуга суох Финляндия аармыйатын быһыытынан биллэриллибиттэр, оттон барон [[Маннергейм|К.Г.Е. Маннергейм]] главнокомандующайынан анаммыт. ** Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы III сийиэстэригэр «Үлэһит уонна баттанар норуот бырааптарын декларацията» (Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа) ылыныллыбыт. * [[Тохсунньу 27]] — "Кыһыл" Иркутскайтан Дьокуускайга уобалаһы салайан олорор Быстах кэм бырабыыталыстыбатын хамыһаарын эсер [[Соловьев Владимир Николаевич|Владимир Соловьеву]] устар туһунан тэлэгирээмэ кэлбит. Кини оннугар бассабыык [[Андреевич Кузьма Егорович|Андреевич]] анаммыт, ол эрээри Саха сиринээҕи оробуочайдар дьокутааттарын сэбиэтэ мөлтөх буолан, бу дьаһал олоххо киирбэтэх. * [[Тохсунньу 28]] — [[Эстония]] уонна [[Латвия]] Арассыыйаттан тутулуга суохтарын биллэрбиттэр. * [[Тохсунньу 31]] күнүн кэнниттэн [[РСФСР]]-га уонна [[Эстония]]ҕа тута [[олунньу 14]] күнэ буолбут. Ол аата урукку Юлиан халандаарыттан күн эргииригэр ордук чугас [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] көһүү буолбут. Ол эрээри Сибииргэ маннык көһүү арыый хойут буолбута: Сибиир быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыбата [[алтынньы 1]] күнүн [[алтынньы 14]] күнүн быһыытынан биллэрбитэ<ref>Настольный календарь на 1919 год. — Томск, Министерство народного просвещения, 1919. — С. 3.</ref>. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа бассабыыктары утарарын туһунан өрөсөлүүссүйэ ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара бассабыык хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) үөскэтэрин уонна улуу [[Арассыыйа]] ыһыллыытыгар-эстиитигэр тиэрдэрин иһин." * Олунньу 4 ([[олунньу 17]]) — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа большевиктары утарарын туһунан резолюция ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара большевик хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) аҕаларын уонна улуу [[Арассыыйа]] ыһыллыытыгар уонна эстиитигэр тиэрдэрин иһин." * [[Олунньу 5]] — [[РСФСР Совнаркома]] сыаркабы судаарыстыбаттан уонна оскуолаттан араарар туһунан дэкириэт таһаарбыт. * [[Олунньу 8]] ** [[Ленин Владимир Ильич|Владимир Ленин]] Совнарком ылыммыт халандаары уларытар туһунан дэкириэтигэр илии баттаабыт. ** [[Тибилиситээҕи үнүбүрсүөт]] олохтоммут — [[Грузия]] саамай кырдьаҕас үрдүк үөрэҕин кыһата. * Олунньу 9 ([[олунньу 22]]) — Саха сирин уопсастыбаннай уонна политическэй түмсүүлэр холбоһуктаах мунньахтарыгар [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] Сэбиэтигэр киирбиттэр: уобаластааҕы земствоттан — 5 киһи, куорат думатыттан — 2 киһи, Саллаат депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Хаһаах депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Саха оробуочайдарын сойууһуттан — 1 киһи, Саха сиринээҕи еврей общинатыттан — 1 киһи, Бааһынай депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи. ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэриллибитэ. * [[Олунньу 12]] (эргэ истиилинэн тохсунньу 30) — [[Дьокуускай]]га Бастакы суһал ыҥырыылаах [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] земствотын мунньаҕа саҕаламмыт, [[муус устар 9]] күнүгэр түмүктэммит (эргэ истиилинэн кулун тутар 27-гэр). Мунньахха уобалас бэйэтин салайыныытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-көс дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл — [[Күлүмнүүр|Василий Никифоров - Күлүмнүүр]], чилиэннэрэ — [[Попов В.В.]], [[Осипов-Иноземцев Памфил Васильевич|Памфил Осипов (Иноземцев)]], [[Яковлев Петр Дмитриевич|Петр Яковлев]], [[П.Е. Баранов]]. Уобаластааҕы земство мунньаҕа Совнаркому киин былааһынан билиммэтэх, [[Петроград]] [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] салайыытыгар орооһорун утарбыт. * [[Олунньу 14]] — [[Арассыыйа]] [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] көспүт. Тохсунньу 31 күнүн кэнниттэн олунньу 14 күнэ буолбут. * [[Олунньу 15]] — [[Дьокуускай]]га идэлээх сойуустар кэмпириэнсийэлэригэр уобаластааҕы ''Оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрэ'' тэриллибит. Бу большевиктары өйүүр, ''Уобаластааҕы Сэбиэти'' утарар уорган этэ. Сотору кэминэн [[РСФСР]] Совнаркома бу Сэбиэти Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэрбит. * [[Олунньу 16]] — [[Литва]] [[Арассыыйа|Арассыыйаттан]] уонна [[Германия|Германияттан]] тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Олунньу 17]]—[[Олунньу 22|22]] — Иркутскайдааҕы "Центросибиири" утарар [[Саха уобалаһын сэбиэтэ]] тэриллибит, бэрэстээтэлинэн уҥа эсер В.В. Попов буолбут<ref>{{Ыстатыйа|заглавие=Пароходы для Рыдзинского|издание=Якутия|автор=Александр Павлов|тип=газета|год=2022|месяц=07|число=23|страницы=34-35}}</ref>. * [[Олунньу 24]] — [[Эстония]] Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Олунньу 25]] — ньиэмэс сэриилэрэ [[Таллинн]] куораты ылбыттар, [[Эстония]]ны барытын оккупациялаабыттар. * [[Олунньу 27]] — [[Дьокуускай]]га контрреволюционнай ''Уобаластааҕы Сэбиэти'' утарар почта-телеграф үлэһиттэрин забастовката саҕаламмыт, [[кулун тутар 20]] күнүгэр түмүктэммит. Забастовкаҕа типография, бэчээт үлэһиттэрэ, оспуоччуктар (извозчиктар), металлистар уо.д.а. кыттыспыттар. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 29]] — [[Дьокуускай]]га контрреволюционнай ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' большевиктары өйүүр ''Оробуочай депутаттар сэбиэттэрин'' исполкомун хаайбыт, ол иһигэр [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосовы]], [[Бубякин Николай Васильевич|Николай Бубякины]], [[М.М. Виленскаян]]ы, [[Я.Е. Зиберт]]ы, [[Богдан Чижик|Богдан Чижигы]] уо.д.а. Центросибирь хаайыллыбыт дьону босхолуурга ирдээбит, онтон атын карательнай этэрээт ыытарга суоһурҕаммыт. === Муус устар === * [[Муус устар 15]] — «Якутское земство» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Редактордар: [[Күлүмнүүр|Василий Никифоров - Күлүмнүүр]], [[Осипов-Иноземцев Памфил Васильевич|Памфил Осипов (Иноземцев)]], 11-с нүөмэртэн ыла — [[П.Е. Баранов]]. Барыта 44 нүөмэр тахсыбыт эбит. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 25]] — Ново-Николаевскай куоракка чехословактар өрө турбуттар. Бу дьон Бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр Австрия уонна Германия аармыйаларыгар сулууспалыы сылдьан нууччалары утары сэриилэһимээри бүтүн батальоннарынан Арассыыйа диэки күрээн биэрэллэрэ. Саҥа былаас бу дьонтон дьаахханар этэ, өрө туруу Троцкай сааларын-сэптэрин былдьыыр бирикээһи таһаарбытыттан сылтаан "Германияҕа хомбуойдаан ыыталлар үһү" диэн сурах тарҕаммытыттан буолбута. * [[Ыам ыйын 31]] (сорох дааннайынан ыам ыйын 28) — [[Иркутскай]]тан [[Дьокуускай]]га поляк (Поляк кыһыл батальонун урукку хамыһаара) [[Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах [[Кыһыллар|кыһыл]] этэрээт арахпыт. Этэрээккэ 350 киһи баара, ону кытары аара [[Усть-Кут]]ка, [[Киренскэй]]гэ, [[Витим]]ҥэ 200 кэриҥэ киһи эбии холбоһуохтааҕа. [[Апполинарий Рыдзинскай]] этэрээтин иннинэ Центросибирьтэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтуу [[Былатыан Ойуунускай]] (Слепцов) баһылыктаах комиссия айаннаабыта. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 15]] — Иркутскайтан иһэр этэрээт Дьокуускайы хаанынан уһуннарыа диэн дьиксинэн көмүскэнээччилэри кытта кэпсэтэр соруктаах Центросибиир хамыыһыйата (кини састаабыгар Ойуунускай баара) "Тайга" диэн борохуотунан [[Өлүөхүмэ (куорат)|Өлүөхүмэ]]ҕэ тиийбит. * [[Бэс ыйын 16]] — П.К. Голиков, В.Д. Виленскэй, М.А. Трилиссер Центросибиир аатытттан Бодойбо сэбиэтин исполкомугар "Өлүөнэ аттынааҕы кыраайы (Приленский край), Саха уобалаһын уонна Охуоскайы эһиги былааскытыгар биэрэбит" диэн ис хоһоонноох тэлэгирээмэ ыыппыттар. Ону таһынан чехословактартан сылтаан Иркутскайтан быстах кэмҥэ чугуйабыт диэн биллэрбиттэр. * [[Бэс ыйын 17]] — ол кэмҥэ Жигаловоҕа тиийбит поляк Апполинарий Рыдзинскайга уонна кини этэрээтигэр Өлүөнэ өрүскэ баар ханнык баҕарар пароходу ылан Дьокуускайга устарыгар Центросибииртэн тэлэгирээммэнэн дьаһал тиийбит. Уус-Куукка диэри "Королонец" борохуот бу дьону алта паузокка олордон соһон илдьибит. Уус-Кууттан Киренскэйгэ диэри паузоктары "Якут" диэн пароход соспут. * [[Бэс ыйын 20]] — Рыдзинскай этэрээтэ Киренскэйгэ тиийбит. Онно тиийэн "Соболь" уонна "Кушнарев" борохуоттары ылбыт, экипажтар Дьокуускайга элбэх аймахтара, билэр дьоно олорор буолан, бастаан этэрээти илдьэртэн батынан көрбүттэр, ол эрээри кинилэри саанан күһэйэн сөбүлэһиннэрбиттэр. Пароходтар бара иликтэринэ Рыдзинскай бирикээһинэн мародердаабыт бэйэлэрин саллааттарын ытан өлөрбүттэр, мантан сылтаан экипажтар ордук уолуйбуттар, нэһилиэнньэ да көрбөтөҕүн көрөн улаханнык аймаммыт. * [[Бэс ыйын 22]] — Серб Андрия Бранко Стоянович баһылыктаах кыһыл гвардия 117 киһилээх этэрээтэ Бодойботтон Витимҥэ тиийбит. Онтон салгыы Дьокуускай диэки устан иһэн Маачаҕа Рыдзинскайтан кинини кэтэһэр туһунан тэлэгирээммэ туппуттар. * [[Бэс ыйын 24]] — Рыдзинскайдаах Витимҥэ "Граф Сперанскай" диэн борохуоту эбии реквизициялаабыттар, тоҕо диэтэххэ этэрээт дьонун ахсаана 500-кэ тиийбит. Салгыы Маачаҕа тиийбиттэр, онно Стоянович этэрээтин кытта холбоспуттар, Дьокуускайтан кэлбит Гладунов кыттыылаах мунньах оҥорбуттар, холбоһуктаах этэрээти алта 35-тии киһилээх ротаҕа араарбыттар. * [[Бэс ыйын 27]] (сорох ааҕыыннан 26) — сарсыарда эрдэ [[Иркутскай]]тан [[Дьокуускай]]га айаннаан иһэр [[Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах [[Кыһыллар|кыһыл]] этэрээт [[Өлүөхүмэ]] куоратын ылбыт. Бу дьон Витимтэн уонна Маачаттан 4 борохуотунан, үс бааржанан уонна "Запорожец" диэн катерынан кэлбиттэрэ. Өлүөхүмэҕэ уйуос быстах кэмҥэ хамыһаарынан Алексей Мордвову, байыаннай хамыһаарынан Евгений Лесневскэй диэн киһини анаан хаалларбыттар. * [[Бэс ыйын 30]] — Өлүөнэнэн устан кэлэн Табаҕа сэлиэнньэтин аттыгар Апполинарий Рыдзинскай 400 байыастаах этэрээтэ кытылга тиксибит. Хас биирдии байыас 250 ботуруоннаах биэстэ эстэр бинтиэпкэлээҕэ, 6 бүлүөмүөттээхтэрэ, икки бомбометтаахтара. Рыдзинскай көмөлөһөөччүтэ Одишария уонна Буллах этэрээттэрэ тыыларынан уонна катер соһор баржатынан хаайыыны ыла барбыттар, оттон атыттар сатыы Дьокуускай диэки маршынан барбыттар. Киэһэ 10 чаас саҕана Дьокуускайга кимэн киирбиттэрэ, кыргыһыы саҕаламмыта. Земскэй милиисийэ саллааттара утарсыыны оҥорбуттара. Кыргыһыы түүн икки чааска сүнньүнэн түмүктэммитэ, кыһыллар куораты ылбыттара. Кыһыллартан 7 киһи өлбүтэ, үрүҥнэр өттүлэриттэн хас киһи өлбүтэ чопчу биллибэт, ахтыыларга 70 киһи диэн баар, Рыдзинскай дааннайынан — 42. Үс гражданскай киһи өлбүтэ биллэр: Лев Славин диэн реальнай училище 15 саастаах үөрэнээччитэ, 49 саастаах Юлия Гринберг уонна кини уола 16 саастаах Давид. Бу дьон Саха сиригэр Гражданскай сэрии бастакы толук буолбут дьоно буолаллар. === От ыйа === * [[От ыйын 1]] — [[Рыдзинскай Апполинарий |Апполинарий Рыдзинскай]] баһылыктаах экспедиционнай этэрээт [[Дьокуускай]]ы ылан Сэбиэскэй былааһы олохтообут. Үрүҥнэр куорат караулларыгар уонна Преображенскай сыаркапка хорҕойон утарыласпыттар. Кыргыһыыга үрүҥнэртэн 30 киһи, кыһыллартан 7 киһи өлбүт, ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' уонна эсер этэрээттэрэ тыаҕа куоппуттар, сорохторун тутан хаайбыттар. * От ыйын 1 — Поручиктар Савва Арбатскай уонна Гордеев баһылыктаах үрүҥнэр этэрээттэрэ "Витим" борохуотунан баран иһэр Лесневскэй этэрээтигэр Маачаҕа оттук мас тиэнээри тиксибиттэригэр саба түспүттэр. Сарсыарда саба түһээччилэр борохуоту былдьаабыттар, кыһыллар сорохторо ыһыллыбыттар, сорохторо ытыллыбыттар, оттон сорохторо үрүҥнэр диэкки буолбуттар. Лесневскэй бэйэтэ билиэҥҥэ түбэспит, алтынньы 11 күнүттэн бэс ыйын 8 күнүгэр диэри Колчак хаайыытыгар олорбута биллэр. * [[От ыйын 2]] — Кыһыллар кулун тутарга ууратыллыбыт исполкому сөргүппүттэр, онно Н. Олейников, В. Чаплинскай, Н. Ершов, С. Свидерскай, А. Толстобров, М. Виленская, Н. Бубякин уонна М. Аммосов киирэллэрэ. Испполком бэрэстээтэлинэн меньшевик Н. Ершов талыллыбыт. Исполком быһаарыытынан куорат уонна чугастааҕы сэлиэнньэлэр баайдарыгар балтараа мөлүйүөн солкуобайдаах контрибуция түһэрбиттэр, үс күн иһигэр төлөөбөтөххүтүнэ баайгытын-дуолгутун барытын былдьыахпыт диэбиттэрэ. Сотору кэминэн, Сибииргэ чиэхтэр уонна словактар сэбилэниилээх күүстэрэ өрө туран, Рыдзинскайы Өлүөнэ баһыгар ыҥыран ылбыттар, кини кэлин көмөҕө наадыйан Стоянович уонна Лесневскэй этэрээттэрин эмиэ ыҥыран ылбыт. * [[От ыйын 2]] — [[от ыйын 14]] — [[Үөһээ Дьааҥы улууһа|Дьааҥы улууһугар]], чуолаан [[Верхоянскай]] куоратыгар, алдьархайдаах улахан угут буолбут. Дьон хайаларга күрээн быыһаммыттар, оттон дьиэ-уот, мал-сал барыта алдьаммыт, элбэх ынах-сүөһү өлбүт. * [[От ыйын 10]] — Москубаҕа Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуоҥҥа дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Төрүт сокуон олоххо тоҕус хонугунан от ыйын 19 күнүгэр үлэҕэ киирбитэ. * [[От ыйын 16]] — Дьокуускайга Байыаннай өрөбүлүүссүйэ ыстааба тэриллибит. Бу ыстаап мобилизация отделын сэбиэдиссэйэ Н. Снитко баҕа өттүнэн сулууспалыан баҕалаахтары олохтоох Кыһыл Аармыйа этэрээтигэр хомуйбут. Ол эрээри 44 киһини эрэ булбут. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 2]] — [[Дьокуускай]]га айаннаан иһэр Поручик Гордеев быһылыктаах үрүҥ этэрээт [[Өлүөхүмэ]] куоратын ылбыт. * [[Атырдьах ыйын 3]] — Саха сиринээҕи ''Оробуочай, бааһынай уонна саллаат депутаттар сэбиэттэрин'' исполкома уонна куоракка олорор кыһыл этэрээт үрүҥнэртэн куотан Енисейга түһэр санаалаах икки борохуотунан [[Бүлүү (куорат)|Бүлүүгэ]] айаннаабыттар. Сотору [[Дьокуускай]]га ''Уобаластааҕы Сэбиэт'' үлэтин салҕаабыт. * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[АХШ]] уонна [[Сэбиэскэй Арассыыйа (судаарыстыба)|Сэбиэскэй Арассыыйа]] дипломаттыы сыһыаннары тохтоппуттар. Ол күн уонна сарсыныгар АХШ сэриилэрэ [[Владивосток]]ка түспүттэр, [[Антанта]] дойдуларын интервенциялара саҕаламмыт. * [[Атырдьах ыйын 21]] — [[Бүлүү (куорат)|Бүлүүгэ]] күрэммит [[кыһыллар]] сатаммакка, сорохторо төннөн кэлэн [[Дьокуускай]] куоратын соһуччу кыргыһыыта суох ылбыттар. Үрүҥнэр [[Табаҕа]]ҕа куоппуттар. Баҕа өттүнэн кыһыл этэрээккэ киирбит дьон үксүлэрэ сааларын-саадахтарын туттаран дьиэлэригэр тарҕаһан хаалбыттар. * [[Атырдьах ыйын 22]] — Поручик Гордеев баһылыктаах үрүҥ этэрээт [[Дьокуускай]] куоратын иккистээн ылбыт. Куоракка бассабыыктары уонна кинилэри өйөөччүлэри утары репрессиялар саҕаламмыттар. Репрессиялар кэмнэригэр 50-чэ киһи суута-сокуона суох ытыллыбыт, ону кытары элбэх киһи [[Иркутскай]]га ыытыллыбыттар: [[Былатыан Ойуунускай]] (Слепцов), [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосов]], [[Исидор Барахов]] (Иванов), [[Васильев Степан Васильевич|Степан Васильев]], [[Жиркова Дора Самуиловна|Дора Жиркова]], К.С. Середкина, В.Д. Чаплинскай, М.М. Виленская уо.д.а. * [[Атырдьах ыйын 31]] — Сибиир быстах кэминээҕи бырабыыталыстыбата В.Н. Соловьеву Саха уобалаһын хамыһаарын дуоһунаһыгар төннөрбүт. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 19]] — тутуллубут кыһыллар бастакы бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. * [[Балаҕан ыйын 20]] — тутуллубут кыһыллар иккис бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. * [[Балаҕан ыйын 23]] — Бассабыыктарга бас бэриммэт сирдэр икки бырабыыталыстыбалара Уфа куоракка кииннээх саҥа быстах кэм бырабыыталыстыбатын — Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын ({{lang-ru|Временное Всероссийское правительство}}, атын аата Директория) төрүттээбиттэр. * [[Балаҕан ыйын 29]] — тутуллубут кыһыллар үһүс бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. Бу борохуокка Гордеев баһылыктаах эппиһиэрдэр бааллара. Аара Үөһээ Бэстээххэ тохтоон 4 Совдеп киһитин, ол иһигэр хаайыыттан босхолонон Мархаҕа тэриллибит "Тыа хаһаайыстыбатын оробуочайдарын сойууһун" баһылыгын Я.Г. Бугу, ытан өлөрбүттэрэ. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — РСФСР совнаркомун түмэллэри национализациялыыр (судаарыстыбаҕа былдьыыр) туһунан дэкириэтэ тахсыбыт ({{lang-ru|«О регистрации, приеме на учет и охранении памятников искусства и старины»}}). * [[Алтынньы 9]] — [[Өфө|Уфааҕа]] кыһыллар чугаһаабыттарынан, Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбата Уфааттан [[Омскай]]га көспүт. * [[Алтынньы 27]] — [[Иркутскай судаарыстыбаннай университет]] олохтоммут. * [[Алтынньы 28]] — Чехословакия Австро-Венгрияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. 75 сылынан 1993 сыллаахха [[Чехия]] уонна [[Словакия]] тус-туспа арахсыспыттара. * [[Алтынньы 29]] — [[ВЛКСМ|''Ыччат бүтүн Арассыыйатааҕы коммунистыы сойууһа'' (хомсомуол)]] тэриллибит — [[ССРС]] ыччаты түмэр, иитэр тэрилтэтэ. Бу тэрилтэҕэ 14 саастарын туолбут оҕоттон саҕалаан 28-гар диэри ыччат киириэн сөбө. [[1977]] сыллаахха хомсомуолга 36 мөлүйүөнтэн тахса Сэбиэскэй ыччат баар этэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 3]] — [[Германия]] импиэрийэтэ [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитигэр]] кыайтарбытын кэнниттэн Киль пордугар 40 000 моряк өрө туруута күөдьүйбүт, 1918-19 сыллардааҕы ньиэмэс өрөбөлүүссүйэтэ (Сэтинньи өрөбөлүүссүйэтэ) саҕаламмыт. Өрөбөлүүссүйэ түмүгүнэн Германия өрөспүүбүлүкэ буолбута. * [[Сэтинньи 3]] — Дьокуускайга федералистар баартыйалара таһаарар [[Якутский голос (хаһыат)|"Якутский голос" хаһыаттарын]] иккис нүөмэрэ тахсыбыт. айыаннай-революционнай кэмитиэт "[[Арассыыйа]] гражданнарыгар" ыҥырыыта тахсыбыт. Ыҥырыыга Быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыба эстиитэ уонна былаас Байыаннай-революционнай кэмитиэккэ бэриллиитэ этиллибит. * [[Сэтинньи 7]] — ''Испанка'' [[гириип]] [[Чуумпу далай]]га баар Арҕаа Самоа арыытыгар тиийбит. Икки ый иһигэр дьон 20 бырыһыана, 7 542 киһи, ыалдьан өлбүт. Бу аан дойду үрдүнэн саамай куһаҕан көрдөрүү эбит. Онтон ыаллыы сытар Эмиэрикэ Самоатыгар (Илин Самоаҕа) кытаанах карантин олохтообуттарын түмүгэр биир да киһи өлбөтөх. * [[Сэтинньи 9]] — [[Германия]]ҕа ''Сэтинньитээҕи өрөбөлүүссүйэ'' кэмигэр монархия эһиллибит, кайзер Вильгельм II бүрүстүөлүттэн суулларыллыбыт. * [[Сэтинньи 11]] — [[Франция]] Компьен куоратын аттыгар Германия уонна Франция икки ардыларыгар [[Компьеннааҕы эйэлэһии дуогабара|эйэлэһии дуогабара]] түһэрсиллибит. Бу түбэлтэни [[Аан дойду бастакы сэриитэ]] түмүктэммит күнүнэн * [[Сэтинньи 11]] — Урут Иркутскай , онтон [[Германия]] Магдебург хаайыыларыгар сыппыт [[Юзеф Пилсудскай]] Польшаҕа Судаарыстыба быстах кэминээҕи баһылыгынан анаммыт. * [[Сэтинньи 13]] — [[Осмаан Импиэрийэтэ]] [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитигэр]] кыайтарбытын кэннэ кыттыгастыы [[Британия]], [[Франция]] уонна [[Италия]] сэриилэрэ [[Истанбул]]у ылбыттар. Бу туһунан [[Ататүрк]] «кэлбиттэрин курдук барыахтара» диэбиттээх эбит. 5 сылынан Ататүрк баһылыктаах [[туроктар|турок]] националистара [[гректэр]]и сэриигэ кыайан баран Истанбулу төттөрү ылбыттар. * [[Сэтинньи 16]] — [[Венгрия]] Австро-Венгрия импиэрийэтиттэн тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ буолбут. * [[Сэтинньи 17]] күнүттэн 18 түүнүгэр хаһаактар Директория бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. * [[Сэтинньи 18]] — 18 чыыһыла буолар түүнүгэр хаһаактар Томскай куоракка кииннэнэн олорор Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. Сарсыарда Директория икки хаалбыт чилиэннэрэ уонна миниистирдэр суһал мунньахха мустан Директорияны суох оҥорор, былааһы соҕотох киһиэхэ — Үрдүкү Баһылыкка ({{lang-ru|Верховный Правитель}}) биэрэр туһунан быһаарыыны ылбыттар. Кистэлэҥ куоластааһынынан дуоһунаска бу иннинэ байыаннай уонна морской миниистиринэн сылдьыбыт [[Колчак|А. Колчак]] талыллыбыт. Бу түбэлтэ бассабыыктары утары турар күүстэри сомоҕолообута, "Үрүҥ хамсааһыны" ({{lang-ru|Белое движение}}) баар гыммыта. Колчак бырабыыталыстыбата 1919 сыл бүтүөр диэри Сибиири салайбыта. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 4]] — [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһын]] кооперативнай уопсастыбаларын I сийиэһэ саҕаламмыт, [[ахсынньы 10]] күнүгэр түмүктэммит. [["Холбос" Респотребсоюз|"Холбос"]] уобаластааҕы кооперативтар сойуустарын устааба ылыллыбыт, бырабылыанньа председателинэн [[Гаврилов Кузьма Осипович|Кузьма Гаврилов]] талыллыбыт. Сийиэскэ "Саха уобалаһыгар потребительскай уопсастыбалар тустарынан" диэн [[Гаврилов Кузьма Осипович|Кузьма Гаврилов]] дакылаатын истибиттэр. * [[Ахсынньы 27]] — [[Германия]]ҕа Позен (Познань) диэн сиргэ [[Позеннааҕы бастаанньа (1918—1919)|поляктар бастаанньалара]] саҕаламмыт. * [[Ахсынньы 30]] — Саха сиригэр ''Уобаластааҕы Земство'' сир реформатын саҕалаабыт. Сири ''кылааһынан'' бас билии оннугар, тыа сирин хас биирдии үлэһит киһитигэр сир ''пайынан'' түҥэтиллибит. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 10]] — [[Тепляков Мартын Пантелеймонович]] (1918—1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа. * [[Ыам ыйын 31]] — [[Серкина Александра Васильевна |Александра Васильевна Серкина]] (1918—2007) — медицина билимнэрин дуоктара. * [[От ыйын 20]] — [[Петров Иван Иванович]], 1966—1979 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. * [[Балаҕан ыйын 13]] — [[Александров Семен Лаврентьевич]], саха худуоһунньуга. * [[Сэтинньи 7]] — [[Кузьмин Валерий Ильич]] (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик. * [[Ахсынньы 8]] — [[Яков Прокопьевич Кычкин|Яков Кычкин]] — [[Саха тыйаатыра|Саха драматическай-музыкальнай тыйаатырын]] артыыһа, [[Саха АССР]] үтүөлээх артыыһа. Кини аата дойдутугар [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] [[Матта (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Маттатын]] кулуубугар иҥэриллэн турар. * [[Ахсынньы 11]] — [[Александр Солженицын]] — нуучча суруйааччыта, драматург, публицист, бэйиэт, түмэт диэйэтэл, 1970 сыллааҕы [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель литэрэтиирэҕэ бириэмийэтин]] лауреата. * [[Ахсынньы 19]] — [[Бережнов-Енжов Иннокентий Федорович|Иннокентий Бережнов-Енжов]] — или уонна баартыйа диэйэтэлэ, кини көҕүээһининэн [[Орто Халыма улууһа|Орто Халымаҕа]] көс эбээннэри биир сиргэ олохсутан [[Березовка]] бөһүөлэгэ тэриллибитэ. [[Орто Халыма улууһа|Орто Халыма]] улууһун уонна [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куоратын бочуоттаах гражданина, «[[Бочуот Знага]]» уордьанын икки төгүллээх кавалера, [[Саха АССР]] норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Ахсынньы 19]] — [[Солдатов Лев Леонидович|Лев Солдатов]] (30.11.1997 өлб.) — 1969-1978 сылларга [[АЛРОСА|«Якуталмаз»]] Холбоһук генеральнай дириэктэрэ, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]]. == Өлбүттэр == * [[Радлов Василий Васильевич]] == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1918]] rz5xm2pbut4xsazzqbl30o0nmizud1t 0 6356 382334 380476 2022-07-29T08:44:53Z HalanTul 51 /* Өлбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1920}} {{Сыллар|1920}} '''1920''' сыл. == Түбэлтэлэр == * [[Атыылаhар кыах паритета]] айыллыбыт === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Верхоянскай]]га [[Дьокуускай]]тан Сибииргэ барытыгар уонна Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонорун туһунан бирикээс кэлбит. Олохтоох дьон уопсай мунньахтарыгар ''[[Үөһээ Дьааҥы улууһа|Үөһээ Дьааҥытааҕы]] саха уонна хаһаах депутаттарын сэбиэтэ'' тэриллибит. Сотору бу Сэбиэт былааһы бэйэтигэр ылбытын туһунан илдьиттэри [[Булуҥ (сэлиэнньэ, Булуҥ улууһа)|Булуҥ]]ҥа, [[Усуйаана]]ҕа, [[Абый]]га уонна [[Орто Халыма]]ҕа ыыппыт. * [[Тохсунньу 4]] — [[Иркутскай|Иркутскайга]] адмирал [[Колчак Александр Васильевич|Александр Колчак]] тутуллубут уонна [[олунньу 7]] күнүгэр премьер-миниистир [[Пепеляев Виктор Николаевич|Виктор Пепеляевы]] кытта ытыллыбыт. [[Сибиир|Сибииргэ]] уонна [[Уһук Илин|Уһук Илиҥҥэ]] Сэбиэскэй былаас олохтоммут. * [[Тохсунньу 10]] — 1919 сыл [[бэс ыйын 28]] күнүгэр баттаммыт Версааллааҕы сөбүлэҥ олоххо киирбит — [[Наассыйалар Лиигалара]] баар буолбут. Саҥа тэрилтэ тохсунньу 16 күнүгэр Парижка бастакы мунньаҕын ыыппыт. * [[Тохсунньу 16]] — Парижка Наассыйалар Лиигаларын сэбиэтин бастакы мунньаҕа буолбут. * [[Тохсунньу 17]] — [[АХШ]] Көнүстүүссүйэтигэр 18-с уларытыы күүһүгэр киирбит, дойдуга [[арыгы]] атыыта, оҥоруута уонна тиэйиитэ бобуллубут. 1933 сыл ахсынньы 5 күнүгэр бу бобуу көтүрүллүбүтэ. === Олунньу === * [[Олунньу 2]] — [[Орто Азия]]ҕа [[Кыһыл Аармыйа]] Арассыыйа импиэрийэтин вассала буола сылдьыбыт Хива ханлыгын суох оҥорбут. * [[Олунньу 2]] — [[РСФСР]] уонна [[Эстония]] сэриитэ [[Эстония историята|Тартутааҕы эйэ дуогабарынан]] түмүктэммит. Эстония тутулуга суох буолбут. * [[Олунньу 19]] — [[Дьокуускай]]га ''Байыаннай-революционнай трубинал'' тэриллибит. Сотору кэминэн кыһыллар өттүлэриттэн репрессиялар саҕаламмыттар. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 15]] — ''Саха сиринээҕи байыаннай-революционнай штаб'' былааһы ''Быстах кэмнээх Саха сиринээҕи губревкомҥа'' туттарбыт. Губревком бэрэссэдээтэлэ — [[Х.А. Гладунов]], чилиэннэрэ — [[Т.З. Винокуров]], [[М. Соловьев]]. === Муус устар === * [[Муус устар 15]] — [[Дьокуускай]]га уездтааҕы (киин улуустар) сири оҥорооччулар сийиэстэрэ саҕаламмыт, [[муус устар 22]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ көрүллүбүт боппуруостар: 1) Олохтоох сирдэртэн дакылааттар. 2) Уездкэ сири туһаныы туруга. 3) Сэбиэскэй былаас декреттэрин билсии, кинилэри олоххо киллэрии. * [[Муус устар 18]] — [[Дьокуускай]] куоратынааҕы комсомол (Российский Коммунистический Союз Молодежи) организациятын бастакы тэрийэр мунньаҕа буолбут. РКСМ куораттааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн [[А.Е. Кугаевскай]] талыллыбыт. Бу кэннэ куораттарга, нэһилиэктэргэ, уездтарга комсомол ячейкалара үөскээн барбыттар. Ол курдук [[1921]] сыл олунньутугар Саха сирин комсомолун кэккэтигэр 625 киһи баара. * [[Муус устар 20]] — Сибревком уурааҕынан [[Саха уобалаһа]] ыһыллыбыт, ол оннугар [[Иркутскай губерния]] оройуона тэриллибит. Бу уурааҕы [[Максим Аммосов]] утаран Сибревкомҥа уонна билэр киһитигэр [[Емельян Ярославскай]]га суруктары, телеграммалары ыыталаабыт, Саха сирэ туспа уобалас буолуохтааҕын эппит, тоҕо диэтэр "''эрэбиллээх сибээс суоҕар уобалаһы [[Иркутскай]]тан салайар букатын сатаммат... Дойду олоҕо тохтуо, 300 биэрэстэ ыраахтан 3 мөлүйүөн квадратнай биэрэстэ иэннээх сири туспа усулуобуйатын билбэккэ эрэ салайар кыаллыбат. Уобалас 95% саха нэһилиэнньэлээх, кинилэр олохторо-дьаһахтара олус элбэх уратылардаах. Бу курдук уруккуттан баар быраап быһыллыытын саха дьоно ыараханык ылыныахтара, омук быһыытынан дьоһуннарын Сэбиэскэй былаас атаҕастыырын курдук саныахтара. Олохтоох дьон абааһы көрбүт, кинилэр интэриэстэрин ахсарбат ыраахтааҕы кэминээҕи киин сиртэн салайыы туһунан өйдөбүл саҥатынан сылдьар.''" Саха сирэ уонна Иркутскай губерния сыһыаннарын дьүүллэһэр хамыыһыйа тэриллэр, сэкиритээринэн кэлин саҥа былааһы утаран [[ВЯОНУ]] бэрэстээтэлэ буолбут [[Ефимов Георгий Семенович|Георгий Ефимов]] үлэлиир. Сотору кэминэн [[атырдьах ыйын 21]] күнүгэр Сибревком уурааҕынан [[Саха уобалаһа]] сөргүтүллүбүт. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 6]] — ''[[Арассыыйа]]тааҕы коммунистическэй баартыйа (большевиктар)'' (РКП(б)) Саха сиринээҕи организациятын бастакы тэрийэр мунньаҕа буолбут. Оргбюро тэриллибит: бэрэссэдээтэл — [[Максим Аммосов]], бэрэссэдээтэл солбуйааччыта — [[Исидор Барахов]] (Иванов), сэкирэтээр — [[Жиркова Дора Самуиловна|Дора Жиркова]], чилиэннэр — [[Степан Аржаков]], [[А.Ф. Попов]]. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 14]] — [[Оросин Роман Иванович|Роман Оросин]] салайааччылаах контрреволюционнай саагыбары губчека аспытын туһунан телеграмманы [[Максим Аммосов]] Сибревкомҥа уонна Сиббюроҕа ыыппыт. Манан сибээстээн культурнай-сырдатар "[[Саха аймах]]" уопсастыба салайар дьоно "Оросин саагыбарыгар" кыттыбыттарын иһин ыһыллыбыт. Сиббюро бу быһыыны өйөөбөтөх, репрессиялары эрэ туһанар сыыһатын, культурнай-сырдатар уопсастыба Сэбиэскэй былааска да үлэлиэн сөбүн ыйбыт. Ол туһугар большевиктар бары бу уопсастыбаҕа киирэн салайааччы оруолун ылыахтаахтар эбит. "[[Саха аймах]]" уопсастыба уокуруктарынан уонна улуустарынан филиаллардааҕа, үөрэҕэ суохтары ааҕарга-суруйарга үөрэтиинэн, литературнай уонна драматическэй куруһуоктары тэрийиинэн дьарыктанара, сырдатыы темалаах дакылааттары ааҕар биэчэрдэри оҥороро. [[1918]] сыллаахха бу уопсастыба Сэбиэскэй былааһы билиммэтэҕэ. * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[Польша]] [[Варшаватааҕы кыргыһыыга]] кыайбыт (Сэбиэскэй Арассыыйа уонна Польша 1919—1921 сс. сэриитэ). * [[Атырдьах ыйын 21]] — Сибревком уурааҕынан [[Саха уобалаһа]] сөргүтүллүбүт. Бу иннинэ [[муус устар 20]] күнүгэр Саха сирэ [[Иркутскай губерния]] оройуона буолбута. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 8]] — Сибревком Саха сиринээҕи боломуочунайа [[Аммосов Максим Кирович|М. Аммосов]] РКП(б) Саха сиринээҕи оргбюротун мунньаҕар Саха уобалаһыгар күбүөрүнэ бырааба бэриллибитинэн оргбюрону уларытар туһунан эппит. * [[Балаҕан ыйын 11]] — Контреволюцияны уонна саботаһы утары охсуһар күбүөрүнэтээҕи чрезвычайнай хамыыһыйа (ЧК) кэллиэгийэтэ тэриллэрин туһунан РКП(б) Саха сиринээҕи тэрилтэтин оргбюротун уурааҕа тахсыбыт. Бастакы бэрэстээтэлинэн Дьокуускайтан төрүттээх [[Альперович Иосиф |Иосиф Альперович]] анаммыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 7]] — [[Британия]]ҕа бастакы сүүс дьахтар [[Оксфорд университета|Оксфорд университетыгар]] ылыллыбыттар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[РСФСР]] иһигэр [[Удмуртия|Удмурт]], [[Марий Эл|Марий]] уонна [[Калмыкия|Калмык]] автономнай уобаластарын тэрийэр туһунан дэкириэт тахсыбыт. Ленин илии баттаабыт. * [[Сэтинньи 7]] — "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллибит, бу иннинэ "Оросин саагыбарынан" сибээстээн сабыллыбыт "[[Саха аймах]]" уопсастыбаны солбуйбут. "[[Саха омук (уопсастыба)|Саха омук]]" сыала-соруга: Саха сирин культурнай күүһүн түмэн саха норуотун культурнай таһымын, омук быһыытынан бэйэни өйдөөһүнүн өрө көтөҕүү; өй-санаа уонна эт-хаан өтүнэн сайдыытыгар көмө; саха устуоруйатын, олоҕун-дьаһаҕын, майгытын уонна үгэстэрин үөрэтии; сөптөөх, туһалаах көр-нар тэрийии; былыргы кэм пааматынньыктарын харыстааһын; саха тылын сайыннарыы; учебниктары таһаарыы; сахалыы оскуолалары арыйыы уо.д.а. * [[Сэтинньи 14]] — Кыһыл аармыйа [[Кырыым]]ҥа [[Севастополь]] куораты ылбыт. * [[Сэтинньи 15]] — [[Швейцария]] [[Женева]]тыгар [[Нациялар Лигалара|Нациялар Лигаларын]] бастакы ассамблеята буолбут. Бу [[Аан дойду бастакы сэриитэ|Аан дойду бастакы сэриитин]] кэнниттэн үөскүү сылдьыбыт дойдулар ардыларынааҕы тэрилтэ. [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэнниттэн кыайыылаах тахсыбыт кыттыгастыы дойдулар Нациялар Лигаларын оннугар [[Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ|Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин]] төрүттээбиттэрэ. * [[Сэтинньи 18]] — "Дьахтар доруобуйатын харыстабылын туһунан" диэн [[РСФСР]] Доруобуйа харыстабылын уонна Үстүүссүйэ наркоматтарын холбоһуктаах уураахтарынан Арассыыйаҕа аан дойдуга бастакынан [[аборт]] көҥүллэммит. 1936-1955 сылларга [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка аборт бобулла сылдьыбыта. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — [[Уус-Майа улууһа|Уус-Маайа улууһун]] [[Петропавловскай (нэһилиэк)|Петропавловскай]]ыгар [[Петропавловскай бибилэтиэкэтэ (Уус-Маайа)|ааҕар балаҕан]] аһыллыбыт. * [[Ахсынньы 6]] — [[Хотугу Ингрия Өрөспүүбүлүкэтэ]] суох буолбут, өрөспүүбүлүкэ киинэ буола сылдьыбыт Кирьясало сэлиэнньэ олохтоохторо Финляндияҕа көһөн хаалбыттар. Бу иннинэ Финляндия уонна Арассыыйа ыккардыларыгар түһэрсиллибит Тартутааҕы эйэ сөбүлэҥинэн (1920 сыл, алтынньы 14) өрөспүүбүлүкэ сирдэрэ Арассыыйаҕа бэриллибиттэрэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ сирдэрэ [[Ленинград уобалаһа|Ленинград уобалаһын]] Всеволожскай оройуонугар киирэллэр. * [[Ахсынньы 22]] — [[РСФСР]] Сэбиэттэрин VIII сийиэһигэр ГОЭЛРО диэн дойду электрификациятын былаана ылыллыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 1]] — [[Айкаров Алексей Никитич|Алексей Айкаров]] — [[Саха АССР]] үлэһит кылааһын уонна бырамыысыланнаһын устуоруйатын чинчийбит устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Тохсунньу 2]] — [[Айзек Азимов]] — [[АХШ|Америка]] фантаст суруйааччыта, билим популяризатора. * [[Тохсунньу 20]] — [[Федерико Феллини]] — [[Италия]] киинэ оҥорооччута, режиссера, «[[Оскар]]» бириэмийэ 5 төгүллээх лауреата. Феллини киинэлэрэ фантазияны уонна түүлү холбуур киинэлэр буолаллар. * [[Олунньу 24]] — [[Ефимов Гавриил Дмитриевич]] (24.02.1920—19.02.2000) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, тылбаасчыт, поэт. * [[Космачёв Михаил Михайлович]] (1920—1944), Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945). * [[Муус устар 26]] — [[Трофимов Василий Григорьевич]] (1920—1988), Социалистическай Үлэ Геройа. * [[От ыйын 12]] — [[Кондаков Николай Алексеевич]], Сэбиэскэй Сойуус Геройа. * [[Сэтинньи 7]] — [[Местникова Екатерина Николаевна|Екатерина Местникова]] — дииктэр, [[ССРС]] бочуоттаах радииһа, [[Саха АССР]] култууратын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Сэтинньи 10]] — [[Габышев Лев Львович|Лев Габышев]] — драматуур, кэпсээнньит, тылбаасчыт, Саха сирин бастакы киинэ сценарииһа. «Абаҕа сулустара» диэн драмата [[П.А. Ойуунускай аатынан Академическай Саха тыйаатыра|Саха театрын]] сценатыгар туруоруллубута. Ону кытары Лев Габышев сценарийынан «Таджикфильм» киностудия «Көмүстээх үрүйэ» диэн [[Николай Якутскай]] сэһэнинэн «Тайна предков» диэн ааттаах уус-уран киинэни устубута. * [[Сэтинньи 13]] — [[Степанов Платон Афанасьевич – Ламутскай|Степанов Платон Афанасьевич — Ламутскай]] (1920—1986), эбээн поэта уонна суруйааччыта. * [[Сэтинньи 21]] — [[Федоров Михаил Михайлович]], юридическай билимнэр доктордара, профессор. * [[Ахсынньы 25]] — [[Красильников Дмитрий Данилович]] (1920—1985), физик-учуонай. == Өлбүттэр == * [[Олунньу 7]] — [[Александр Колчак]] — [[Арассыыйа]] бэлиитикэтин XX-с үйэ саҕаланыытын аатырбыт диэйэтэлэ, Кырасдааныскай сэрии кэмигэр үрүҥнэр басханнара, нуучча байыаннай флотун адьымыраала, гидрограф-учуонай. * [[Олунньу 25]] — [[Подбельскай Вадим Николаевич (Паппиевич)|Вадим Подбельскай]] — Саха сиригэр көскө ыытыллыбыт революционердар дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүт, 1918-1920 сылларга [[РСФСР]] почталарын уонна телеграфтарын наркома. == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1920]] f0batus0dlg0k8pysqh1m6l850el9oy 0 6358 382319 381985 2022-07-29T08:37:58Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{alsonumber|1921}} {{Сыллар|1921}} '''1921''' сыл. == Түбэлтэлэр == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 20]]  **Дагестан АССР олохтоммут, билигин — Дагестан Өрөспүүбүлүкэтэ. **[[Туурсуйа]] бастакы конституцията ылыллыбыт. Туурсуйа светскэй (итэҕэлтэн дьалты) уонна национальнай өрөспүүбүлүкэ буолбут. * [[Тохсунньу 31]] — Сибиирдээҕи бааһынайдар сэбиэскэй былааһы утары өрө туруулара [[Ишим]]ҥэ саҕаламмыт. === Олунньу === * [[Олунньу 4]] — Барон Унгерн [[Монголия]] киин куоратын [[Улан-Батор|Урганы]] ({{lang-mn|Өргөө}} — уораҕай) сэриилээн ылбыт уонна [[кытайдар]]тан босхолообут. * [[Олунньу 6]] — Түүн [[Дьокуускай]]га губчека саха буржуазнай националистарын, офицердар уонна кулактар саагыбардарын арыйбыт, 300-400 киһи хаайыллыбыт, 32 киһи расстрелламмыт. Кэлин [[Строд Иван Яковлевич|Иван Строд]] ахтыытынан, бу курдук ЧК суоһумар быһыылара уонна атын да бэлиитикэҕэ сыыһалар оччотооҕу үчүгэйэ суох быһыыны-майгыны эбии тыҥаппыттар. Бу сыл күһүнүгэр [[Саха уобалаһа|Саха уобалаһыгар]] өрө туруу саҕаламмыта. * [[Олунньу 8]] — [[РСФСР норуодунастарын Коллегията|РСФСР норуодунастарын Коллегиятыгар]] Саха салаата аһыллыбыт. * [[Олунньу 13]] — [[Орто Халыма]]ҕа I Халыматааҕы уезднай ревкомнар сийиэстэрэ буолбут, [[олунньу 16]] күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ булт-балык тэрээһинэ, үүт фермаларын тэрийии, электростанция, мас эрбиир уонна кирпииччэ собуоттарын, балыыһалар тутуулара ырытыллыбыттар. * [[Олунньу 19]] — «Труд» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. * [[Олунньу 22]] — [[РСФСР|Сэбиэскэй Арассыыйаҕа]] Госплан тэриллибит — норуот хаһаайыстыбатын сайдыытын былаанныыр уорган. * [[Олунньу 25]] — [[Кыһыл Аармыйа]] [[Грузия]] киин куоратын [[Тбилиси]]ни сэриилээн ылбыт. Грузинскай ССР төрүттэммит. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 19]] — Сибревком уурааҕынан [[Приморскай кыраайа|Приморскай кыраайын]] [[Охотскай]] уонна [[Камчатка]] уездтара [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтин]] састаабыгар киллэриллибиттэр. * [[Кулун тутар 25]] — [[Дьокуускай]]га I [[Саха күбүөрүнэтэ|Саха күбүөрүнэтээҕи]] РКСМ (комсомол) конференцията буолбут. Күбүөрүнэтээҕи комитет талыллыбыт, комитет сэкирэтээрэ — [[Цугель Рая Израилевна|Рая Цугель]]. Бу күн Саха сирин комсомолун төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар. === Муус устар === * [[Муус устар 10]] — Чурапчыга буола турар Уон улуус уонна буолас өрөпкүөмнэрин мунньаҕар Ленин аатыттан эҕэрдэлиир тэлэгирээмэ кэлбит. Бу мунньах саха кыра-хара дьонун санаатын уһугуннарыыга суолтаны ылбыта, ол эрээри иккис өттүнэн саха бас-көс дьонун туоратар уодаһыннаах уураахтары ылыммыта биллэр. * [[Муус устар 26]] — Сиббюро мунньаҕар Саха сирин автономиятын туһунан [[Былатыан Ойуунускай]] дакылаатын истибиттэр. Сол күн [[Москуба]]ҕа Наркомнац [[Иосиф Сталин|Иосиф Сталиҥҥа]] [[Максим Аммосов]] автономия боппуруоһугар этиитин билиһиннэрбит. === Бэс ыйа === * Бэс ыйа — соҕурууттан уруккута эсер [[Лебедев Георгий Иванович|Георгий Лебедев]] кэлбит, сотору кэминэн губбюро сэкирэтээрэ буолбут. Бу киһи губчека бэрэстээтэлин [[Агеев Андрей Васильевич|Андрей Агеевы]] уонна ревтрибунал бэрэстээтэлэ [[Козлов Алексей Григорьевич|Алексей Козловы]] кытта продразверстка, "байыаннай коммунизм" олохтоохторго хаҕыс бэлиитикэтин ыыппыттара. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[Женева]]ҕа [[Нансен Фритьоф|Фритьоф Нансен]] салалтатынан Арассыыйа хоргуйааччыларыгар көмөнү тэрийэр кэмпириэнсийэ саҕаламмыт. * [[Атырдьах ыйын 18]] — уруккута корнет [[Михаил Коробейников]] баһылыктаах кыһылларга сулууспалыы сылдьыбыт эпиһиэрдэр бөлөхтөрө ЧК кинилэри интэриэһиргиирин истэн, [[Дьокуускай]]тан күрээбит. Бу этэрээккэ Павел Толстоухов, Земфиров, Шипков, Василий Сепетинов, Николай Яныгин, Муратов, Шешелякин, Попов бааллара, ону таһынан саллаат Михаил Жарников. Балаҕан ыйын бүтүүтүгэр бу этэрээт [[Ньылхан|Ньылхаҥҥа]] тиийбит. Онно Сэбиэскэй былааһы утары өрө турар туһунан кистэлэҥ кэпсэтии ыыппыттар. * [[Атырдьах ыйын 22]] ** [[РСФСР]] иһинэн [[Коми Өрөспүүбүлүкэтэ|Коми (Зыряннар) автономиялаах уобаластара]] тэриллибит. ** Дьокуускайга [[Саха күбүөрүнэтин идэлээх сойуустарын I кэмпириэнсийэтэ|Күбүөрүнэ идэлээх сойуустарын I кэмпириэнсийэтэ]] саҕаламмыт, 29-ка диэри буолбут. Дьокуускайтан уонна 17 уйуостан 60 дэлэгээт кыттыбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 6]] — [[Владивосток]]тан ыытыллыбыт есаул [[Валериан Бочкарёв]] үрүҥ этэрээтэ [[Охотскай]]ы ылбыт. Бочкарёв баандата [[Халыма]]ҕа уонна [[Чукотка]]ҕа икки сыл тухары аҥардастыы айбардаабыта. * [[Алтынньы 13]] — Сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэр [[Карс эйэ сөбүлэҥэ]]р илии баттаан Соҕуруу Хапхааска [[Туурсуйа]]ны кытта кыраныыссаны бигэргэппиттэр. * [[Алтынньы 18]] — Саха сиригэр маҥнайгы идэтийбит [[Хуор|хуор]] тэриллибит. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 4]] — [[Дьокуускай]] уеһыгар бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн [[Илин Эҥэр]] буоластарыгар уонна [[Маайа (өрүс)|Маайаҕа]] байыаннай балаһыанньа биллэриллибит. * [[Сэтинньи 19]] — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн [[Дьокуускай]] куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит. Дьокуускайга ол саҕана ЧОН, харабыл батальона, Сибиирдээҕи аналлаах этэрээт 7-с ротата уонна баҕа өттүнэн көмүскээччилэр бааллара. Эмиэ бу күн [[Ньылхан]] хайысхатыгар хамандыырынан анаммыт Белов И.И. этэрээтэ Үчүгэй Мыраан диэн дьаам ыстаансыйатыгар ордууламмыта. Бу этэрээт 15 киһилээх эрэспиэскэтэ ыстаансыйаттан 5 биэрэстэлээх сиргэ тоһуурга түбэһэн икки кыһыл саллаатын сүтэрбитэ. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — [[Ирландия]] уонна [[Британия]] дуогабарга илии баттаабыттарын түмүгэр биир сылынан ([[1922]]) Ирландия тутулуга суох буолбут. * [[Ахсынньы 23]] — [[Манчаары Баһылай|Манчаары]] аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр, сыала-соруга — "дойду тыыннаах культурнай күүстэрин түмэн народнай масса быыһыгар уопсай үлэ ыытыы". Уопсастыба чилиэннэринэн буолбуттар: [[Алампа|Анемподист Софронов - Алампа]], [[П.А. Винокуров]], [[К.А. Сокольников]], [[М.А. Константинов]], бэрэстээтэл — [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]]. * [[Ахсынньы 28]] — [[Кыым (хаһыат)]] аан бастаан "Манчаары" диэн ааттанан тахсыбыта. Редактор — [[Исидор Барахов]]. Хаһыат үлэтигэр көхтөөхтүк кыттыбыттара — [[Былатыан Ойуунускай]], [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]], [[Алампа|Анемподист Софронов - Алампа]]. * [[Ахсынньы 29]] — Күн тахсыытыгар [[Амма улууһа|Амма улууһун]] [[Абаҕа]]тын 200 киһилээх үрүҥ этэрээтэ төгүрүйбүт. Сэлиэнньэ иһигэр олорбут Е. Романченко хамандыырдаах 17 киһилээх кыһыл этэрээт 4,5 чаас тухары 4 атаканы тулуйбут, ол кэннэ үрүҥнэр чугуйбуттар. == Төрөөбүттэр == * [[Чарин Иосиф Иосифович]] (1921—1983) — педагогика билимнэрин кандидата, үөрэх инспектора. * [[Тохсунньу 7]] — [[Тимофеев Степан Иванович]] — поэт, тылбаасчыт * [[Тохсунньу 8]] — [[Емельянов Николай Васильевич]] (08.01.1921—04.03.2000) — филология билимин доктора * [[Тохсунньу 18]] — [[Лухнев Павел Степанович|Павел Лухнев]] — [[Дьокуускай]]тан ыҥырыллыбыт [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, [[Албан аат уордьана|Албан аат уордьанын]] толору кавалера. * [[Тохсунньу 31]] — [[Павлов Иван Михайлович|Иван Павлов]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа. 1960-с сыллартан [[Чурапчы улууһа|Чурапчы]] устуоруйатын, Чурапчы дьоно Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыларын үөрэтэн, элбэх матырыйаалы хомуйан, түмэн, 20-н тахса кинигэни бэчээттэппитэ. Чурапчы улууһун ытык киһитэ (1995), Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала. Кини аата [[Чурапчы]] орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. * [[Олунньу 22]] — [[Яковлев Петр Ионович|Петр Яковлев]] — 16 сыл учууталлаан баран биллиилээх ыанньыксыт буолбут киһи, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]] (1976), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Петр Яковлев Саха Сирин усулуобуйатыгар биир бастакынан үрдүк көрдөрүүлэри — сылга 5,5 тыһ. кг үүт — ыаныытын ситиспит. * [[Кулун тутар 16]] — [[Крылова Татьяна Ивановна]], Саха сирин дьахталларыттан бастакы медицина доктора, профессор, * [[Атырдьах ыйын 24]] — [[Жорницкая Мария Яковлевна]] (24.08.1921—06.09.1995) — история билимин кандидата, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * [[Сэтинньи 8]] — [[Петров Дмитрий Дмитриевич]] (08.11.1921—04.01.1994) — история билимин кандидата, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ * [[Ахсынньы 8]] — Мэҥэ-Хаҥалас улууһун [[Баатара]] (Сымах) нэһилиэгэр [[Попов Фёдор Кузьмич]] төрөөбүт — сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа. * [[Ахсынньы 18]] — [[Юрий Никулин]] — [[киинэ]] артыыһа, клоун, тэлэбиидэнньэ ыытааччыта, Цветной бульвардааҕы сыырка дириэктэрэ, [[ССРС]] норуодунай артыыһа, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]]. * [[Ахсынньы 19]] — [[Горковенко Николай Романович]] — Социалистическай Үлэ Геройа. == Өлбүттэр == * [[Олунньу 22]] — [[Барашков Сэмэн Петрович]] (1876 — 1921), эргинээччи, меценат. * [[Ахсынньы 25]] — Саха сиригэр олоро сылдьыбыт нуучча суруйааччыта [[Владимир Галактионович Короленко|Владимир Короленко]] (1853 с.т.) («Макаар түүлэ»). == Литература == * {{книга|автор=Калашников А. А.|заглавие=Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2|место=Дьокуускай|издательство=Бичик|год=2004}} [[Категория:1921]] rhff09aed5imbnh8qy7a76mxyr6yfl5 0 6421 382320 381890 2022-07-29T08:38:23Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1930}} '''1930''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 9]] — Саха сирин улуустара билиҥҥи кыраныыссаларынан тэриллибиттэр. Онон сорох [[Улуус|улуустар]] төрүттэммит күннэрин-дьылларын мантан ааҕаллар. Ол курдук [[Бүлүү улууһа|Бүлүү]], [[Ньурба улууһа|Мэҥэдьэк]], [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ]], [[Сунтаар улууһа|Сунтаар]] уонна [[Уус-Алдан улууһа|Уус-Алдан]] оройуоннара тэриллибиттэр. * [[Тохсунньу 12]] — [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] лесопилка тутулунна. * [[Тохсунньу 21]] — ОГПУ Хотугу хомуур этэрээтэ [[Күһүүр]] сэлиэнньэтин утарылаһыыта суох ылбыт. * [[Тохсунньу 26]] — Ииндийэ национальнай кэнгириэһэ ол саҕанааҕы Британия Ииндийэтэ толору бэйэни салайыныыны ("Пурна Сварадж") туруулаһыахтаах тустааҕын биллэрбит. Конгресс [[Ииндийэ]] олохтоохторун тохсунньу 26 күнүн ''Тутулуга суох буолуу күнүн'' быһыытынан бэлиэтииллэригэр ыҥырбыт. Пурна Сварадж 17 сылынан олоххо киирбитэ. * [[Тохсунньу 30]] — [[Ленскэй улууһа]] тэриллибит. === Олунньу === * [[Олунньу 1]] — [[ССРС]]-ка киэҥ далааһыннаах коллективизация саҕаламмыт. * [[Олунньу 10]] — Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустара холбоhууларыттан [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа]] тэриллибит. * [[Олунньу 10]] — [[Хаҥалас улууһа|Арҕаа Хаҥалас]] уонна [[Нам улууһа|Нам]] улуустара тэриллибиттэр, ону кытары Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустара холбоhууларыттан [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа]] тэриллибит. * [[Олунньу 17]] — "Саха АССР оройуоннаһынын туһунан" уураах тахсар. * [[Олунньу 18]] — [[АХШ|Америка]] астронома Клайд Томбо [[Плутон]]у булбут. * [[Олунньу 21]] — ВКП(б) Саха обкуомун "Кулактары утары охсуһуу туһунан" уурааҕа тахсар. * [[Олунньу 25]] — [[Саха АССР]] Совнаркомугар гидрометеорология сулууспатын бюрота тэриллибит. Бюро соруга — Саха сиринээҕи гидрометеорология сулууспатын үлэтин иилээн-саҕалаан ыытыы. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 7]] — "СССР-176" диэн көтөр аал Дьокуускайтан [[Сангаар|Сангаарга]] көтөн иһэн сааххалланар. [[Кальвица О.А.]] хамандьыырдаах экипаж өлөр. === Муус устар === * [[Муус устар 5]] — ЯЦИК №23-дээх уурааҕынан [[Дьокуускай]]га орто анал техническэй үөрэх политехникума аһыллыбыт. Салаалара — индустриальнай, тыа хаһаайыстыбата, педагогика, медиссиинэ уонна кооперативнай. Сайын бу политехникум оннугар техникумнар ситимнэрин үөскэппиттэрэ, саҥа техникумнар ведомстволарга сыһыарыллыбыттара. === От ыйа === * [[От ыйын 13]] — аан дойду [[Футбол|футболга]] бастакы чемпионата Уругвайга буолбут. * [[От ыйын 22]] — Дьокуускайга 4 килватт уонна 250 ваттаах пердптчиктардаах телеграф радиоцентра үлэҕэ киирэр. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 2]] — ВКП(б) Саха сиринээҕи обкомун дьаһалынан саас тэриллибит орто анал техническэй үөрэх политехникума реорганизацияламмыт. Кини оннугар техникумнар ситимнэрин үоскээбит, саҥа техникумнар ведомстволарга сыһыарыллыбыттар. * [[Атырдьах ыйын 2]] — [[Дьокуускай]]га суол-тутуу уонна тутуу техникумнара аһыллыбыттар. 1933 сыл атырдьах ыйын 17 күнүгэр [[Саха АССР]] Совнаркомун уурааҕынан ити икки технукуму холбоон тутуу техникумун үөскэппиттэр. 1939 сыллаахха автотранспортнай техникум буолбута, онтон 1947 сыллаахтан ыла — Дьокуускайдааҕы дьиэ-уот уонна тутуу техникума. 1960-1990 сылларга Алданнааҕы хайа техникумугар сыһыарылла сылдьыбыта. * [[Атырдьах ыйын 3]] — [[Саха АССР]] Эргиэн наркоматын быһаарыытынан [[Дьокуускай|Дьокуускайга]] эргиэн уонна сырье техникума тэриллибитэ. Билиҥҥитэ [[Кооперация техникума|Дьокуускайдааҕы потребительскай кооперация эргиэн уонна экэниэмиэкэ кэллиэһэ]]. === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйа]] — [[Санкт-Петербург|Ленинградка]] 38 тыһыынча тыллаах 13 томнаах [[Пекарскай Эдуард Карлович|Пекарскай Э.К.]] [["Саха тылын тылдьыта"]] тахсар. * [[Балаҕан ыйын 13]] — Саха АССР Совнаркома [[Амуур-Дьокуускай автомобиль суола|Амуур-Дьокуускай автомобиль суолун]] тутарга диэн уруух ылар. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 7]] — Саха араадьыйата аан бастаан «Саҥарар Дьокуускай» диэн тылларынан саҕалаан сахалыы тахсыбыт. Саха сирин араадьыйата төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар. * [[Сэтинньи 9]] — Саха араадьыйатын үлэтин үһүс күнүгэр [[Субурусскай Николай Дмитриевич|Николай Субуруусскай]] дакылаат оҥорбут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 5]] — Үөрүүлээх быһыыга-майгыга Дьокуускайга тирии таҥастыыр собуоту арыйбыттар. Даркылаах хос үөс кытылыгар тутуллубут, «Красный кожевник» диэн ааттаах эбит. Кэлин бу тэрилтэ «[[Сахабулт]]» концерн буолбута. * [[Алтынньы 5]] — [[Алдан|Алданнааҕы]] хайа техникумугар бастакы үөрэх күнэ буолбут. Бу [[Саха АССР]] бырабыыталыстыбатын көҕүлээһининэн Минцветмет систиэмэтигэр аһыллыбыт үөрэх кыаһата эбит. Бастакы 30 киһи икки салааҕа үөрэммиттэр: хайа-эксплуатациялыыр үлэлэр, геологоразведочнай үлэлэр. Билигин Алданнааҕы политехническэй техникум диэн ааттаах. * [[Алтынньы 20]] — Арҕаа Сибиир кыраайын састаабыгар [[Хакасия|Хакас автономнай уобалаһа]] тэриллибит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 10]] — «О новом административно-территориальном районировании в Якутской Автономной Социалистической Республике» диэн ЯЦИК уурааҕынан Булуҥ уокуруга суох оҥоһуллубут. Ити күҥҥэ «Об организации национальных объединений в районах расселения малых народностей Севера» уурааҕынан национальнай оройуоннар тэриллибиттэр, ол иһинэн урукку Булуҥ уокуругун сиригэр: [[Анаабыр улууһа|Анаабыр национальнай]] ([[эбээннэр|эбээн]]), киинэ — [[Удьаа]]; [[Булуҥ улууһа|Булуҥ национальнай]] ([[эбээннэр|эбээн]]), киинэ — [[Булуҥ (сэлиэнньэ, Булуҥ улууһа)|Булуҥ]]; [[Эдьигээн улууһа|Эдьигээн национальнай]] ([[эбээннэр|эбээн]]), киинэ — [[Эдьигээн (улуус киинэ)|Эдьигээн]]. Ону кытары тэриллибиттэрэ: Саха сирин арҕаа өттүгэр Бүлүү-Марха национальнай ([[эбээннэр|эбээн]]) оройуона, киинэ — [[Чуона (өрүс)|Чуона өрүһүн]] төрдүгэр, [[1931]] сыллаахтан [[Садын оройуона]]; уонна соҕуруу өттүгэр Тукулаан национальнай оройуона ([[эбээннэр|эбээн]]), киинэ — [[Алдан (өрүс)|Алдан өрүһүгэр]] [[Томмот]] аттыгар. * [[Ахсынньы 10]] — [[РСФСР]] иһигэр [[Ханты уонна Манси автономиялаах уокуруга|Остяк-Вогул]], [[Ямал-Ненец автономиялаах уокуруга|Ямал-Ненец]], [[Таймыыр]] ([[Дулгааннар|Дулгаан]]-[[Дьураактар|Ненец]]), [[Эбэҥки автономиялаах уокуруга|Эбэҥки]], Витим-Өлүөхүмэ (Эбэҥки), [[Чукотка автономиялаах уокуруга|Чукотка]], Коряк уонна [[Лаамы-Эбээн национальнай уокурук|Лаамы-Эбээн]] национальнай уокуруктара тэриллибиттэр. Бу уокуруктарга [[Саха АССР сиринэн-уотунан үллэһигэ|элбэх сир Саха АССР-тан таһаарыллыбыта]], кэлин сорох уокуруктар эһиллибиттэрин кэннэ ол сирдэр ыаллыы сытар эрэгийиэннэр састааптарыгар киирбиттэрэ. * [[Ахсынньы 30]] — [[Анаабыр улууһа|Анаабыр оройуона]] олохтоммут. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 1]] — [[Бүлүү, куорат|Бүлүү]] куоракка [[Гоголев Иван Михайлович]] - [[Гоголев Иван Михайлович|Кындыл]], саха норуот поэта * [[Тохсунньу 2]] — [[Михайлов Владимир Николаевич|Владимир Михайлов]] — Саха АССР хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, "Аҕа дойдуга өҥөлөрүн иһин" II истиэпэннээх уордьан, "[[Хотугу Сулус (уордьан)|Хотугу сулус]]" уордьан кавалердара. * [[Тохсунньу 8]] — [[Дмитриев Павел Никифорович - Бачыым Байбал|Павел Дмитриев - Бачыым Байбал]] — рационализатор, [[Саха АССР]] үтүөлээх механизатора, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ. * [[Тохсунньу 18]] — [[Кындыл|Иван Гоголев — Кындыл]] — [[Саха норуодунай бэйиэттэрин тиһигэ|саха норуодунай бэйиэтэ]], драматург, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1957). Кини аатын Бүлүү народнай тыйаатыра уонна [[Чочу]] орто оскуолата сүгэллэр. * [[Тохсунньу 29]] — [[Васильева Татьяна Николаевна|Татьяна Васильева]] — туорахтаах культуралар селекцияларынан дьарыктанар агроном учуонай, РСФСР үтүөлээх агронома, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмиэйтин лауреата. * [[Тохсунньу 31]] — [[Карамзин Владимир Семенович]] - саха графига, * [[Олунньу 10]] — [[Спиридонов Иван Григорьевич]] (10.02.1930—29.03.2003) — литературовед, литератураны ырытааччы, филология билимин кандидата * [[Олунньу 15]] — [[Копырина Анастасия Семеновна|Анастасия Копырина]] — аатырбыт ыанньыксыт, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]], [[Ленин уордьана|Ленин уордьанын]] икки төгүллээх кавалера, [[Уус-Алдан улууһа|Уус-Алдан улууһун]] Ытык киһитэ. * [[Олунньу 15]] — [[Тимофеева Евдокия Герасимовна|Евдокия Тимофеева]] — норуот эмчитэ. * [[Кулун тутар 12]] — [[Аммосова Матрена Ивановна]] — кыыл иитээччи, Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Кулун тутар 15]] — [[Лобанов Федор Матвеевич|Лобанов Федор]] (15.03.1930—?) — саха аатырбыт ырыаһыта, Саха АССР үтүөлээх артыыһа, * [[Кулун тутар 30]] — [[Новолодский Алексей Борисович]] (30.03.1930—1994) — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[От ыйын 12]] — [[Алексеев Егор Егорович]] — устуорук, СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ, Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Нам, Таатта, Үөһээ Бүлүү, Ньурба улуустарын, Бүлүүчээн нэһилиэгин ытык олохтооҕо. * [[Балаҕан ыйын 1]] — [[Оконешников Егор Иннокентьевич]], филология ноуукатын хандьыдаата, терминограф. * [[Балаҕан ыйын 14]] — [[Горохов Семен Васильевич]] — саха чулуу кырсаһыта, Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Балаҕан ыйын 19]] — [[Попов Гавриил Васильевич]], учуонай-лингвист, филология үөрэҕин кандидата, кыраайы үөрэтээччи. * [[Балаҕан ыйын 20]] — [[Ковлеков Семен Ипатьевич]] (20.09.1930—09.03.2003) - история билимин кандидата, доцент * [[Алтынньы 14]] — [[Мохначевская Мария Васильевна|Мария Мохначевская]] — саха муусука үнүстүрүмүөннэрин оҥорооччу, мусукаан, култуура үтүөлээх үлэһитэ. * [[Алтынньы 25]] — [[Варламова Мария Ивановна]] — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа. * [[Сэтинньи 7]] — [[Ворона Иван Демьянович]] — Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Сэтинньи 17]] — [[Шарин Николай Иванович|Николай Шарин]] — учуутал, [[Саха АССР]] үөрэҕириитин миниистирэ (1962—1981). РСФСР үтүөлээх учуутала (1975), [[Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ]]. * [[Ахсынньы 5]] — [[Серебряков Иван Иосифович|Иван Серебряков]] — экскаваторщик, [[Социалистыы Үлэ Дьоруойа]] (1966), [[Мирнэй]] куоратын Ытык олохтооҕо (1964). * [[Ахсынньы 22]] — [[Мыреева Анна Николаевна|Анна Мыреева]] (2012 өлб.) — [[эбэҥкилэр|эбэҥки]] филологиятыгар идэтийбит чинчийээччи, биллиилээх тылбаасчыт, эбэҥки оскуолаларыгар анаан эбэҥкилэр үгэстэрин (оонньууларын, аһылыктарын) үөрэтэр кинигэлэри суруйбут, эбээн ырыаларын хомуурунньугун бэлэмнээбит учуонай. Саха Өрөспүүбүлэктин Ил Дарханын таһынааҕы тыл политикатыгар Түмсүү чилиэнэ. * [[Ахсынньы 31]] — [[Спиридонов Михаил Федорович]] — Социалистическай Үлэ Геройа. == Өлбүттэр == * [[Догойуков, Иван Павлович]] — [[Догойук уола]] (1840 — 1930), аатырбыт олоҥхоһут, ырыаһыт. [[Категория:1930|*]] 3p9c0cq6t9jt4250s9r3y1mbsglezfx 0 6442 382321 380925 2022-07-29T08:38:49Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1941}} '''1941''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 22]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Британия уонна [[Британия Наассыйаларын Холбоһуга|Британия Наассыйаларын Холбоһугун]] сэриилэрэ [[Ливия]] Тобрук куоратын Италия сэриилэриттэн былдьаабыттар. === Олунньу === * [[Олунньу 12]] — Ыарыһаҕы аан бастаан [[Пенициллин|пенициллин]] көмөтүнэн эмтээн үтүөрдүбүттэр. * [[Олунньу 25]] — Нидерлааҥҥа бобуллубут хомуньуус баартыйа ньиэмэстэр оккупациялаан олорор [[Амстердам]]нарыгар бүттүүн забастовканы тэрийбит. Забастовка нацистар Голландия дьэбириэйдэрин сойуолаһыыларын утары тэриллибитэ. === От ыйа === * [[От ыйын 10]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитигэр]] Смоленскайдааҕы кыргыһыы саҕаламмыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 16]] — [[Москуба]]ҕа [[Германия|ньиэмэс]] аармыйата чугаһаабытыгар, үрдүкү салалта [[Самара|Куйбышев]] куоратыгар кистэлэҥ эвакуациятын кэнниттэн паника саҕаламмыт. Куоракка улахан аймалҕан, анархия буолбут, сүүһүнэн тыһыынча салайар үлэһит дьиэ кэргэттэрин кытары Москубаттан күрээбиттэр. Үс-түөрт хонугунан кытаанах миэрэлэр ылылланнар бэрээдэк олохтоммут, уулуссаҕа байыаннай уонна милиция патруллара тахсыбыттар. * [[Алтынньы 19]] — Москубаҕа осада балаһыанньата биллэриллибит. Паниканы, анархияны, халабыры уонна маассабай дезетирдааһыны тохтотууга кытаанах миэрэлэр ылыныллыбыттар. * [[Алтынньы 30]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[АХШ]] бэрэсидьиэнэ [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Делано Рузвельт]] [[Иккис аан дойду сэриитин кэминээҕи ленд-лиз сөбүлэҥэ|''ленд-лиз'']] быһыытынан кыттыгастыы дойдуларга 1 миллиард дуоллардаах көмө оҥорорго дьаһайбыт. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 7]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Иккис аан дойду сэриитэ]]: «Армения» диэн госпиталь хараабылы ньиэмэс сөмүөлүөттэрэ тимирдибиттэр. Кырыымтан эвакуацияланан испит 5000 кэриҥэ киһи өлбүт. * [[Сэтинньи 7]] — [[Москуба]] кыргыһыытын кэмигэр Кыһыл болуоссакка [[Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ|Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин]] 24-с сылын бэлиэтиир байыаннай бараат буолбут. Бу бараат сэрии саамай ыарахан түгэнигэр [[Кыһыл Аармыйа]] уонна норуот сүргэлэрин көтөҕүүгэ улахан суолталаах буолбута. * [[Сэтинньи 10]] — Кыһыл аармыйа Тихвин аннынааҕы утары кимэн киириини саҕалаабыт. * [[Сэтинньи 12]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Москуба аттыгар ол сыл аан бастаан тымныйыы буолбут (−12° C), сылаас таҥаһа суох ньиэмэстэри утары Кыһыл аармыйа хайыһардаах чаастарын бырахпыттар. * [[Сэтинньи 12]] — Аан дойду иккис сэриитэ: сэбиэскэй «Червона Украина» кириэйсэр [[Севастополь]] иһин кыргыһыы кэмигэр тимирбит. * [[Сэтинньи 25]] — [[Финляндия]], [[Румыния]], [[Болгария]] уонна ньиэмэстэр оккупациялаабыт сирдэригэр баар дойдулар [[Хорватия]], [[Словакия]], [[Дания]] [[Коминтерн утары пакт]] диэн сөбүлэҥҥэ холбоспуттар. Маны таһынан сөбүлэҥҥэ [[Япония]] оккупациялаабыт [[Кытай]] сорҕото киирбитэ. Бу сөбүлэҥи бастаан Германия уонна Япония 1936 с. түһэрсэллэригэр Сэбиэскэй Сойууһу утары хайысхалаах этэ, ол иһин "хомуньуус идеологията аан дойдуга тарҕаныытын хааччахтыырга" диэн соруктааҕа, кэлин 1939 с. Германия уонна ССРС ыккардыларыгар атын сөбүлэҥ (Риббентроп-Молотов пакта) түһэрсиллибитин кэннэ, Британияны уонна атын арҕаа дойдулары утары хайысхалана сылдьыбыта. * [[Сэтинньи 26]] — Вице-адмирал Тюити Нагумо хамаандалаах дьоппуон флотун эскадрата [[Курил арыылар|Курил арыыларын]] Хитокаппу (Касатка) хомотуттан [[Пёрл-Харбор]]га айанын саҕалаабыт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 5]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кэмигэр [[Москуба]] иһин кыргыһыыга [[Кыһыл Аармыйа]] ньиэмэстэри утары кимэн киириини саҕалаабыт. ** [[ССРС]]-тыын сэриилэһэртэн батымматахтарын иһин [[Улуу Британия|Британия]] Финляндияҕа, Венгрияҕа уонна Румынияҕа сэриини биллэрбит. * [[Ахсынньы 7]] — [[Дьоппуон]] Императорскай флота [[АХШ]] Гавайитааҕы Перл-Харбор байыаннай баазатыгар соһуччу саба түспүт. Түмүгэр АХШ [[Чуумпу далай]]дааҕы флотуттан 4 линкор тимирдиллибит, өссө 4 линкор алдьаммыт, элбэх атын хараабыл кэккэттэн тахсыбыт. Ол эрэн сүрүн күүс — авианосецтар — бу кэмҥэ атын сиргэ баар буолан биэрбиттэр. Бу күн АХШ Дьоппуоҥҥа сэрии биллэрэн [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитигэр]] кыттыспыт. * [[Ахсынньы 8]] — Перл-Харборга [[АХШ]] флотун урусхаллааһын сарсыныгар [[Дьоппуон]] сэриилэрэ [[Европа]] импиэрийэлэрин [[Азия]]тааҕы холуонньаларыгар биир бириэмэҕэ саба түспүттэр. Ол иһигэр [[Шанхай]]дааҕы дойдулар ардыларынааҕы олохсуйууга, [[Малайзия|Малайзияҕа]], [[Сингапур]]га, [[Гонконг|Гонкоҥҥа]], [[Таиланд|Таилаҥҥа]] уонна [[Филиппины]]га. Өссө биир нэдиэлэнэн [[Нидерланды|Голландия]] Ост-Ииндийэтигэр ([[Индонезия]]ҕа ) сэриинэн барбыттара. Түөрт сылынан [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитигэр]] Дьоппуон кыайтарбытын кэннэ колонизатордар ити дойдуларга төннө сатаабыттара да кыаллыбатаҕа. * [[Ахсынньы 9]] — Елец уонна Венев куораттар ньиэмэстэртэн босхоломмуттар. * [[Ахсынньы 11]] — [[Германия]] уонна [[Италия]] Америка Холбоһуктаах Штааттарыгар сэриини биллэрбиттэр. АХШ эмиэ сэриини биллэриинэн хоруйдаабыт. ** [[Польша]] Дьоппуон импиэрийэтигэр сэриини биллэрбит. * [[Ахсынньы 12]] — Солнечногорскай уонна Сталиногорскай ньиэмэстэртэн босхоломмуттар. * [[Ахсынньы 25]] — Керчь-Феодосия десаан эппэрээссийэтэ саҕаламмыт. ** [[Хоҥ Коҥ|Гонконг]] иһин кыргыһыы түмүктэммит, куораты дьоппуоннар оккупациялаабыттар. * [[Ахсынньы 27]] — билиэнтэн босхоломмут Кыһыл Аармыйа сулууспалаахтарыгар анаан сүүмэрдиир лааҕырдары оҥорор, кинилэр истэриттэн үспүйүөннэри уонна дезертиирдэри булар туһунан № 1069сс нүөмэрдээх ГКО уурааҕа тахсыбыт. * [[Ахсынньы 29]] — [[Феодосия]] куоракка сэбиэскэй десант түһэриллибит. == Төрөөбүттэр == * [[Прокопьев Прокопий Яковлевич|Прокопьев Прокопий Яковлевич (Чуукаар)]] — саха суруйааччыта, тылбаасчыт. * [[Тохсунньу 5]] — [[Хаяо Миядзаки]] — [[дьоппуон]] аниме режиссёра, продюсер, сценарист, суруйааччы уонна мангака. * [[Тохсунньу 12]] — [[Кейметинов Василий Спиридонович - Баргачан|Кейметинов Василий Спиридонович — Баргачан]], эбээн поэта, суруйааччыта, тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата. * [[Олунньу 7]] — [[Кондрашова Галина Андреевна|Кондрашова-Доброскок Галина Андреевна]], А. С. Пушкин аатынан Государственнай Нуучча драматическай театрын артыыһа, СӨ норуодунай артыыһа. * [[Олунньу 17]] — [[Томилова Раиса Ивановна]], Социалистическай Үлэ Геройа. * [[Олунньу 16]] — [[Ким Чен Ир]] — 1994—2011 сылларга [[Хотугу Кэриэйэ]] басхана. * [[Олунньу 27]] — [[Оконешникова Анастасия Петровна]], уйулҕа үөрэҕин билимнэрин доктора, Хотугу Илин Федеральнай Университет профессора. * [[Кулун тутар 6]] күнүгэр [[Бүлүү улууһа|Бүлүү]] улууһун [[Кыргыдай|Кыргыдайыгар]] [[Алексеев Иван Егорович]] — Хомус Уйбаан, тыл үөрэҕин билимнэрин доктора, РФ уонна CӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СГУ профессора. * [[Кулун тутар 21]] — [[Григорьева Люлия Николаевна]], Саха Сирин ил уонна уобсастыба диэйэтэлэ. * [[Муус устар 7]] — [[Федоров Афанасий Семенович]], РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. * Бэс ыйа — [[Поликарпов Егор Михайлович]] — саха биллиилээх мелодиһа. * [[Бэс ыйын 22]] — [[Павел Харитонов - Ойуку|Харитонов Павел Николаевич — Ойуку]], поэт, прозаик, литератураны ырытааччы. * [[Балаҕан ыйын 30]] — [[Мыреева Анастасия Никитична]], тыл үөрэҕин билимнэрин доктора. * [[Алтынньы 28]] — [[Николаева Светлана Ефимовна|Светлана Николаева]] — 1986-1991 сылларга [[Саха АССР]] култууратын миниистирэ, СӨ народнай хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ социальнай сулууспатын туйгуна, [[Амма улууһун Ытык олохтоохторо|Амма улууһун Ытык олохтооҕо]]. * [[Сэтинньи 15]] — [[Гоголев Анатолий Игнатьевич]], этнограф, история билимнэрин доктора. * [[Ахсынньы 29]] — Абый нэһилиэгин Муҥурдааҕар [[Соломов Николай Иванович|Николай Соломов]] — 1998 с. Ил Түмэн бэрэстэбиитэллэрин палаататын бэрэстээтэлэ, Арассыыйа Федеральнай Мунньаҕын Сүбэтигэр Саха Сириттэн чилиэнэ, 2003—2005 сс. — Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын бэрэстээтэлэ. == Өлбүттэр == * [[Ионова-Андросова Мария Николаевна]] (1864—1941), олоҥхоһут, ырыаһыт. * [[Абрамов Николай Алексеевич]] — [[Кынат, олоҥхоһут,|Кынат]] (1868—1941), биллиилээх олоҥхоһут. * [[Олунньу 11]] — [[Эмануил Ласкер]] (1868 төр.), ньиэмэс саахыматчыта уонна математига, саахымакка аан дойду иккис чөмпүйүөнэ (1894 сылтан 1921 сылга диэри). * [[Атырдьах ыйын 31]] — нуучча поэтессата Марина Цветаева * [[Алтынньы 9]] — [[Романов Никон Семенович]], саха маҥнайгы учуонайдарыттан биирдэстэрэ. [[Категория:1941|*]] a2q65zqnkfkikhl9euo7fbcshdm6l17 0 6454 382322 380908 2022-07-29T08:39:12Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1947}} '''1947''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 2]] — [[Сахалин уобалаһа]] тэриллибит. Саҥа уобалас сорҕото [[дьоппуон]]нартан төннөрүллүбүтэ, онтон сорҕото [[Хабаровскай кыраай]]тан таһаарыллыбыта. * [[Тохсунньу 31]] — Ленинградка 2-с Бүтүн Сойуустааҕы география сийиэһигэр [[Окладников Алексей Павлович|Окладников А. П.]] «Приосхождение якутской народности» диэн дакылааты аахпыт. === Олунньу === * [[Олунньу 10]] — Аан дойду иккис сэриитигэр хотторбут [[Италия]], [[Румыния]], [[Венгрия]], [[Болгария]], [[Финляндия]] биир өттүттэн уонна кыайыылаах тахсыбыт сойуустаахтар -иккис өттүттэн -[[Парижтааҕы эйэ сөбүлэҥнэрэ|Парижтааҕы эйэ сөбүлэҥнэригэр]] илии баттаабыттар. Бу сөбүлэҥнэринэн хотторбут дойдулар тутулуга суох буолаллара уонна [[Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ|Холбоһуктаах Наассыйалар тэрилтэлэригэр]] киирэллэрэ бигэргэтиллибит, элбэх репарация төлөөбүттэр. * [[Олунньу 12]] — [[Приморскай кыраай]]га Сихотэ-Алинь хайаларыгар улахан метеорит түспүт. 60-100 тонналаах [[тимир]] метеорит сиргэ тиийиэн иннинэ салгыҥҥа бытарыйбыт. * [[Олунньу 15]] — «[[ССРС]] гражданнара уонна атын дойду дьоно ыал буолууларын бобуу туһунан» ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бөрөсүүдьүмүн ыйааҕа тахсыбыт. Бу ыйаах [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитигэр]] элбэх эр киһи өлбүтүн иһин таһаарыллыбыт. Атын дойду дьонун кытта көссүүлэспит да дьахталлар норуот өстөөхтөрүн курдук буолбуттара, хаайыыга ыытыллаллара. * [[Олунньу 25]] — сэбиэскэй НКВД [[Венгрия]]ҕа Бела Ковач диэн дьоҕус сири баһылааччылар тутулуга суох баартыйаларын генеральнай сэкиритээрин тутан дойду парламена утарбытын үрдүнэн ССРС-ка депортациялаабыт. Бу тутуу Венгрияҕа былаас уларыйыытын сүрүн түгэнэ этэ. === Муус устар === * [[Муус устар 28]] — Билимнэр Академияларын [[Саха сиринээҕи Наука киинэ|Саха Сиринээҕи чинчийэр базата]] тэриллибит. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйа]] — [[Саха театра|Саха театрыгар]] [[Жирков Марк Николаевич|Жирков М. Н.]] суруйбут «Полевой цветок» диэн саха маҥнайгы балета туруоруллубут. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 19]] — Верхоянскай куорат суруксутун уола устуорук учуонай [[Новгородов Афанасий Иннокентьевич|Афанасий Новгородов]] [[Тыл, литератуура уонна устуоруйа институута|Тыл, литератуура уонна устуоруйа институутун]] дириэктэрэ буолбут. * [[Бэс ыйын 26]] — Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиума «Саха сирин норуодунай артыыһа» диэн ытык ааты олохтообут. === От ыйа === * [[От ыйын 11]] — [[Алдан уокуруга]] ликвидацияламмыт. === Атырдьах ыйа === * [[Атырдьах ыйын 15]] — [[Ииндийэ]] уонна [[Пакистан]] тутулуга суох буолбуттар. 190 сыл устата [[Улуу Британия]] баһылаабыт Ииндийэтин дьон итэҕэлинэн көрөн икки судаарыстыбаҕа араарбыттара. Арахсыы кэнниттэн саҥа судаарыстыбалар икки ардыларыгар улахан миграциялар саҕаламмыттара. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — [[АХШ|Америка]] летчига Чак Йегер бастакынан тыас түргэнин куоһарбыт. * [[Алтынньы 27]] — [[Садын оройуона]] ликвидацияламмыт. [[Садын]] уонна [[Чуона]] нэһилиэктэр [[Сунтаар улууһа|Сунтаар]] оройуонугар киирбиттэр, онтон [[Ботуобуйа]] нэһилиэгэ — [[Ленскэй улуус|Ленскэй]] оройуоҥҥа. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 16]] — [[Андреева Тамара Егоровна|Тамара Андреева]] — [[эбэҥкилэр|эбэҥки]] омугун тылын, фольклорун, култууратын үөрэтэр чинчийээччи. * [[Тохсунньу 18]] — [[Такэси Китано]] — [[Дьоппуон]] киинэ режиссёра, артыыһа, сценариһа, суруйааччыта. * [[Тохсунньу 20]] — [[Бурнашев Роберт Андреевич]], экономист, политика уонна ил диэйэтэлэ. * [[Тохсунньу 25]] — [[Устинов Николай Семенович|Николай Устинов]] — саха мелодииһа. * [[Тохсунньу 26]] — [[Коробцова Раиса Константиновна|Раиса Коробцова]] — Саха Сирин сэбиэскэй кэминээҕи, Саха Сирин партийнай тэрилтэтин устуоруйатын чинчийээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Олунньу 15]] — [[Бурцев Данил Тарасович|Данил Бурцев]] — норуот эпоһын кыһалҕаларын уонна [[түүрдэр|түүр]] тыллаах [[Сибиир]] омуктарын арамааннарын чинчийэр учуонай, филология билимин хандьыдаата. * [[Бэс ыйын 8]] — [[Горева Людмила Тимофеевна]], Саха сирин Үрдүкү Суутун бэрэссэдээтэлэ. * [[От ыйын 5]] — [[Ксенофонтов Владимир Васильевич]], композитор. * [[От ыйын 17]] — [[Винокурова Ульяна Алексеевна]], Саха Сирин биллэр общественнай диэйэтэлэ. * [[Атырдьах ыйын 18]] — [[Новиков Аркадий Михайлович]], Мэҥэ Хаҥалас оройуонун [[Дьаҥхаады нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Дьаҥхаады]] нэһилиэгин Бөдьөлөк сэлиэнньэтигэр (2015 с. өлб.) — көрдөөх артыыс, режиссер, СӨ үтүөлээх үлэһитэ. * [[Атырдьах ыйын 31]] — [[Овчинников Степан Степанович]] (1947—1993) — «Кыым» хаһыат Саха сирин арҕаа өттүгэр собкора. * [[Сэтинньи 10]] — [[Трапезникова Наталья Спиридоновна]], биллиилээх ырыаһыт. * [[Сэтинньи 12]] — [[Шишигин Егор Спиридонович|Егор Шишигин]] — биллиилээх учуонай, кыраайы үөрэтээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата, 1976-1992 сылларга уонна 2003 сылтан ыла [[Емельян Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр музей]] дириэктэрэ. * [[Ахсынньы 5]] — [[Томскай Григорий Васильевич]], профессор, дипломат, суруйааччы. * Ахсынньы 5 — [[Христофорова Наталья Иннокентьевна]], саха балерината. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 25]] — [[Аль Капоне]] (1899 төр.), АХШ аатырбыт гангстера. * [[Атырдьах ыйын 4]] — [[Сметанин Тимофей Егорович]], саха суруйааччыта, поэта. * [[Сэтинньи 30]] — [[Неустроева Анна Денисовна]], оҕо суруйааччыта, сахаттан бастакы дьахтар суруйааччы. [[Категория:1947|*]] 070d0g5fbdll9zkogrjbb0ot4me9ngk 0 6542 382323 380752 2022-07-29T08:39:45Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1956}} '''1956''' сыл. == Туох буолбута == * Уус Бүлүүтээҕи гаас хостонор сир аһыллыбыт. === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 3]] — Эйфель башня үрдүгэ уоттан алдьанар. === Олунньу === * [[Олунньу 13]] — [[Антарктида]]ҕа «Мирнэй» диэн сэбиэскэй станция үлэтин саҕалаабыт. * [[Олунньу 14]]-[[Олунньу 25|25]] күннэрэ — [[ССКП X сийиэһэ]] буолбут. Бу сийиэскэ улахан уларыйыылар торумнаммыттара: [[Сталин Иосиф Виссарионович|Иосиф Сталин]] алҕастара сараламмыта, социализм капитализмы кытта эйэлээхтик олоруон сөптөөх диэн буолбута, дойдулар социализмҥа эгэлгэ суолунан тиийиэхтэрин сөбө этиллибитэ, идеология олохтон арахсара сатамматын уонна догматизм суох буолуохтааҕын туһунан этиллибитэ. * [[Олунньу 25]] — [[ССКП сүүрбэһис сийиэһэ|ССКП сүүрбэһис сийиэһигэр]] Москубаҕа [[Сталин|Иосиф Сталин]] таҥараҕа кубулуйуутун (культ личности) [[Хрущев Никита Сергеевич|Никита Хрущев]] бэйэтин дакылаатыгар саралаабыт. Бу дакылаакка баартыйа салалтатын ааспыт устуоруйаҕа саҥа көрүүтэ аһыллыбыта, 1930-с — 1950-с сылларга оҥоһуллубут ыар сокуону кэһиилэр ааҕыллыбыттара, буруй Сталиҥҥа сүктэриллибитэ. Сталин саҕана репрессияҕа түбэспит баартыйа уонна аармыйа диэйэтэллэрин буруйдарын хат көрүү туһунан этиллибитэ. === Кулун тутар === [[Кулун тутар 4]]-[[Кулун тутар 10|10]] күннэрэ — [[Тбилиси дьалхаана]]. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 28]] — [[Польша]] Познань куоратыгар өрө туруу. === Алтынньы === * [[Алтынньы 12]] — [[Ту-104]] сөмүлүөт пассажирдаах бастакы көтүүтэ "Москуба — Прага" рейсигэр буолбут. * [[Алтынньы 14]] — [[Ииндийэ]]ҕэ ''тыытыллыбаттар'' касталарын басхана Бабасахиб Амбедкар уонна кинини батыһааччы 385 000 киһи [[индуизм]]тан [[буддизм]]ҥа көспүттэр. * [[Алтынньы 19]] — [[ССРС]] уонна [[Дьоппуон]] Холбоһуктаах декларация ылыммыттар, сэрии туруга тохтотуллубут уонна дипломатическэй сыһыан сөргүтүллүбүт. Декларацияҕа этиллэринэн дойдулар ыккардыларыгар эйэ дуогабара түһэрсиллэр түгэнигэр ССРС [[Курил арыылара|Курил арыыларыттан]] иккитин, Хабомаи уонна Шикотан арыыларын, Дьоппуоҥҥа биэриэх буолбут. Эйэ дуогабара түһэрсиллэрин мэктиэтигэр Дьоппуон нейтральнай дойду буолуохтаах эбит. Ол эрэн Дьоппуон уонна [[АХШ]] ыккардыларыгар кыттыгастыы дуогабар баар буолан эйэ дуогабара түһэрсиллибэккэ хаалбыта. * [[Алтынньы 23]] — Венгрия өрө туруута саҕаламмыт (алтынньы 9 күнүгэр хам баттаммыта). Өрө туруу [[Матьяш Ракоши]] биир өттүттэн, уонна [[Имре Надь]] иккис өттүттэн салалталаах былааһы былдьаһыы түмүгэр саҕаламмыта — 200 тыһыынча киһи уулуссаҕа тахсыбыт. Ракоши бэйэтин кэмигэр "Сталин бастыҥ үөрэнээччитинэн" ааҕыллара, дойдуну ССРС мадьыалынан сайыннара сатаабыта, оттон Надь чэпчэки промышленноһы өрө тутар Маленковка чугас этэ, кылгас кэмҥэ дойдуну салайа сылдьыбыт кэмигэр репрессияны тохтоппута, нолуогу кыччаппыта, онон норуот өйөбүлүн ылбыта. Бастаанньа кини туоратыллан, Ракоши киһитэ былааска тахсыбытыттан сылтаан саҕаламмыта. Икки нэдиэлэнэн сэбиэскэй аармыйа тааҥкалардаах киирэн өрө турууну хам баттаабыта. Санаттахха, Матьяш Ракоши кэргэнэ Өлүөхүмэттэн төрүттээх саха дьахтара этэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 2]] — [[Венгрия]] бырабыыталыстыбата Варшаватааҕы байыаннай дуогабартан тахсарын туһунан биллэрбит, уонна [[ХНТ]]-тан сэбиэскэй сэриилэр дойдуга киириилэрин тохтоторугар көрдөспүт. Ол эрээри [[ССРС]] Венгрияҕа буола турар балаһыанньаны ХНТ быһаарсарын вето быраабынан туһанан тохтотон кэбиспит. * [[Сэтинньи 2]] — Вильнюска уонна Каунаска [[Литва]] ыччата үс устудьуону үөрэхтэн уһулууну утаран демонстрацияҕа тахсыбыт. Бу дьон бу иннинэ "Венгрия өрөбөлүүссүйэтэ туругурдун!" диэн суругу көстөр сиргэ таһаарбыттар эбит. * [[Сэтинньи 24]] — ЦК КПСС уурааҕынан депортацияттан дойдуларыгар төннүбүт [[Калмыкия|калмыктар]], [[Карачай-Черкесия|карачайдар]], [[Кабардино-Балкария|балкардар]], [[Чечня|чеченнэр уонна ингуштар]] национальнай автономиялара сөргүтүллүбүттэр. * [[Сэтинньи 30]] — Миирнэй оробуочай бөһүөлэк статуһун ылбыт (муус устар 3, 1959 с. өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи куорат буолбут; 1965 с. Миирнэй оройуонун киинэ буолбут). === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — [[Саха АССР]] сүөһүтүн ахсаана маннык буолбут: 17 соҕуруу оройуоннарга: ынах-сүөһү — 213 483 төбө, онтон ынаҕа — 80 226 төбө, сылгы ахсаана 104 884, сибиинньэ — 3 779 төбө. 18 хотугу оройуоҥҥа: ынах-сүөһү — 27 169, онтон ынаҕа — 10 469, сылгы — 21 764, сибиинньэ — 697. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 3]] — [[Мел Гибсон]] — [[Австралия]]ттан төрүттээх [[АХШ|Америка]] артыыһа, кинорежиссёра, сценариһа, продюсера, «[[Оскар]]» бириэмийэ икки төгүллээх лауреата. * [[Тохсунньу 25]] — [[Гуляев Михаил Дмитриевич]], күөн-күрэс диэйэтэлэ. * [[Олунньу 3]] — [[Борисова Маргарита Михайловна]] — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа, театр уонна киинэ артыыһа. * [[Олунньу 3]] — [[Ноговицына Ефросиния Семеновна|Ефросиния Ноговицына]] — ускуустуба диэйэтэллэрин олохторун-дьаһахтарын уонна айар үлэлэрин чинчийээччи, СӨ Былатыан Ойуунускай аатынан Литэрэтиирэ түмэлин билим үлэһитэ, Саха араадьыйатыгар "Горожане" диэн нууччалыы тахсар биэрии ааптара * [[Кулун тутар 19]] — [[Егор Гайдар]] * [[Ыам ыйын 14]] — [[Тарасов Тарас Лукич]] — Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ. * [[Бэс ыйын 26]] — [[Винокурова Лилия Иннокентьевна]] история билимин кандидата, * [[Алтынньы 5]] — [[Подойницына Ирина Ивановна]] — социология билимин доктора, профессор, политика билимнэрин Академиятын чилиэн-корреспондена. * [[Алтынньы 8]] — [[Гоголев Василий Иннокентьевич|Василий Гоголев - Уйулҕан]] — суруйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. * [[Ахсынньы 4]] — [[Федотов Руслан Еремеевич|Руслан Федотов]] — урбаанньыт, [[Ил Түмэн]] VI ыҥырыытын дьокутаата, [[Амма улууһа|Амма улууһун]] (2011 с.) уонна [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа|Мэҥэ-Хаҥалас улууһун]] Ытык киһитэ. Амма улууһун [[Амма (улуус киинэ)|Амма]], [[Чакыр нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Чакыр]], [[Маай нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Маай]], [[Болугур нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Болугур]], [[Амма-Наахара нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Амма-Наахара]] уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһун [[Бастакы Наахара нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|I-кы]] уонна [[Иккис Наахара нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|II-с Наахара]] нэһилиэктэрин Ытык киһитэ. == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 18]] — [[Константин Пятс]] — [[Эстония]] бастакы бэрэсидьиэнэ. * [[Кулун тутар 6]] — [[Дьуон Дьаҥылы|Дьуон Дьаҥылы — Макаров Гавриил Иванович]] (27.02.1914—06.03.1956) — поэт уонна тылбаасчыт, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, * [[Алтынньы 10]] — [[Турантаев Дионисий Тимофеевич]] (05.05.1915—10.10.1956) — историческай билим кандидата [[Категория:1956|*]] 8ytkc1td78cgy9rnq8dlsmfzci5q59z 0 6553 382333 380753 2022-07-29T08:44:17Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1960}} '''1960''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — "[[Мирнинский рабочий]]" хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. [[Мирнэй]] куоратыгар нуучча тылынан нэдиэлэҕэ түөртэ тахсар. * [[Тохсунньу 19]] — [[Дьоппуон]] уонна [[Америка Холбоһуктаах Штааттара]] ''Хардарыта куттал суох буолуутун туһунан'' дуогабар түһэрсибиттэр. Бу кыттыгастыы дуогабар билиҥҥээҥҥэ диэри күүһүгэр сылдьар. * [[Тохсунньу 22]] — Билиҥҥи [[Мирнэй улууһа|Мирнэй улууһун]] хоту өттүгэр Сохсолоох үрэҕэр «Айхал» диэн ааттаммыт [[Кимберлиит туруупката|кимберлиит туруупката]] булуллубут. Кэлин манна [[Айхал]] бөһүөлэгэ тутуллубута. * [[Тохсунньу 23]] — Океанологтар Жак Пикар уонна Дон Уолш «Триест» диэн батискаф иһигэр олорон [[Чуумпу далай]]га баар ''Мариана суолаҕар'' рекорд буолбут 10916 м дириҥҥэ түспүттэр. * [[Тохсунньу 25]] — [[ССРС]]-ка [[ГУЛАГ]] (Главное управление исправительно-трудовых лагерей, трудовых поселений и мест заключения) сабыллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 8]] — [[Голливуд]]ка «Айхал аллеятыгар» бастакы 8 сулус олордуллубут. * [[Олунньу 13]] — [[Франция]] ядернай дэлби тэптэрии тургутуутун оҥорон, ядернай сэрии сэптээх төрдүс дойду буолбут. * [[Олунньу 25]] — [[Монастырев Владимир Дмитриевич|Владимир Монастырев]] — 2003 сылтан [[Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институута|Гуманитарнай чинчийии институутугар]] саха тылын быһаарыылаах тылдьытын секторын сэбиэдиссэйэ (2010 сылтан — лексикография сектора), филология билимин хандьыдаата. === Алтынньы === * [[Алтынньы 12]] — ССРС баһылыга [[Никита Хрущев]] [[ХНТ]]-га аатырбыт тыл этиитэ. Филипиин этиитин утары саҥара туран, уутугар-хаарыгар киирэн, бачыыҥкатын устан остуолу тоҥсуйбут. * [[Алтынньы 31]] — [[Бүлүү (өрүс)|Бүлүү өрүһүгэр]] [[Бүлүүтээҕи ГЭС|ГЭС]] тутуллан бүппүт. == Төрөөбүттэр == * [[Романова Евдокия Петровна]] - саха живописеһа * [[Сабырык-Родионов Константин Константинович|Сабырык (Родионов Константин Константинович)]] - Мэҥэ-Хаҥалас биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ * [[Тохсунньу 2]] — [[Борисова Ариадна Валентиновна|Ариадна Борисова]] — суруйааччы, тылбаасчыт, СӨ култууратын туйгуна. * [[Тохсунньу 11]] — [[Готовцева Лина Митрофановна]] — сомоҕо домохтору үөрэтэр саха лингвист учуонайа, филологическай билим кандидата. * [[Тохсунньу 26]] — [[Васильева Нина Дмитриевна|Нина Васильева]] — Саха Сирин норуоттарын култуураларын уонна итэҕэлин устуоруйатыгар биллибит специалист, устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Олунньу 1]] — [[Егоров Афанасий Агитович|Афанасий Егоров]] — «Күөх өрөспүүбүлүкэ» уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта, хас да «Эксмо» кыһаҕа тахсыбыт кинигэлэрдээх суруйааччы. * [[Олунньу 25]] — [[Монастырев Владимир Дмитриевич]] — филология билимин кандидата. * [[Кулун тутар 27]] — [[Баснаев Петр Николаевич]] — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа, театр уонна киинэ артыыһа * [[Муус устар 11]] — [[Попова Лилия Леонидовна]] - саха живописеһа. * [[Муус устар 23]] — [[Христофорова-Сидельникова Матрёна Иннокентьевна]] — П. А. Ойуунускай аатынан [[Саха тыйаатыра|Саха тыйаатырын]] артыыһа. * [[Муус устар 28]] — [[Избекова Евдокия Игнатьевна]] — филология билимин кандидата. * [[Бэс ыйын 16]] — [[Быганова Вера Ивановна]] — филология билимин хандьыдаата. * [[Атырдьах ыйын 3]] — [[Борисов Александр Ильич|Александр Борисов]] ([[2019]] өлб.) — СӨ судаарыстыба уонна түмэт дьайыксыта, [[Дудкин П.И. аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтэ|П.И. Дудкин аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин]] лауреата, СӨ сибээһин үтүөлээх үлэһитэ. * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Ермолаев Семен Никонович|Ермолаев Семен Никонович (Сиэн Өкөр)]] — драматург, киносценарист, суруйааччы, суруналыыс. * [[Алтынньы 27]] — [[Шадрин Валерий Флиппович|Валерий Шадрин]] — эбэҥки бастакы композитора, СӨ үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ култууратын туйгуна. * [[Алтынньы 30]] — [[Диего Марадона]] — [[Аргентина]] футболиһа уонна тренерэ, аан дойду чөмпүйүөнэ (1986). * [[Ахсынньы 18]] — [[Луковцев Валерий Николаевич|Валерий Луковцев]] — өр сыллар тухары (2020 сылга диэри) «[[Бичик (тэрилтэ)|Бичик]]» кинигэ кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ, [[Баайаҕа нэһилиэгэ (Таатта улууһа)|Баайаҕа нэһилиэгин (Таатта улууһа)]], [[Мэҥэдьэк нэһилиэгэ (Ньурба улууһа)|Мэҥэдьэк нэһилиэгин (Ньурба улууһа)]] уонна [[Таатта улууһа|Таатта улууһун]] Ытык киһитэ. == Өлбүттэр == * [[От ыйын 27]] — [[Носов Михаил Михайлович]] (1887 — 1960), Саха норуодунай худуоһунньуга, чинчийээччи-этнограф. * [[Балаҕан ыйын 9]] — [[Решетников Петр Михайлович]] (11.06.1915—09.09.1960) — [[Саха театра|Саха театрын]] артыыһа, киинэ артыыһа. [[Категория:1960|*]] 0ensf283y1daul693p3q8c2sohzqi1e 0 6557 382324 380502 2022-07-29T08:40:12Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1964}} '''1964''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 8]] — [[АХШ]] бэрэсидьиэнэ Линдон Б. Джонсон дойдуга «дьадайыыны утары сэриини» биллэрбит. Уон сыл иһигэр дьадаҥы дьон ахсаана 17,3%-тан 11,1%-ҥа диэри намтаабыт. * [[Тохсунньу 11]] — [[АХШ]] сүрүн хируура Лютер Терри, «[[Табах]] тардыы уонна доруобуйа» диэн киэҥник биллибит отчуотун таһаарбыт. Отчуокка табах тардыы доруобуйаҕа сэрэхтээҕэ этиллибит, мантан сылтаан дойду иһигэр уонна аан дойду да үрдүнэн табахтааһыны утары миэрэлэр ылыллыбыттар. === Олунньу === * [[Олунньу 1]] — «[[Битлз]]» бөлөх [[АХШ|АХШ-ка]] хит буолбут бастакы ырыатын «I Want to Hold Your Hand» таһаарбыт. * [[Олунньу 25]] — [[Ленинград]]ка кардиохирург Василий Колесов [[ССРС|ССРС-ка]] бастакынан ситиһиилээхтик үлэлии сытар сүрэх тымырыгар шунт туруорбут. === Алтынньы === * [[Алтынньы 1]] — [[Дьоппуон|Дьоппуоҥҥа]] «Синкансэн» диэн ''түргэн пуойастар'' сырыылара аһыллыбыт. Маҥнай кинилэр [[Токио]] уонна [[Осака]] куораттар ыккардыларыгар сүүрбүттэр. * [[Алтынньы 14]] — ССРС-ка [[Хрущёв Никита Сергеевич|Никита Хрущев]] былаастан туоратыллыбыт. [[Брежнев Леонид Ильич|Леонид Брежнев]] ЦК КПСС бастакы сэкирэтээринэн буолбут. Кини 18 сыл тухары, 1982 сыллаахха диэри [[ССРС]] баһылыгынан олорбута. * [[Алтынньы 15]] — Аан дойдуга саамай уһун «Дружба» нефтепровод үлэтин саҕалаабыт. «Дружбанан» [[ниэп]] [[Волга]]-[[Ураал хайалара|Урал]] эрэгийиэниттэн Илин Европа дойдуларыгар тиийэр. * [[Алтынньы 16]] — [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытай]] бастакы ядернай буомбатын тургутуутун ыыппыт. * [[Алтынньы 16]] — [[Синцзян|Синцзяҥҥа]] Тарим дэхси сиригэр [[Кытай]] бастакы атомнай бомбатын дэлби тэптэрбит. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 7]] — [[Николас Кейдж]] — [[АХШ|Америка]] артыыһа, кинорежиссёра уонна продюсера, «[[Оскар]]» бириэмийэ лауреата. * [[Тохсунньу 12]] — [[Джефф Безос]] — [[АХШ|Эмиэрикэ]] урбаанньыта, [[Amazon|Amazon.com]] интэрниэт-маҕаһыын төрүттээччитэ уонна тойоно, Blue Origin аэрокосмическай компания төрүтээччитэ уонна бас билээччитэ, уонна бэчээттиир дьиэ The Washington Post бас билээччитэ. 2017-2021 сылларга аан дойду саамай баай киһитэ. * [[Олунньу 8]] — [[Герман Греф]] — [[Арассыыйа]] бэлиитигэ уонна баҥкыыра, 2007 сыллаахтан [[Сбербаан]] бырабылыанньатын бэрэстээтэлэ. * [[Ыам ыйын 9]] — [[Михалева Наталья Владимировна]] — [[Сайа]], поэтесса. * [[От ыйын 30]] — [[Боякова Сардана Ильинична]], история билимнэрин доктора. * [[Алтынньы 1]] — [[Максимов Афанасий Николаевич|Афанасий Максимов]] — “Якол”, "Илин", “Илин Тур” тэрилтэлэри төрүттээччи урбаанньыт, СӨ бэлиитигэ, [[Ил Түмэн]] II, III, IV ыҥырыыларын дьокутаата, [[Дьокуускай]] куорат дууматын III ыҥырыытын дьокутаата, 2003-2008 сылларга “Саханефтегаз” ННГК ААО бэрэсидьиэнэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин авиациятын үтүөлээх үлэһитэ. * [[Алтынньы 26]] — [[Евсеев Матвей Николаевич]], «Анаабыр алмаастара» алмаас хостуур тэрилтэ салайааччыта. == Өлбүттэр == * [[От ыйын 4]] — [[Петров Прокопий Устинович]] (1913—1964), саха учуонайа, историк. * [[Сэтинньи 26]] — [[Горохов Кирилл Иванович]] (1928—1964), устуоруйа билимин хандьыдаата. * [[Ахсынньы 10]] — [[Кугаевскай Павел Леонидович|Павел Кугаевскай]] — [[РСФСР]] уонна [[Саха АССР]] оскуолаларын үтүөлээх учуутала. * [[Ахсынньы 16]] — [[Слепцов Николай Дмитриевич (Туобулаахап)]] (1912—1964), суруйааччы, драматург, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. [[Категория:1964|*]] 3v8wpl4vwtuuxc1fh5q3icfo346q72o 0 6604 382325 381936 2022-07-29T08:40:35Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1986}} '''1986''' сыл. == Туох буолбута == * [[Дьокуускайга 1986 сыллаахха буолбут дьалхаан]] - Дьокуускайга нуучча уонна саха ыччатын иирсээнэ. * Обкуом III пленума: "интернациональнай иитии Чурапчыга, СГУ-га мөлтөх". * Дьалхаан кыттыылаахтарын суута: Д. Винокуров, В. барашков, Г. Сивцев хаайыыга киирэллэр. * КК, РСФСР министиэристибэтиттэн хамыыһыйалар. * Тыа хаһаайыстыбатын института туспа кыһа буолуута. * Интернационалия миэрэлэрэ: промышленнай оройуоннартан миэстэтигэр тиийэн үөрэххэ киллэрии, усулуобуйа тэрийии, хосторго омугунан булкуйан олордуу === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 28]] — [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]] "Челленджер" хараабыла саҥа көтөн иһэн дьон бөҕө көрөн турдаҕына дэлби тэппит, сэттэ астронавт өлбүттэр. === Олунньу === * [[Олунньу 7]] — [[Гаити Өрөспүүбүлүкэтэ|Гаити]]га биир ыал 28 сыл тухары баһылааһына тохтообут: бэрэсидьиэн Жан-Клод Дювалье дойдуттан күрээбит. * [[Олунньу 9]] — [[Галлей кометата]] [[Күн тиһигэ|Күн тиһигэр]] киирбит. * [[Олунньу 20]] — [[ССРС]] орбитальнай станцията «Мир» бастакы сүрүн блога орбитаҕа таһаарыллыбыт.1986 — Советский Союз запускает космический корабль «Мир» . Оставаясь на орбите 15 лет, он занят десять из них. * [[Олунньу 25]] — [[Пилипиин|Филипиин]] бэрэсидьиэнэ Фердинанд Маркос 20 сыл баһылаан олорон баран дойдуттан күрээбит; [[Корасон Акино]] Филипиин бастакы дьахтар бэрэсидьиэнэ буолар. === От ыйа === * [[От ыйын 25]] — [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС-ка]] хозрасчекка олоҕуран үлэлиир "Ыччат билимҥэ-тиэхиньикэҕэ айар кииннэрин" (ЦНТТМ) тэрийэр туһунан быһаарыыны [[ССКП Киин кэмитиэтэ]] ылбыт. Сыл аҥаарынан 1987 сыл [[тохсунньу 28]] күнүгэр балаһыанньата бигэргэммит. Манан "хомсомуол" приватизациятын бырассыаһа саҕаламмыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — [[Уус Маайа]] аэропуордуттан көтөн тахсан испит Л-410 сөмүлүөт [[Алдан (өрүс)|Алдан өрүһүгэр]] сууллан түспүт. Сөмүлүөккэ олорбут 14 киһи бары өлбүттэр. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 19]] — ССРС-ка «Бэйэҕэ үлэлиир туһунан» ({{lang-ru|Об индивидуальной трудовой деятельности}}) сокуон ылыныллыбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Григорьев Спиридон Алексеевич]] (12.12.1910—1986) — саха бастакы театральнай режиссера, РСФСР норуодунай артыыһа. * [[От ыйын 30]] — [[Дьяконова Юлия Назаровна]] (17.07.1953—30.07.1986) — филология билимин кандидата. * [[Атырдьах ыйын 28]] — [[Александров Семен Лаврентьевич]] - саха живописеһа. * [[Балаҕан ыйын 13]] — [[Избеков Иннокентий Георгиевич]] — саха худуоһунньуга. * [[Сэтинньи 8]] — [[Молотов Вячеслав Михайлович|Вячеслав Молотов]] (1890 төр.), сэбиэскэй салайааччы, Социалистыы Үлэ Дьоруойа. * [[Ахсынньы 25]] — [[Степанов Платон Афанасьевич – Ламутскай|Степанов Платон Афанасьевич — Ламутскай]] (13.11.1920—25.12.1986) — эбээн поэта уонна суруйааччыта. * [[Шадрин Панкратий Иванович]] — норуот үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, педагогика ноуукатын хандьыдаата, доцент ([[1908]] төр.). [[Категория:1986|*]] 4k3636dhvt8a5jsuvl13sz69j77oy4t 0 6619 382326 381938 2022-07-29T08:41:19Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1991}} '''1991''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 5]] — [[Грузия]] сэбилэниилээх күүстэрэ [[Соҕуруу Осетия]] киинигэр [[Цхинвали]]га киирбиттэр, Соҕуруу Осетия 1991–92 сс. сэриитэ саҕаламмыт. * [[Тохсунньу 13]] — Сэбиэскэй аармыйа [[Литва]]ҕа [[Вильнюс]]ка демонстрацияны хам баттаабыт, 14 киһи өлбүт, 1000 кэриҥэ киһи бааһырбыт. * [[Тохсунньу 16]] — Коалиция сэриилэрэ [[Ираак]]ка киирэн, [[Перс хомото|Перс хомотугар]] сэриини саҕалаабыттар. * [[Тохсунньу 18]] — [[Никифоров Алексей Александрович|Алексей Никифоров]] — [[хапсаҕай]]га Саха сирин спордун маастара, [[көҥүл тустуу]]га маастарга хандьыдаат, Саха сиригэр бойобуой самбо, ушу саньда уонна грепплиҥ хас да төгүллээх кыайыылааҕа, бойобуой охсуһууга [[Уһук Илин федеральнай уокурук]] күрэхтэһиитин миэстэлээҕэ (ММА). 2015 сыллаахха от ыйын 16 күнүгэр ууга түспүт оҕону быыһаабыта, бэйэтэ өлбүтэ. === Олунньу === * [[Олунньу 5]] — [[Кыргыстаан]] киин куоратын аата уларыйан ''Фрунзе'' оннугар ''[[Бишкек]]'' буолбут. * [[Олунньу 8]] — "[[Туймаада Даймонд]]" аһаҕас аахсыйалаах уопсастыба тэриллэрин туһунан Саха ССР миниистирдэрин сэбиэтин 68№ уурааҕа тахсыбыт. Салайааччынан [[Яковлев Георгий Петрович|Георгий Яковлев]] анаммыт. * [[Олунньу 9]] — [[Литва]]ҕа тутулуга суох буолуу референдумугар куоластааччы түөрт гыммыт үһэ туспа барар диэки буолбут. * [[Олунньу 20]] — [[Албания]] киин куоратыгар [[Тирана|Тираана]]ҕа уордайбыт демонстрааннар Албанияны өр сыл баһылаан олорбут [[Энвер Ходжа]] баараҕай мэҥэтин суулларбыттар. * [[Олунньу 21]] — [[Муусука уонна фольклор музейа|Саха сирин норуоттарын муусукаларын уонна фольклордарын музейа]] тэриллибитэ. * [[Олунньу 23]] — ССРС [[ЮНЕСКО]] дьыалаларыгар хамыыһыйатын бэрэстээтэлин [[Отунбаева Роза Исаковна|Роза Отунбаевалыын]] кэпсэтэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр [[Саха ССР ЮНЕСКО дьыалаларыгар национальнай кэмитиэтэ]] тэриллибит: тэрийэр сиэссийэ ыытыллыбыт, Михаил Николаев бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Ыам ыйыгар [[Борисов, Андрей Саввич|Андрей Борисов]] садайааччылаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ [[Париж]]ка ЮЕНСКО штаб-квартиратыгар сылдьыбыта, баһылыгын Федерико Майордуун көрсүбүтэ. Мантан ыла өрөспүүбүлүкэ култуураҕа тэрээһиннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара. * [[Олунньу 25]] — [[Варшава Сөбүлэҥэ|Варшава Сөбүлэҥин]] ({{lang-ru|Варшавский договор}}) байыаннай тэрилтэтэ эһиллибит, бөлөххө кыттар 22 дойду бу туһунан [[Будапешт]] куоракка сайабылыанньа оҥорбуттар. Бу сыл от ыйын 1 күнүгэр [[Прага]]ҕа боротокуолга илии баттаан тэрилтэ букатыннаахтык тохтообут. Санаттахха Варшава Сөбүлэҥэ 1955 сыл [[ыам ыйын 14]] күнүгэр баттаммыта, аан дойдуга икки бөдөҥ күүс баар буолуутун кэрэһилээбитэ (иккис — [[НАТО]]), дойдулар ыккардыларыгар сэрии саҕаланар куттала намтаабыта. Бөлөх ыһыллыбытын кэнниттэн аан дойду араас муннуктарыгар сэрии турара элбээбитэ, аан дойду сэриитэ буолар куттала эбии тыҥаабыта. * [[Олунньу 26]] — "Саха Сэбиэскэй Социалистыы Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбалыы туругун туһунан" диэн сокуон ылыныллыбыт. Манна өрөспүүбүлүкэ бэйэтин территориятыгар баар тэрилтэлэри (ол иһигэр [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС]] уонна [[РСФСР]] таһымыгар үлэлиир алмаас уонна көмүс хостуур) хаһаайыстабаннай үлэлэрин хонтуруоллуур кыахтааҕа этиллибитэ. Бу кэнниттэн атын автономнай өрөспүүбүлүкэлэр эмиэ маннык ирдэбиллэри Сойуус иннигэр туруоран барбыттара. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 25]] — Дьокуускайга Аҕыйах ахсааннаах хоту омуктарын институута тэриллибит (ИПМНС СО РАН). === Балаҕан ыйа === * [[Балаҕан ыйын 28]] — [[Айхал|Айхаллааҕы]] хайа-байытар комбинаатыгар бөдөҥ сэдэх дьэҥкир [[алмаас]] булуллубут. Ыйааһына 241,8 караат. СӨ бырабыыталыстыбата бу сыл атырдьах ыйыгар ГКЧП хам баттаммытын кэрэһилээн бу тааһы «Көҥүл Арассыыйа» диэн ааттаабыт уонна Алмаас пуондатыгар Кремльга туттарбыт. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 9]] — 27 Сойуус уонна Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин кытта бииргэ оҥоһуллубут саҥа Сойуус сөбүлэҥин барыла ({{lang-ru|проект Союзного договора}}) бэчээккэ тахсыбыт. Барылга өрөспүүбүлүкэлэр Сойуус уонна Арассыыйа таһымнаах диэҥҥэ араарыллыбатах этилэр. === Муус устар === * [[Муус устар 23]] — [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачев]] уонна тоҕус Сойуус өрөспүүбүлүкэтин салайааччылара сайабылыанньа оҥорбуттар: Сойуус саҥа сөбүлэҥин 9 Сойуус өрөспүүбүлүкэтэ уонна ССРС бэрэсидьиэнэ илии баттыахтаах (аатырбыт формула: 9+1). Ол аата Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрэ (урукку РСФСР автономиялара) бу ылыныллыахтаах сөбүлэҥҥэ кыттыгаһа суох курдук буолбуттара. Михаил Николаев Борис Ельцинныын, Татарстан уонна Башкортостан бэрэсидьиэннэрин кытта кэпсэтэн Москубаҕа көрсөргө болдьоспута, бу көрсүһүү ыам ыйын 7 күнүгэр буолбута. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 2]]-[[Ыам ыйын 11|11]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, Саха ССР култууратын миниистирэ [[Борисов, Андрей Саввич|Андрей Борисов]] салайааччылаах өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ [[Париж]]ка [[ЮНЕСКО]] штаб-квартиратыгар сылдьыбыт, баһылыгын Федерико Майордуун көрсүбүт. Дэлэгээссийэҕэ ЮНЕСКО Саха сиринээҕи кэмитиэтин хос бэрэстээтэлэ [[Артамонов Виталий Петрович|Виталий Артамонов]], үөрэх миниистирин солбуйааччы [[Жирков Егор Петрович|Егор Жирков]], "Саха омук" уопсастыба вице-бэрэсидьиэнэ [[Николаев Владимир Тимофеевич|Владимир Николаев]], учуонай [[Кулаковская Людмила Реасовна|Людмила Кулаковская]] уо.д.а. бааллара. Мантан ыла өрөспүүбүлүкэ култуураҕа бөдөҥ тэрээһиннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара. Бу түгэн саха омуга бэйэтин үрдүктүк сананыытыгар уонна өрөспүүбүлүкэ култуурата сайдыытыгар улахан суолталаах буолбута. * [[Ыам ыйын 7]] — 16 Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин Үрдүкү сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ көрсөн "9+1" формуланы утаран күүстээх сайабылыанньа оҥорбуттара, онтон Борис Ельцинныын көрсүспүттэрэ. * [[Ыам ыйын 12]] — 16 Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин Үрдүкү сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ уонна Борис Ельцин ССРС бэрэсидьиэнин Михаил Горбачеву кытта көрсүспүттэр уонна Сойуус дуогабарыгар Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрэ тэҥ бырааптаах кыттыахтахтарын туһунан этиммиттэрэ. Михаил Николаев кэлин "ол көрсүһүүгэ күүскэ уонна кимиилээхтик этиммитим, баҕар аһара күүскэ да буолуо" диэн ахтыбыта. Горбачев сөбүлэһэргэ күһэллибитэ. === Бэс ыйа === * [[Бэс ыйын 12]] — Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнин быыбара буолбут, 57,3% ылан Борис Ельцин бэрэсидьиэн буолбут. === От ыйа === * От ыйын ортотугар Сойуус сөбүлэҥин бырыайагын кытта сүнньүнэн туох баар илии баттыахтаах өрүттэр сөбүлэспиттэр (биир эрэ пуун эбии ырытыыны кэтэһэр этэ). Михаил Горбачев илии баттааһыны атырдьах ыйын 20 күнүгэр анаабыт уонна Фороска даачатыгар сынньана баран хаалбыт. * От ыйыгар Саха сиригэр Михаил Николаев ыҥырыытынан ССРС совминын бэрэстээтэлэ [[Павлов Валентин Сергеевич|Валентин Павлов]] кэлэ сылдьыбыт. Өрөспүүбүкэни кэрийбит. Элбэх тирээн турар кыһалҕалары быһаарбыт, ону ааһан Москубаҕа төннөн баран, атырдьах ыйын саҥатыгар 5 туонна көмүһү өрөспүүбүлүкэҕэ иэс биэрэр туһунан дьаһал таһаарбыта. === Атырдьах ыйа === Михаил Николаев Дьокуускайга төннөн кэлэн баттаныахтаах Сойуус сөбүлэҥин балаһыанньаларын олоххо киллэрэн барбыт, инньэ гынан сөбүлэҥи халбаҥнаабакка баттананарын ситиһэ сатаабыт. * [[Атырдьах ыйын 13]] — Туох баар Саха сиригэр баар тэрилтэлэр баайдарын-дуолларын Саха ССР бас билиитигэр биэрэр туһунан сокуон ылыныллыбыт. Маннык хардыыга биир да атын өрөспүүбүлүкэ быһаарымматаҕа. * [[Атырдьах ыйын 18]] — Саха ССР дэлэгээссийэтэ Москубаҕа Сойуус сөбүлэҥэр илии баттыырдыы тиийбит. * [[Атырдьах ыйын 19]] — ГКЧП Москуба уулуссаларыгар тааҥкалары таһаарбыт — путч саҕаламмыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 14]] — «[[Дьэбириэйдэр]] Саха сиригэр» диэн ыстатыйа [[Израиль]] «Наша страна» хаһыатыгар тахсыбыт. * [[Алтынньы 16]] — Үрдүкү Сэбиэт "Саха ССР бэрэсидьиэнин туһунан" сокуону ылынан, өрөспүүбүлүкэҕэ бэрэсидьиэн солотун олохтообут. Быыбар [[ахсынньы 20]] күнүгэр анаммыт. * [[Алтынньы 18]] ** [[ССРС]] Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн тиһэх мунньаҕа буолбут. ** ССРС уонна [[Израиль]] 1967 сыллаахха быстыбыт дипломааттыы сыһыаннарын сөргүппүттэр. * [[Алтынньы 27]] — [[Туркменистан]] [[Сэбиэскэй Сойуус]]тан тутулуга суох буолбут. Бэрэсидьиэнинэн өрөспүүбүлүкэни 1985 сылтан ыла салайан олорбут Сапармурат Ниязов буолбут. Кини [[Туркменистан]]ы 2006 сыллаахха диэри салайбыта. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 1]] — Норуот дьокутааттарын сийиэһэ Арассыыйаҕа быыбарга биир сыллаах мораторий биллэрбит (экэниэмикэ реформатын олоххо киллэрии кэмигэр). Ону таһынан үрүҥ-күөх-кыһыл былааҕы Арассыыйа былааҕынан бигэргэппит. * [[Сэтинньи 6]] — [[РСФСР]] бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] ыйааҕынан [[Коммунизм|хомуньуус баартыйатын]] үлэтэ тохтотуллубут. Балтараа сылынан 1993 сыллаахха хомуньуус баартыйата сөргүтүллүбүтэ, аата [[КПРФ]] диэн буолбута. * [[Сэтинньи 15]] — РСФСР Комдрагмета уонна кини иһинэн РСФСР Гохрана тэриллэрин туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыбыт. Бу ыйаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кини территориятыгар хостонор алмаас уонна көмүс атыыламмыт валютатыттан 20% ылыахтааҕа этиллибит. Бу быһаарыы уһун утарыта турсуу түмүгэ этэ: Михаил Николаев [[балаҕан ыйын 15]] күнүттэн көмүһү уонна алмааһы Арассыыйаҕа ыытары тохтото сылдьыбыта. Ол эрээри, бу боппуруос син биир быһаарыллыбатаҕа, Москубаҕа үгүстэр утарбыттара. Онон ахсынньы 11 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Саха ССР-га аналлаах туспа ыйааҕы таһаарбыта. Ол ыйааҕынан Саха сирэ ювелирнай алмаас 20 бырыһыанын уонна көмүс 10 бырыһыанын аналлаах куурсунан атыылаһан ылар бырааптаммыта уонна онтун валютаҕа атыылыыр кыахтаммыта. Онон ахсынньы 11 күнүттэн Саха сирэ көмүһү уонна алмааһы Арассыыйа пуондаларыгар ыытарын сөргүппүтэ. * [[Сэтинньи 28]] — [[Соҕуруу Осетия]] Грузияттан тутулуга суох буолбутун туһунан биллэрбит. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — Референдумҥа [[Украина]] олохтоохторо тутулуга суох туспа дойду буолуу иһин куоластаабыттар. * [[Ахсынньы 5]] — СӨ Оҕо уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа тэриллибит. Кэлин СӨ бэрэсидьиэнин 2014 сыл кулун тутар 6 күнүгэр тахсыбыт №2526 ыйааҕынан өрөспүүбүлүкэҕэ [[Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо хамсааһынын күнэ|Оҕо хамсааһынын күнэ]] бэлиэтэнэр буолбута. * [[Ахсынньы 8]] — Беловежскай ойуурга [[ССРС]] суох буолуутун туһунан сөбүлэҥҥэ үс союзнай өрөспүүбүлүкэ баһылыктара илии баттаабыттар: [[Арассыыйа]]ттан [[Борис Ельцин]], [[Беларусь]]тан Станислав Шушкевич, [[Украина]]ттан Леонид Кравчук. [[Сэбиэскэй Сойуус]] оннугар [[Тутулуга суох иллэр сомоҕолоһуулара]] (СНГ) тэриллибит. * [[Ахсынньы 11]] — [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнэ [[Борис Ельцин]] «Өрөспүүбүлүкэҕэ хостонор айылҕа баайыгар Саха ССР боломуочуйаларын туһунан» диэн 277№ ыйаахха илии баттаабыт. Бу ыйааҕынан Саха сирин баайын хостуулларын иһин хостуур тэрилтэлэр төлөбүрдэрин уонна куортам төлөбүрүн бэрээдэгин уонна кээмэйин өрөспүүбүлүкэ быһаарар бырааптаммыта. Онон "Саха-Арассыыйа алмаастара" тэрилтэ аренда харчытын өрөспүүбүлүкэҕэ төлүүр буолбута. * [[Ахсынньы 20]] — Аан маҥнайгы [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] бэрэсидьиэнин быыбара буолбут. Манна уруккута [[Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ|Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэстээтэлинэн]] олорбут [[Николаев Михаил Ефимович|Михаил Николаев]] кыайыылаах тахсыбыт. Вице-бэрэсидьиэнинэн соторутааҕыта тутуу миниистиринэн анаммыт [[Штыров Вячеслав Анатольевич|Вячеслав Штыров]] буолбут. Утарылаһааччыларынан совмин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Черов уонна атыы-эргиэн миниистирэ Виктор Шемчук этилэр. * [[Ахсынньы 21]] — Сэбиэскэй Сойуустан тахсыбыт 9 өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйалаах Белорусия (кинилэр тахсыбатахтара) салайааччылара Алма-Атаҕа көрсүбүттэр. [[СНГ]] соруга уонна тутула суруллубут Алма-Ата декларациятыгар илии баттаабыттар. Онон СНГ сыала-соруга чопчуланан, састаабыгар 11 өрөспүүбүлүкэ киирэн силигин сиппит. * [[Ахсынньы 25]] — Арассыыйа РСФСР диэн аата уларыйан билиҥҥи аатын сүкпүт, [[Михаил Горбачёв]] [[ССРС]] бэрисидьиэниттэн уурайбыт, стратегическай ядернай сэбилэниилээх күүстэри салайыыны Борис Ельциҥҥа туттарбыт. ССРС бүтэһиктээхтик суох буолбут. * [[Ахсынньы 26]] — ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ мунньахтаан [[СНГ]] баар буолбутунан [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|ССРС]] суох буолбутун биллэрбит. * [[Ахсынньы 27]] — [[Михаил Николаев]] Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар киирбит, сахалыы уонна нууччалыы андаҕар биэрбит. * [[Ахсынньы 28]] — [[Саха АССР]] союзнай өрөспүүбүлүкэ буолбут, Саха ССР диэн ааттаммыт. Түөрт ыйынан 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ буолбута. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Олунньу 2]] — [[Сыромятников Георгий Саввич]] (05.05.1926—02.02.1991) — литературовед, литератураны ырытааччы. * [[Ыам ыйын 3]] — [[Васильев Роман Гаврильевич]], 1953 — 1956 сыллардаахха Саха АССР Совминын бэрэсэдээтэлэ. * [[Ыам ыйын 4]] — [[Петров Василий Тимофеевич]] (1939 - 1991), филология доктора, фольклорист, литературовед. * [[Бэс ыйын 6]] — [[Эртюков Иннокентий Илларионович]] (24.11.1916—06.06.1991) — поэт, тылбаасчыт. * [[Бэс ыйын 21]] — [[Софронов Артур Карпович]] (18.08.1952—21.06.1991) — историческай билим кандидата. * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Корнилова Матрена Матвеевна]] (11.04.1915—04.09.1991) — Социалистическай Үлэ Геройа, оҕуруот аһын үүннэрээччи. * [[Сэтинньи 9]] — [[Засимов Наум Матвеевич]] — саха живописеһа. * [[Ахсынньы 8]] — [[Габышев Николай Алексеевич]] (10.4.1922 — 8.12.1991) — саха сэбиэскэй кэминээҕи суруйааччыта, кэпсээнньит, драматуур, тылбаасчыт. [[Категория:1991|*]] 2u9juj20bev02qdt8om54es9xfwfjk8 0 6627 382327 380401 2022-07-29T08:41:43Z HalanTul 51 /* Тохсунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1999}} '''1999''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Европа Сойууһа|Европа Сойууһун]] 11 дойдутугар валюта быһыытынан евро киллэриллибит. * [[Тохсунньу 3]] — [[NASA]] Mars Polar Lander диэн аппарааты куйаарга ыытар. === Олунньу === * [[1999 Олунньу 25]] — [[Казахстаан|Казахстааҥҥа]] тутулуга суох буолбутун кэннэ бастакы биэрэпис саҕаламмыт. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 26]] — [[Борис Ельцин]] ол саҕана [[ФСБ]] тойонунан олорбут [[Владимир Путин]]ы [[Арассыыйа Куттал суох буолуутун сэбиэтэ|Куттал суох буолуутун сэбиэтин]] бэрэстээтэлинэн анаабыт. Сыл бүтэһик күнүгэр Ельцин былаастан батыммыта, Путины бэйэтин оннугар хаалларбыта. === Атырдьах ыйа === Ый саҕаланыытыгар Владимир Путин Саха сиригэр Михаил Николаев ыҥырыытынан сылдьыбыт. * [[Атырдьах ыйын 7]] — "[[Киин куорат (хаһыат)|Киин куорат]]" хаһыат бастакы нүөмэрэ 5000 ахсаанынан тахсыбыт. 12 балаһалаах дьоҕус нүөмэри эрэдээктэр Александр Яковлев, кэрэспэдьиэннэр Андрей Аргунов, Александр Бурцев, Виталий Иванов, Андриан уонна Леонид Николаевтар бэлэмнээбиттэр. Бастакы рубрикаларынан «Биһиги ыалдьыппыт», “Экономика уонна политика”, “Былыргы дьылларга”, «Литературнай балаһа”, “Кус быһыйдар, ат бөҕөлөр”, “Сиэр-майгы”, «Дьиэ хаһаайкаларыгар сүбэлэр» буолбуттар. Хаһыаты дизайнер Василий Андросов таҥмыт. * [[Атырдьах ыйын 9]] — Бу иннинэ Куттал суох Сэбиэтин уонна ФСБ-ны салайан олорбут Владимир Путин Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин эбээһинэһин толорооччунан анаммыт. Бу күн Борис Ельцин тэлэбиидэнньэҕэ тыл этэригэр Путины бэйэтин салҕааччытынан, Арассыыйаны салайар киһинэн көрөрүн туһунан эппит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 11]] — [[Артемьев Михаил Константинович]] (1888 — 1928) — XX үйэ саҕаланыытыгар үлэлии-хамныы сылдьыбыт Саха сирин политическэй диэйэтэлэ реабилитацияламмыта. * [[Алтынньы 12]] — [[Абхазия]], уруккута автономиялаах өрөспүүбүлкэ, Грузияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Алтынньы 12]] — Аан дойду дьонун ахсаана 6 миллиардка тиийбит, 12 сыл иһигэр биир миллиард киһи эбиллибит. Билиҥҥи туругунан [[Сир]]гэ дьон ахсаанын элбиир тэтимэ аччаан иһэр. * [[Алтынньы 27]] — Эрмээн [[Түмэн|түмэн]]игэр [[Ереван|Ереваҥҥа]] ытыалааһын буолбут. * [[Сунтаар улууһа|Сунтаар улууһун]] [[Элгээйи]] нэһилиэгин начальнай (авторскай) оскуолатын ноосфернай-экологическай иитиигэ-үөрэтиигэ тиһилигэ бигэргэтиллибитэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 19]] — [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытай]] бастакы космос хараабылын (Шэньчжоу-1) көтүппүт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — Генофону харыстыыр департамент дааннайынан бу күннээҕи туругунан [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр]] 524 уһун үйэлээх 90 сааһын ааспыт киһи олорор эбит. * [[Ахсынньы 8]] — [[Москуба]]ҕа [[Арассыыйа]] уонна [[Беларусь]] холбоһуктаах судаарыстыбаларын тэрийии туһунан дуогабар түһэрсиллибит. Бу тэриллиигэ судаарыстыбаннай сэкиритээринэн [[Бүлүү улууһа|Бүлүү]] райсоветын сэкиритээрэ уонна [[Дьокуускай]] баһылыга буола сылдьыбыт [[Бородин Павел Павлович|Павел Бородин]] анаммыта уонна 2011 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. * [[Ахсынньы 19]] — Арассыыйа судаарыстыбаннай Дууматыгар быыбар буолбут. КПРФ 24,29%, Путины өйүүр "Единство" — 23,32% ылбыттар (ол саҕанааҕыга Путин ситиһиитэ). Саха сиригэр "Единство" кыайбыт. * [[Ахсынньы 20]] — [[Португалия]] холуонньата Макао [[Кытай]]га бэриллибит. * [[Ахсынньы 31]] — [[Борис Ельцин]] [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнин солотуттан уурайбыт уонна бэрэсидьиэн эбээһинэһин толорооччунан премьер-миниистири [[Владимир Путин]]ы хаалларбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 19]] — [[Иванов Иван Герасимович]] (Уйбаан Нуолур) (06.03.1929—19.01.1999) — поэт, суруйааччы, учуутал. * [[Олунньу 2]] — [[Папышев Иван Петрович]] (10.03.1915—02.02.1999) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945) * [[Олунньу 5]] — [[Леонтьев Василий Васильевич|Василий Леонтьев]], 1925 сыллаахха ССРС-тан көспүт Америка экэнэмииһэ (1905 төр.). Экэниэмикэҕэ Нобель бириэмийэтин 1973 сыллааҕы лауреата. * [[От ыйын 15]] — [[Корякин Иннокентий Дмитриевич]] - саха живописеһа, * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 7]] — [[Борисов Семен Захарович]], биллэр ил уонна партия диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 21]] — [[Масленников Георгий Иванович]], 1943 - 1946 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын бастакы сэкрэтээрэ. * [[Ахсынньы 3]] — [[Бордонскай Степан Алексеевич|Степан Бордонскай]] — 1938-39 сылларга [[Кыым (хаһыат)|«Кыым»]] хаһыат эрэдээктэрэ, 1952-53 сылларга [[Саха АССР]] Араадьыйатын бэрэстээтэлэ, хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ. Кэлин [[Хакасия]]ҕа уонна [[Чита]] куоратыгар үлэлии сылдьыбыта. [[Категория:1999|*]] 22mvg9v02evbhznv7km5dd7fc6if7fa 382328 382327 2022-07-29T08:41:54Z HalanTul 51 /* Олунньу */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1999}} '''1999''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 1]] — [[Европа Сойууһа|Европа Сойууһун]] 11 дойдутугар валюта быһыытынан евро киллэриллибит. * [[Тохсунньу 3]] — [[NASA]] Mars Polar Lander диэн аппарааты куйаарга ыытар. === Олунньу === * [[Олунньу 25]] — [[Казахстаан|Казахстааҥҥа]] тутулуга суох буолбутун кэннэ бастакы биэрэпис саҕаламмыт. === Кулун тутар === * [[Кулун тутар 26]] — [[Борис Ельцин]] ол саҕана [[ФСБ]] тойонунан олорбут [[Владимир Путин]]ы [[Арассыыйа Куттал суох буолуутун сэбиэтэ|Куттал суох буолуутун сэбиэтин]] бэрэстээтэлинэн анаабыт. Сыл бүтэһик күнүгэр Ельцин былаастан батыммыта, Путины бэйэтин оннугар хаалларбыта. === Атырдьах ыйа === Ый саҕаланыытыгар Владимир Путин Саха сиригэр Михаил Николаев ыҥырыытынан сылдьыбыт. * [[Атырдьах ыйын 7]] — "[[Киин куорат (хаһыат)|Киин куорат]]" хаһыат бастакы нүөмэрэ 5000 ахсаанынан тахсыбыт. 12 балаһалаах дьоҕус нүөмэри эрэдээктэр Александр Яковлев, кэрэспэдьиэннэр Андрей Аргунов, Александр Бурцев, Виталий Иванов, Андриан уонна Леонид Николаевтар бэлэмнээбиттэр. Бастакы рубрикаларынан «Биһиги ыалдьыппыт», “Экономика уонна политика”, “Былыргы дьылларга”, «Литературнай балаһа”, “Кус быһыйдар, ат бөҕөлөр”, “Сиэр-майгы”, «Дьиэ хаһаайкаларыгар сүбэлэр» буолбуттар. Хаһыаты дизайнер Василий Андросов таҥмыт. * [[Атырдьах ыйын 9]] — Бу иннинэ Куттал суох Сэбиэтин уонна ФСБ-ны салайан олорбут Владимир Путин Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин эбээһинэһин толорооччунан анаммыт. Бу күн Борис Ельцин тэлэбиидэнньэҕэ тыл этэригэр Путины бэйэтин салҕааччытынан, Арассыыйаны салайар киһинэн көрөрүн туһунан эппит. === Алтынньы === * [[Алтынньы 11]] — [[Артемьев Михаил Константинович]] (1888 — 1928) — XX үйэ саҕаланыытыгар үлэлии-хамныы сылдьыбыт Саха сирин политическэй диэйэтэлэ реабилитацияламмыта. * [[Алтынньы 12]] — [[Абхазия]], уруккута автономиялаах өрөспүүбүлкэ, Грузияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. * [[Алтынньы 12]] — Аан дойду дьонун ахсаана 6 миллиардка тиийбит, 12 сыл иһигэр биир миллиард киһи эбиллибит. Билиҥҥи туругунан [[Сир]]гэ дьон ахсаанын элбиир тэтимэ аччаан иһэр. * [[Алтынньы 27]] — Эрмээн [[Түмэн|түмэн]]игэр [[Ереван|Ереваҥҥа]] ытыалааһын буолбут. * [[Сунтаар улууһа|Сунтаар улууһун]] [[Элгээйи]] нэһилиэгин начальнай (авторскай) оскуолатын ноосфернай-экологическай иитиигэ-үөрэтиигэ тиһилигэ бигэргэтиллибитэ. === Сэтинньи === * [[Сэтинньи 19]] — [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытай]] бастакы космос хараабылын (Шэньчжоу-1) көтүппүт. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 1]] — Генофону харыстыыр департамент дааннайынан бу күннээҕи туругунан [[Саха сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр]] 524 уһун үйэлээх 90 сааһын ааспыт киһи олорор эбит. * [[Ахсынньы 8]] — [[Москуба]]ҕа [[Арассыыйа]] уонна [[Беларусь]] холбоһуктаах судаарыстыбаларын тэрийии туһунан дуогабар түһэрсиллибит. Бу тэриллиигэ судаарыстыбаннай сэкиритээринэн [[Бүлүү улууһа|Бүлүү]] райсоветын сэкиритээрэ уонна [[Дьокуускай]] баһылыга буола сылдьыбыт [[Бородин Павел Павлович|Павел Бородин]] анаммыта уонна 2011 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. * [[Ахсынньы 19]] — Арассыыйа судаарыстыбаннай Дууматыгар быыбар буолбут. КПРФ 24,29%, Путины өйүүр "Единство" — 23,32% ылбыттар (ол саҕанааҕыга Путин ситиһиитэ). Саха сиригэр "Единство" кыайбыт. * [[Ахсынньы 20]] — [[Португалия]] холуонньата Макао [[Кытай]]га бэриллибит. * [[Ахсынньы 31]] — [[Борис Ельцин]] [[Арассыыйа]] бэрэсидьиэнин солотуттан уурайбыт уонна бэрэсидьиэн эбээһинэһин толорооччунан премьер-миниистири [[Владимир Путин]]ы хаалларбыт. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Тохсунньу 19]] — [[Иванов Иван Герасимович]] (Уйбаан Нуолур) (06.03.1929—19.01.1999) — поэт, суруйааччы, учуутал. * [[Олунньу 2]] — [[Папышев Иван Петрович]] (10.03.1915—02.02.1999) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945) * [[Олунньу 5]] — [[Леонтьев Василий Васильевич|Василий Леонтьев]], 1925 сыллаахха ССРС-тан көспүт Америка экэнэмииһэ (1905 төр.). Экэниэмикэҕэ Нобель бириэмийэтин 1973 сыллааҕы лауреата. * [[От ыйын 15]] — [[Корякин Иннокентий Дмитриевич]] - саха живописеһа, * [[Балаҕан ыйын 4]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич]], поэт, прозаик. * [[Алтынньы 7]] — [[Борисов Семен Захарович]], биллэр ил уонна партия диэйэтэлэ. * [[Сэтинньи 21]] — [[Масленников Георгий Иванович]], 1943 - 1946 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын бастакы сэкрэтээрэ. * [[Ахсынньы 3]] — [[Бордонскай Степан Алексеевич|Степан Бордонскай]] — 1938-39 сылларга [[Кыым (хаһыат)|«Кыым»]] хаһыат эрэдээктэрэ, 1952-53 сылларга [[Саха АССР]] Араадьыйатын бэрэстээтэлэ, хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ. Кэлин [[Хакасия]]ҕа уонна [[Чита]] куоратыгар үлэлии сылдьыбыта. [[Категория:1999|*]] ie19lppchg49znp2cvhzhhz665dy02l 0 7796 382308 382304 2022-07-28T22:50:35Z HalanTul 51 /* Бэлиэ күннэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 28''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 209-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 210-c күнэ). Сыл бүтүө 156 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * Аан дойдуга [[Гепатиты утары охсуһуу күнэ]] * {{Флагификация|Россия}} — Пиарщик күнэ. Арассыыйаҕа бу идэ 2003 сыллаахха идэлэр испииһэктэригэр киирбитэ. * {{Флагификация|Канаада}} — Улуу аймаһыйыыны ахтар күн. 1755–1764 сс. Британия сэриилэрэ Акадияҕа XVII-XVIII үйэлэргэ көһөн кэлэн олохсуйбут 14 тыһыынча кэриҥэ францууһу күүстэринэн бастаан билиҥҥи АХШ сирдэригэр, онтон сорохторун Британияҕа уонна Францияҕа көһөрбүттэрэ. Ол содулуттан тыһыынчанан киһи өлбүтэ. Акадия диэн билиҥҥи Канаада Саҥа Шотландията, Нью-Брансуик, Принц Эдуард арыыта уонна Хотугу Мэн. * {{Флагификация|Перу}} — Тутулуга суох буолуу күнэ (Испанияттан, 1821) * {{Флагификация|Сан-Марино}} — Фашизмы кыайыы күнэ * {{Флагификация|Украина}} — Русь сүрэхтэммит күнэ<ref name="Ukr">[http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=668%2F2008 Текст президентского указа № 668/2008 «Про День крещения Киевской Руси»{{ref-uk}}]</ref> * {{Флагификация|Фарер арыылара}} — дойдуга киэҥник бэлиэтэнэр хас да күннээх Олавсока (Олаф күнэ) диэн сайыҥҥы бэстибээл бу киэһэ саҕаланар. Норвегия хоруола Олаф II Харальдссон от ыйын 29 күнүгэр 1030 сыллаахха кыргыһыыга охтубут эбит, кэлин Сибэтиэй Олаф диэн аатынан биллибитэ == Түбэлтэлэр == * [[1540]] — Англия хоруола Генрих VIII бэһистээн ойохтоммут, уонна ол күн бэйэтин бастыҥ көмөлөһөөччүтүн Томас Кромвель диэн канцлеры таҥнарыыга күтүрээн баһын быстарбыт. Кромвель Англияны сайыннарбыт уһулуччулаах ил дьайыксыта этэ, кэлин хоруол бу киһитин аһыйбыта, алҕас өлөттөрбүтүн билиммитэ. * 1656 — Иккис Хотугу сэрии: Варшава иһин кыргыһыы саҕаламмыт. * [[1697]] — Дьокуускайга төрөөбүт хаһаак пятидесятнига [[Атласов Владимир Васильевич|Владимир Атласов]] эспэдииссийэтэ Камчаатка үрэх төрдүгэр түспүт. Камчаатка тумул арыытын Арассыыйаҕа холбооһун саҕаламмыт. * [[1728]] — Дьокуускайга Ыспаас манастыырын архимандрита Феофан таас таҥара дьиэтин [[Сахаларга христианство киириитэ|үлэҕэ киллэрбит]]. * [[1794]] — Француз өрөбөлүүссүйэтэ: [[Максимилиан Робеспьер]] уонна [[Луи Антуан де Сен-Жюст]] гильотинаҕа өлбүттэр. * [[1808]] — [[Махмуд II]] [[Осмаан Импиэрийэтэ|Осмаан импиэрийэтин]] султаана уонна ислаам халииба буолбут. * [[1914]] — [[Аан дойду бастакы сэриитэ]] саҕаламмыт (1918 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр түмүктэммитэ) — киһи-аймах устуоруйатыгар уһулуччу бөдөҥ сэбилэниилээх утары турсуулартан биирдэстэрэ. * [[1942]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду улуу сэриитигэр]] улахан чугуйуу кэмигэр [[Иосиф Сталин]] 227 нүөмэрдээх бирикээс таһаарбыт - "Биир да хардыы чугуйума!". * [[1957]] — [[Москуба]]ҕа ''VI Дойдулар ыккардыларынааҕы ыччат уонна устудьуоннар фестиваллара'' саҕаламмыт. Манна 131 дойдуттан 34 тыһыынча киһи кэлбит. Фестиваль сабыллыытыгар толоруллубут "Подмосковные вечера" диэн ырыа [[Сэбиэскэй Сойуус]] аан дойдуга киэҥник биллибитэ. * [[1973]] — [[АХШ]]-ка [[Нью-Йорк]] таһыгар Гиннесс рекордугар киирбит саамай улахан ''Уоткинс-Гленнээҕи Саммэр Дьэм'' (Summer Jam at Watkins Glen) рок-фестиваль буолбут. Манна 600 000 кэриҥэ рок-фанат кэнсиэр көрө кэлбит. * [[1976 сыл|1976]] — Таншань куоракка (КНР) XX үйэҕэ саамай элбэх киһи өлүүлээх сир хамсааһына буолбут. * [[1984]] — Лос-Анжелеска (АХШ) [[Сүүрбэ үһүс сайыҥҥы олимпийскай оонньуу|23-с сайыҥҥы олимпийскай оонньуу]] саҕаламмыт. [[Сэбиэскэй Сойуус]] бойкуот биллэрэн бэйэтин уонна социалистыы дойдулар спортсменнарын күрэхтэһиигэ ыыппатаҕа. * [[1988]] — ССРС-ка миитиннэри, демонстрациялары, хаамыылары ким баҕарар тэрийэрэ көҥүллэммит. * [[1994]] — [[Молдова|Молдова]]ҕа конституция ылыныллыбыт. * [[2005]] — Хотугу Ирландияҕа ''Ирландия Өрөспүүбүлүкэтин Аармыйата'' [[Улуу Британия|Британия]] былааһын утары 30 сыллаах охсуһуутун тохтоторун туһунан ыҥырыы таһаарбыт. == Төрөөбүттэр == * [[1895]] — [[Донской Семен Николаевич (иккис)|Семен Донской-Иккис]] (1938 өлб.) — саха судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэлэ, үөрэҕирии уонна доруобуйа харыстабылын бастакы наркома, сахалыы бастакы учебниктар ааптардара. == Өлбүттэр == * [[1750]] — [[Бах Йоhанн Себастиан|Йоhанн Себастиан Бах]] — [[Германия]] [[композитор]]а уонна [[орган (музыка)|органиhа]]. * [[1938]] — [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосов]] — сэбиэскэй судаарыстыба уонна баартыйа диэйэтэлэ. Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ буоларыгар сүҥкэн оруоллаах. Биэс сыл Казахстааҥҥа үлэлээбитэ, өлүөн иннинэ Кыргыстааны салайбыта. * [[2018]] — [[Чиряев Николай Константинович|Николай Чиряев]] — [[Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия]] дириэктэрэ, философия билимин кандидата, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. * [[2018]] — [[Старостин Егор Гаврильевич|Егор Старостин - Байаҕантай]] — теплофизик, геокриолог учуонай, техническэй билим дуоктара, Хоту дойду физикаҕа-техникаҕа кыһалҕаларын үнүстүүтүн дириэктэрэ, бэйиэт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 28]] jw7m78083icxdtlmjf7ev8rqppxvj83 0 7799 382309 369354 2022-07-29T02:44:24Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 29''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 210-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 211-c күнэ). Сыл бүтүө 155 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * '''Баабыр аан дойдутааҕы күнэ''' ({{lang-en|International Tiger Day}}) — [[баабыр]]ы харыстыырга болҕомто тардар күн. 2010 сыллаахха Петербурга буолбут "Тигриный саммит" диэн ааттаммыт аан дойдутааҕы таһымнаах мунньахха олохтоммута * {{Флагификация|Ииндийэ}} — Мохун Баган күнэ (Mohun Bagan). 1911 сыллаахха Мохун Баган (Калькутта) кулууп хамаандата Ииндийэ футболун куубагар аҥылычааннар хамаандаларын кыайбыта. Бу кыайыы Ииндийэ төрүт олохтоохторун сүргэтин көтөхпүтэ, дойду босхолоноругар кылааты киллэрбитинэн билиниллэр. * {{Флагификация|Молдавия}} — [[Молдова Конституциятын күнэ|Конституция күнэ]] * {{Флагификация|Румыния}} — [[Румыния өрөгөйүн ырыата|Өрөгөй ырыатын]] күнэ * {{Флагификация|Норвегия}}, {{Флагификация|Фарер арыылара}} — Сибэтиэй Олаф күнэ * {{Флагификация|Сан-Марино}} — Орто үйэлэр күннэрэ<ref>[http://www.studyitalian.ru/support/lib/article4(pr).html Дни Средневековья в Сан-Марино<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * {{Флагификация|Таиланд}} — Тай тылын күнэ == Түбэлтэлэр == * [[1014]] — [[Византия-Болгария сэриилэрэ]]: Клейдион аттынааҕы кыргыһыыга Византия импэрээтэрэ Василий II Болгария аармыйатын бүтэһиктээхтик үлтүрүппүт. Мантан сылтаан Болгария ыраахтааҕыта Самуил сүрэҕинэн ыалдьыбыт уонна алтынньы 6 күнүгэр өлбүт. * [[1148]] — Крестоносецтар [[Дамаскай]] куораты ыла сатаан баран хоттороллор. Манан [[Иккис Кириэстээх бохуот]] түмүктэнэр. * [[1836]] — [[Париж]]ка ''Триумф аркатын'' үөрүүлээхтик аспыттар. Бу арканы [[1806]] сыллаахха [[Наполеон]] кыайыыларын уруйдаан тутан саҕалаабыттар эрээри, 20 сылынан биирдэ бүтэрбиттэр. * [[1899]] — Бастакы Гаагатааҕы конвенция ылыныллыбыт. * [[1900]] — Италия хоруолун Умберто I анархист Гаэтано Бреши өлөрбүт. * [[1907]] — Роберт Баден-Пауэлл [[Англия]]ҕа Браунси арыыга оҕолорго анаан бастакы [[скауттар]] лааҕырдарын арыйбыт. Бу лааҕыр скауттар хамсааһыннарын саҕалаабыта. * [[1937]] — Кытай [[Илин Хэбэй]] диэн судаарыстыбатын (дьоппуоннар Кытай илин өттүгэр тэрийэ сылдьыбыт дойдулара) киин куоратыгар [[Тунчжоу]]га (билигин Пекин оруйуона) аармыйа дьоппуоннары утары өрө турбут, кытай саллааттара элбэх дьоппуон саллаатын уонна гражданскайдары (ол иһигэр кэриэйдэри) өлөрбүттэр, куоракка 60 эрэ дьоппуон тыыннаах хаалбыта. * [[1942]] — [[Суворов уордьана]] олохтоммут. Сэрии кэмигэр сатабылларын көрдөрбүт генералларга уонна эписиэрдэргэ биэрэллэрэ. * [[1948]] — [[Олимпиада]]: XIV Оонньуулар: Иккис аан дойду сэриититтэн сылтаан 12 сыл ыытыллыбатах оонньуулар Лондоҥҥа арыллыбыттар. * [[1957]] — Атом энергиятыгар аан дойдутааҕы ааҕыныстыба (МАГАТЭ) тэриллибит. * [[1958]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]] [[Сир]] бастакы спутнигын орбитаҕа таһаарбытын кэннэ эһиилигэр [[АХШ]]-га ''Национальнай Аэронавтикаҕа уонна Космоска Администрация'' (НАСА) тэриллибит. * [[1978]] — суруйааччы [[Сэмэн Данилов]] бу күн бэйэтин күннүгэр суруйбут бэлиэтээһиниттэн: «... Бурятияттан өлөн-быстан кэлэн олоробун. Омугун уратытын сүтэрэн бүтэн эрэр дьон аймаҕы илэ көрөн, санаам айманан, сүрэҕим сүһүрэн кэллим. Бүрээттэр бэйэлэрэ итини улаханы сүтэрэн эрэр курдук санамматтар быһыылаах. Истэрэ — тот, дьоннуу дьиэлээхтэр-уоттаахтар, санныларыгар дьоннуу таҥастаахтар. Онтон ордук кинилэргэ туох да наадата суох. Алдьархайа ити баар. Аччыгыйдар алдьархайбыт...».<ref>“Чахчылар уонна санаалар” [[Намжил Нимбуев аатынан бэйиэттэр турнирдара|кинигэттэн]].</ref> * [[1981]] — [[Лондон|Лондоҥҥа]] принц Чарльз уонна леди Диана уруулара буолбут. Уруу сиэрин-туомун телетрансляциятын аан дойду үрдүнэн 700 мөлүйүөнтэн тахса киһи көрбүт. * [[1985]] — [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачёв]] Сэбиэскэй Сойуус ядернай дэлби тэптэриини барытын тохтоторун туһунан биллэрбит. Мораторий 1986 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри биллэриллибит. * [[1988]] — [[Канаада]] [[ЮАР]]-тан сылдьар спортсменнары уонна тренердары дойдуга киллэрбэт буолбут. Бу быһаарыы ЮАР дьону тириилэрин өҥүнэн араарарыттан сылтаан ылыныллыбыта. * [[1996]] — [[Microsoft]] саҥа операционнай систиэмэни Windows NT 4.0 көрдөрбүт. * [[2009]] — Дьокуускайга [[ЮНЕСКО]] иһинэн ыытыллыбыт «Циркумполярная цивилизация в музеях мира: вчера, сегодня, завтра» диэн норуоттар ыккардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ араас түмэллэргэ харалла сытар саха култууратыгар сыһыаннаах экспонааттар каталогтара [[«Аан дойду музейдарыгар Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай култуурата: XVII - XX үйэ саҕаланыыта»|тахсар буолуоҕа]] диэн этиллибит. * [[2014]] — [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ улууһун]] Олом сэлиэнньэтиттэн түөрдүгэр сылдьар кырачаан Карина Чикитова сүтэн хаалбыт. Ийэтэ аҕатын кытта барсыбыта буолуо, оттон аҕата ийэтин кытта хаалбыта буолуо дии санаабыттар, ыал аҕата үс хонон баран үлэтиттэн төннөн кэлбитигэр биирдэ оҕо сүппүтэ биллибит. Оҕону сүппүтэ 12-с хонугар биирдэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр булбуттара. Тымныы түүннээх тыаҕа үс саас 8 ыйдаах оҕо хайдах тыыннаах хаалбыта дьону барытын сөхтөрбүтэ. == Төрөөбүттэр == * [[1817]] — [[Айвазовскай Иван Константинович|Иван Айвазовскай]] (1900 өлб.), нуучча маринист худуоһунньуга. * [[1888]] — [[Зворыкин Владимир Козьмич|Владимир Зворыкин]] (1982 өлб.), нуучча инженерэ, телевидениены айааччылартан биирдэстэрэ. Муром куорат атыыһытын уола. Аан дойду бастакы сэриитигэр сибээскэ сулууспалаабыта. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Сибииргэ үрүҥнэр баһылаан олордохторуна онно араадьыйаны хааччыйыыга үлэлээбитэ, тас дойдуларга сылдьан араадьыйа саппаас чаастарын атыылаһара. 1919 сыллаахха АХШ-ка командировкаҕа сылдьар кэмигэр Колчак хотторон, Арассыыйаҕа төннөр кыаҕа суох буолбута, онон онно олохсуйа хаалбыта. 1929 сыллаахха кинескобу, 40-с сылларга өҥнөөх тэлэбиисэри оҥорбута. * [[1900]] — [[Эйвинд Юнсон]] (1976 өлб.), швед суруйааччыта уонна публициһэ, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1974). Сэрии кэмигэр [[нацизм]]ы утарар хаһыат таһаарар этэ. Айымньыларыгар тоталитаризмы утарбыта, киһи көҥүлүн туойбута. == Өлбүттэр == * [[1889]] — [[Ибрай Алтынсарин]] — хаһаах уопсастыбаннай диэйэтэлэ, сырдатааччыта, Казахстааҥҥа элбэх оскуоланы арыйбыта. * [[1890]] — [[Винсент ван Гог]], [[Недерланд]] постимпрессионист уруhуйдьута. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 29]] pro84l32tp22cw09v98ebzvcnpw4m63 382310 382309 2022-07-29T03:10:10Z HalanTul 51 /* Түбэлтэлэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 29''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 210-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 211-c күнэ). Сыл бүтүө 155 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * '''Баабыр аан дойдутааҕы күнэ''' ({{lang-en|International Tiger Day}}) — [[баабыр]]ы харыстыырга болҕомто тардар күн. 2010 сыллаахха Петербурга буолбут "Тигриный саммит" диэн ааттаммыт аан дойдутааҕы таһымнаах мунньахха олохтоммута * {{Флагификация|Ииндийэ}} — Мохун Баган күнэ (Mohun Bagan). 1911 сыллаахха Мохун Баган (Калькутта) кулууп хамаандата Ииндийэ футболун куубагар аҥылычааннар хамаандаларын кыайбыта. Бу кыайыы Ииндийэ төрүт олохтоохторун сүргэтин көтөхпүтэ, дойду босхолоноругар кылааты киллэрбитинэн билиниллэр. * {{Флагификация|Молдавия}} — [[Молдова Конституциятын күнэ|Конституция күнэ]] * {{Флагификация|Румыния}} — [[Румыния өрөгөйүн ырыата|Өрөгөй ырыатын]] күнэ * {{Флагификация|Норвегия}}, {{Флагификация|Фарер арыылара}} — Сибэтиэй Олаф күнэ * {{Флагификация|Сан-Марино}} — Орто үйэлэр күннэрэ<ref>[http://www.studyitalian.ru/support/lib/article4(pr).html Дни Средневековья в Сан-Марино<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * {{Флагификация|Таиланд}} — Тай тылын күнэ == Түбэлтэлэр == * [[1014]] — [[Византия-Болгария сэриилэрэ]]: Клейдион аттынааҕы кыргыһыыга Византия импэрээтэрэ Василий II Болгария аармыйатын бүтэһиктээхтик үлтүрүппүт. Мантан сылтаан Болгария ыраахтааҕыта Самуил сүрэҕинэн ыалдьыбыт уонна алтынньы 6 күнүгэр өлбүт. * [[1148]] — Крестоносецтар [[Дамаскай]] куораты ыла сатаан баран хоттороллор. Манан [[Иккис Кириэстээх бохуот]] түмүктэнэр. * [[1836]] — [[Париж]]ка ''Триумф аркатын'' үөрүүлээхтик аспыттар. Бу арканы [[1806]] сыллаахха [[Наполеон]] кыайыыларын уруйдаан тутан саҕалаабыттар эрээри, 20 сылынан биирдэ бүтэрбиттэр. * [[1899]] — Бастакы Гаагатааҕы конвенция ылыныллыбыт. * [[1900]] — Италия хоруолун Умберто I анархист Гаэтано Бреши өлөрбүт. * [[1907]] — Роберт Баден-Пауэлл [[Англия]]ҕа Браунси арыыга оҕолорго анаан бастакы [[скауттар]] лааҕырдарын арыйбыт. Бу лааҕыр скауттар хамсааһыннарын саҕалаабыта. * [[1937]] — Кытай [[Илин Хэбэй]] диэн судаарыстыбатын (дьоппуоннар Кытай илин өттүгэр тэрийэ сылдьыбыт дойдулара) киин куоратыгар [[Тунчжоу]]га (билигин Пекин оруйуона) аармыйа дьоппуоннары утары өрө турбут, кытай саллааттара элбэх дьоппуон саллаатын уонна гражданскайдары (ол иһигэр кэриэйдэри) өлөрбүттэр, куоракка 60 эрэ дьоппуон тыыннаах хаалбыта. * [[1942]] — [[Суворов уордьана]] олохтоммут. Сэрии кэмигэр сатабылларын көрдөрбүт генералларга уонна эписиэрдэргэ биэрэллэрэ. * [[1948]] — [[Олимпиада]]: XIV Оонньуулар: Иккис аан дойду сэриититтэн сылтаан 12 сыл ыытыллыбатах оонньуулар Лондоҥҥа арыллыбыттар. * [[1957]] — Атом энергиятыгар аан дойдутааҕы ааҕыныстыба (МАГАТЭ) тэриллибит. * [[1958]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]] [[Сир]] бастакы спутнигын орбитаҕа таһаарбытын кэннэ эһиилигэр [[АХШ]]-га ''Национальнай Аэронавтикаҕа уонна Космоска Администрация'' (НАСА) тэриллибит. * [[1978]] — суруйааччы [[Сэмэн Данилов]] бу күн бэйэтин күннүгэр суруйбут бэлиэтээһиниттэн: «... Бурятияттан өлөн-быстан кэлэн олоробун. Омугун уратытын сүтэрэн бүтэн эрэр дьон аймаҕы илэ көрөн, санаам айманан, сүрэҕим сүһүрэн кэллим. Бүрээттэр бэйэлэрэ итини улаханы сүтэрэн эрэр курдук санамматтар быһыылаах. Истэрэ — тот, дьоннуу дьиэлээхтэр-уоттаахтар, санныларыгар дьоннуу таҥастаахтар. Онтон ордук кинилэргэ туох да наадата суох. Алдьархайа ити баар. Аччыгыйдар алдьархайбыт...».<ref>“Чахчылар уонна санаалар” [[Намжил Нимбуев аатынан бэйиэттэр турнирдара|кинигэттэн]].</ref> * [[1981]] — [[Лондон|Лондоҥҥа]] принц Чарльз уонна леди Диана уруулара буолбут. Уруу сиэрин-туомун телетрансляциятын аан дойду үрдүнэн 700 мөлүйүөнтэн тахса киһи көрбүт. * [[1985]] — [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачёв]] Сэбиэскэй Сойуус ядернай дэлби тэптэриини барытын тохтоторун туһунан биллэрбит. Мораторий 1986 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри биллэриллибит. * [[1988]] — [[Канаада]] [[ЮАР]]-тан сылдьар спортсменнары уонна тренердары дойдуга киллэрбэт буолбут. Бу быһаарыы ЮАР дьону тириилэрин өҥүнэн араарарыттан сылтаан ылыныллыбыта. * [[1996]] — [[Microsoft]] саҥа операционнай систиэмэни Windows NT 4.0 көрдөрбүт. * [[2009]] — Дьокуускайга [[ЮНЕСКО]] иһинэн ыытыллыбыт «Циркумполярная цивилизация в музеях мира: вчера, сегодня, завтра» диэн норуоттар ыккардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ араас түмэллэргэ харалла сытар саха култууратыгар сыһыаннаах экспонааттар каталогтара [[«Аан дойду музейдарыгар Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай култуурата: XVII - XX үйэ саҕаланыыта»|тахсар буолуоҕа]] диэн этиллибит. * [[2010]] — [[Өймөкөөн улууһа|Өймөкөөҥҥө]] куйаас буолан температура +34,6 тиийбит. Урут хаһан да дойдуга маннык итии бэлиэтэнэ илигэ. * [[2014]] — [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ улууһун]] Олом сэлиэнньэтиттэн түөрдүгэр сылдьар кырачаан Карина Чикитова сүтэн хаалбыт. Ийэтэ аҕатын кытта барсыбыта буолуо, оттон аҕата ийэтин кытта хаалбыта буолуо дии санаабыттар, ыал аҕата үс хонон баран үлэтиттэн төннөн кэлбитигэр биирдэ оҕо сүппүтэ биллибит. Оҕону сүппүтэ 12-с хонугар биирдэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр булбуттара. Тымныы түүннээх тыаҕа үс саас 8 ыйдаах оҕо хайдах тыыннаах хаалбыта дьону барытын сөхтөрбүтэ. == Төрөөбүттэр == * [[1817]] — [[Айвазовскай Иван Константинович|Иван Айвазовскай]] (1900 өлб.), нуучча маринист худуоһунньуга. * [[1888]] — [[Зворыкин Владимир Козьмич|Владимир Зворыкин]] (1982 өлб.), нуучча инженерэ, телевидениены айааччылартан биирдэстэрэ. Муром куорат атыыһытын уола. Аан дойду бастакы сэриитигэр сибээскэ сулууспалаабыта. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Сибииргэ үрүҥнэр баһылаан олордохторуна онно араадьыйаны хааччыйыыга үлэлээбитэ, тас дойдуларга сылдьан араадьыйа саппаас чаастарын атыылаһара. 1919 сыллаахха АХШ-ка командировкаҕа сылдьар кэмигэр Колчак хотторон, Арассыыйаҕа төннөр кыаҕа суох буолбута, онон онно олохсуйа хаалбыта. 1929 сыллаахха кинескобу, 40-с сылларга өҥнөөх тэлэбиисэри оҥорбута. * [[1900]] — [[Эйвинд Юнсон]] (1976 өлб.), швед суруйааччыта уонна публициһэ, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1974). Сэрии кэмигэр [[нацизм]]ы утарар хаһыат таһаарар этэ. Айымньыларыгар тоталитаризмы утарбыта, киһи көҥүлүн туойбута. == Өлбүттэр == * [[1889]] — [[Ибрай Алтынсарин]] — хаһаах уопсастыбаннай диэйэтэлэ, сырдатааччыта, Казахстааҥҥа элбэх оскуоланы арыйбыта. * [[1890]] — [[Винсент ван Гог]], [[Недерланд]] постимпрессионист уруhуйдьута. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 29]] 1wrdkx8enpsm1j75e6qfe9inh6tuga7 382311 382310 2022-07-29T03:12:19Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki '''От ыйын 29''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 210-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 211-c күнэ). Сыл бүтүө 155 күн баар. == Бэлиэ күннэр == * '''Баабыр аан дойдутааҕы күнэ''' ({{lang-en|International Tiger Day}}) — [[баабыр]]ы харыстыырга болҕомто тардар күн. 2010 сыллаахха Петербурга буолбут "Тигриный саммит" диэн ааттаммыт аан дойдутааҕы таһымнаах мунньахха олохтоммута * {{Флагификация|Ииндийэ}} — Мохун Баган күнэ (Mohun Bagan). 1911 сыллаахха Мохун Баган (Калькутта) кулууп хамаандата Ииндийэ футболун куубагар аҥылычааннар хамаандаларын кыайбыта. Бу кыайыы Ииндийэ төрүт олохтоохторун сүргэтин көтөхпүтэ, дойду босхолоноругар кылааты киллэрбитинэн билиниллэр. * {{Флагификация|Молдавия}} — [[Молдова Конституциятын күнэ|Конституция күнэ]] * {{Флагификация|Румыния}} — [[Румыния өрөгөйүн ырыата|Өрөгөй ырыатын]] күнэ * {{Флагификация|Норвегия}}, {{Флагификация|Фарер арыылара}} — Сибэтиэй Олаф күнэ * {{Флагификация|Сан-Марино}} — Орто үйэлэр күннэрэ<ref>[http://www.studyitalian.ru/support/lib/article4(pr).html Дни Средневековья в Сан-Марино<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> * {{Флагификация|Таиланд}} — Тай тылын күнэ == Түбэлтэлэр == * [[1014]] — [[Византия-Болгария сэриилэрэ]]: Клейдион аттынааҕы кыргыһыыга Византия импэрээтэрэ Василий II Болгария аармыйатын бүтэһиктээхтик үлтүрүппүт. Мантан сылтаан Болгария ыраахтааҕыта Самуил сүрэҕинэн ыалдьыбыт уонна алтынньы 6 күнүгэр өлбүт. * [[1148]] — Крестоносецтар [[Дамаскай]] куораты ыла сатаан баран хоттороллор. Манан [[Иккис Кириэстээх бохуот]] түмүктэнэр. * [[1836]] — [[Париж]]ка ''Триумф аркатын'' үөрүүлээхтик аспыттар. Бу арканы [[1806]] сыллаахха [[Наполеон]] кыайыыларын уруйдаан тутан саҕалаабыттар эрээри, 20 сылынан биирдэ бүтэрбиттэр. * [[1899]] — Бастакы Гаагатааҕы конвенция ылыныллыбыт. * [[1900]] — Италия хоруолун Умберто I анархист Гаэтано Бреши өлөрбүт. * [[1907]] — Роберт Баден-Пауэлл [[Англия]]ҕа Браунси арыыга оҕолорго анаан бастакы [[скауттар]] лааҕырдарын арыйбыт. Бу лааҕыр скауттар хамсааһыннарын саҕалаабыта. * [[1937]] — Кытай [[Илин Хэбэй]] диэн судаарыстыбатын (дьоппуоннар Кытай илин өттүгэр тэрийэ сылдьыбыт дойдулара) киин куоратыгар [[Тунчжоу]]га (билигин Пекин оруйуона) аармыйа дьоппуоннары утары өрө турбут, кытай саллааттара элбэх дьоппуон саллаатын уонна гражданскайдары (ол иһигэр кэриэйдэри) өлөрбүттэр, куоракка 60 эрэ дьоппуон тыыннаах хаалбыта. * [[1942]] — [[Суворов уордьана]] олохтоммут. Сэрии кэмигэр сатабылларын көрдөрбүт генералларга уонна эписиэрдэргэ биэрэллэрэ. * [[1948]] — [[Олимпиада]]: XIV Оонньуулар: Иккис аан дойду сэриититтэн сылтаан 12 сыл ыытыллыбатах оонньуулар Лондоҥҥа арыллыбыттар. * [[1957]] — Атом энергиятыгар аан дойдутааҕы ааҕыныстыба (МАГАТЭ) тэриллибит. * [[1958]] — [[Сэбиэскэй Сойуус]] [[Сир]] бастакы спутнигын орбитаҕа таһаарбытын кэннэ эһиилигэр [[АХШ]]-га ''Национальнай Аэронавтикаҕа уонна Космоска Администрация'' (НАСА) тэриллибит. * [[1978]] — суруйааччы [[Сэмэн Данилов]] бу күн бэйэтин күннүгэр суруйбут бэлиэтээһиниттэн: «... Бурятияттан өлөн-быстан кэлэн олоробун. Омугун уратытын сүтэрэн бүтэн эрэр дьон аймаҕы илэ көрөн, санаам айманан, сүрэҕим сүһүрэн кэллим. Бүрээттэр бэйэлэрэ итини улаханы сүтэрэн эрэр курдук санамматтар быһыылаах. Истэрэ — тот, дьоннуу дьиэлээхтэр-уоттаахтар, санныларыгар дьоннуу таҥастаахтар. Онтон ордук кинилэргэ туох да наадата суох. Алдьархайа ити баар. Аччыгыйдар алдьархайбыт...».<ref>“Чахчылар уонна санаалар” [[Намжил Нимбуев аатынан бэйиэттэр турнирдара|кинигэттэн]].</ref> * [[1981]] — [[Лондон|Лондоҥҥа]] принц Чарльз уонна леди Диана уруулара буолбут. Уруу сиэрин-туомун телетрансляциятын аан дойду үрдүнэн 700 мөлүйүөнтэн тахса киһи көрбүт. * [[1985]] — [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачёв]] Сэбиэскэй Сойуус ядернай дэлби тэптэриини барытын тохтоторун туһунан биллэрбит. Мораторий 1986 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри биллэриллибит. * [[1988]] — [[Канаада]] [[ЮАР]]-тан сылдьар спортсменнары уонна тренердары дойдуга киллэрбэт буолбут. Бу быһаарыы ЮАР дьону тириилэрин өҥүнэн араарарыттан сылтаан ылыныллыбыта. * [[1996]] — [[Microsoft]] саҥа операционнай систиэмэни Windows NT 4.0 көрдөрбүт. * [[2009]] — Дьокуускайга [[ЮНЕСКО]] иһинэн ыытыллыбыт «Циркумполярная цивилизация в музеях мира: вчера, сегодня, завтра» диэн норуоттар ыккардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ араас түмэллэргэ харалла сытар саха култууратыгар сыһыаннаах экспонааттар каталогтара [[«Аан дойду музейдарыгар Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай култуурата: XVII - XX үйэ саҕаланыыта»|тахсар буолуоҕа]] диэн этиллибит. * [[2010]] — [[Өймөкөөн улууһа|Өймөкөөҥҥө]] куйаас буолан температура +34,6 тиийбит. Урут хаһан да дойдуга маннык итии бэлиэтэнэ илигэ. * [[2014]] — [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ улууһун]] Олом сэлиэнньэтиттэн түөрдүгэр сылдьар кырачаан Карина Чикитова сүтэн хаалбыт. Ийэтэ аҕатын кытта барсыбыта буолуо, оттон аҕата ийэтин кытта хаалбыта буолуо дии санаабыттар, ыал аҕата үс хонон баран үлэтиттэн төннөн кэлбитигэр биирдэ оҕо сүппүтэ биллибит. Оҕону сүппүтэ 12-с хонугар биирдэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр булбуттара. Тымныы түүннээх тыаҕа үс саас 8 ыйдаах оҕо хайдах тыыннаах хаалбыта дьону барытын сөхтөрбүтэ. == Төрөөбүттэр == * [[1817]] — [[Айвазовскай Иван Константинович|Иван Айвазовскай]] (1900 өлб.), нуучча маринист худуоһунньуга. * [[1888]] — [[Зворыкин Владимир Козьмич|Владимир Зворыкин]] (1982 өлб.), нуучча инженерэ, телевидениены айааччылартан биирдэстэрэ. Муром куорат атыыһытын уола. Аан дойду бастакы сэриитигэр сибээскэ сулууспалаабыта. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Сибииргэ үрүҥнэр баһылаан олордохторуна онно араадьыйаны хааччыйыыга үлэлээбитэ, тас дойдуларга сылдьан араадьыйа саппаас чаастарын атыылаһара. 1919 сыллаахха АХШ-ка командировкаҕа сылдьар кэмигэр Колчак хотторон, Арассыыйаҕа төннөр кыаҕа суох буолбута, онон онно олохсуйа хаалбыта. 1929 сыллаахха кинескобу, 40-с сылларга өҥнөөх тэлэбиисэри оҥорбута. * [[1900]] — [[Эйвинд Юнсон]] (1976 өлб.), швед суруйааччыта уонна публициһэ, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата (1974). Сэрии кэмигэр [[нацизм]]ы утарар хаһыат таһаарар этэ. Айымньыларыгар тоталитаризмы утарбыта, киһи көҥүлүн туойбута. * [[1965]] — Нам улууһугар ХИФУ юридическэй факультетын дэкээнэ [[Ушницкай Рум Румович|Рум Ушницкай]]. == Өлбүттэр == * [[1889]] — [[Ибрай Алтынсарин]] — хаһаах уопсастыбаннай диэйэтэлэ, сырдатааччыта, Казахстааҥҥа элбэх оскуоланы арыйбыта. * [[1890]] — [[Винсент ван Гог]], [[Недерланд]] постимпрессионист уруhуйдьута. {{ыйдар}} [[Категория:От ыйын 29]] 2o9l0mk709txtoy62e0fwqj3a9avzcb 0 7905 382315 375910 2022-07-29T08:35:08Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1836}} '''1836''' сыл. == Туох буолбута == === Олунньу === * [[Олунньу 25]] — Сэмюэл Кольт револьверга [[АХШ]] патенын ылбыт. === Алтынньы === * [[Алтынньы 2]] — [[Чарльз Дарвин]] «Бигль» хараабылынан 5 сыл кэриҥэ устубут айаныттан дьиэтигэр төннүбүт, кини бу айан кэмигэр муспут билиитэ эволюция түөрүйэтин олохтууругар олук буолбута. === Муус устар === * [[Муус устар 24]] - сыллаахха [[Пушкин Александр Сергеевич|А.С. Пушкин тэрийбит]] «Современник» сурунаалын бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Голубев Александр Ефимович]] - медицина доктора, гистология профессора, Саха сиригэр XIX үйэҕэ быраастаабыт киһи. == Өлбүттэр == [[Категория:1836|*]] 6mv9vjzkam9p04ygs9ueg2cusfniyrb 0 8352 382316 374692 2022-07-29T08:36:17Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1875}} '''1875''' сыл. == Туох буолбута == === Тохсунньу === * [[Тохсунньу 5]] — [[Париж]]ка аатырбыт Гарнье операта аһыллыбыт. === Олунньу === * [[Олунньу 25]] — Кытайга түөрт саастаах [[Гуансюй]] импэрээтэр буолбут. Цин династия онус импэрээтэрэ. 1908 сыллаахха диэри бүрүстүөлгэ олорбута эрээри, урукку импэрээтэр ойоҕо [[Цыси]] дьайыыта суох 1889 сылтан 1898 сыллаахха диэри эрэ ыраахтааҕылаабыта. === Ыам ыйа === * [[Ыам ыйын 20]] — Париж куоракка аатырбыт «Метрическэй Конвенцияны» ылыммыттар. == Төрөөбүттэр == * [[Семенов Платон Саввич]] (1875—1963) — олоҥхоһут == Өлбүттэр == [[Категория:1875|*]] dhesqrmku4z5th9p9nyoip8gjj97tyt 0 8355 382331 378846 2022-07-29T08:43:38Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{Сыллар|1879}} '''1879''' сыл. == Туох буолбута == * [[Алтынньы 21]] — [[АХШ]] айааччыта [[Томас Эдисон]] бастакы [[чох]] утахтаах электрическэй лаампаны үлэлэппит. == Төрөөбүттэр == * [[Тохсунньу 16]] — [[Драверт Петр Людовикович]] — Сибиири чинчийээччи, поэт. * [[Тохсунньу 24]] — [[Гуркин Григорий Иванович|Григорий Чорос-Гуркин]] — [[Алтай]] уруһуйдьута, өрөбөлүүссүйэ кэмигэр [[Алтайдар|алтай]] омук хамсааһынын салайааччыларыттан биирдэстэрэ. Омугунан [[телеуттар|телеут]], Чорос ууһуттан төрүттээх. * [[Олунньу 25]] — [[Корнилов Федор Григорьевич|Федор Корнилов]] — бастакы саха идэтийбит музыкааннарыттан биирдэстэрэ, самодеятельнай композитор, хормейстер, саха норуотун музыкатын чинчийээччи, педагог. * [[Кулун тутар 14]] — [[Альберт Эйнштейн]] * [[Сэтинньи 7]] — [[Лев Троцкай|Лев Давидович Троцкай]] (дьиҥнээх араспаанньата Бронштейн) - аан дойду коммунистическай революционнай хамсааһынан диэйэтэлэ, марксист, марксизм биир салаатын саҕалааччыта (троцкизм). == Өлбүттэр == * [[Алтынньы 16]] — [[Соловьёв Сергей Михайлович|Сергей Соловьёв]] (1820 төр.), устуорук, «Арассыыйа устуоруйата былыр-былыргыттан» (История России с древнейших времён) ааптара. [[Категория:1879|*]] rfa47x5nl6xlevn5irwp2of3t9mpuk4 0 8542 382314 373159 2022-07-29T08:33:58Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1741}} '''1741''' сыл. == Туох буолбута == * Нууччалар уонна шведтар ыккардыларыгар сэрии саҕаламмыт (1741—1743) * Джунгаардар Орто уонна Кыра жузтар сирдэрин сэриилииллэр, Сырдарья орто тардыытын былдьыыллар. === Олунньу === * [[Олунньу 25]] — [[Рим паапата]] таҥара үлэһиттэрэ эргиэнинэн дьарыктаналларын боппут. === Ахсынньы === * [[Ахсынньы 6]] — [[Арассыыйа]]ҕа дворцовай переворот түмүгэр Иоанн Антонович былаастан ууратыллыбыт, ыраахтааҕыннан [[Бүөтүр I]] кыыһа Елизавета Петровна буолбут. == Төрөөбүттэр == == Өлбүттэр == * [[Ахсынньы 19]] — [[Витус Беринг]] (1681 төр.), айанньыт, Арассыыйаҕа сулууспалаабыт датчанин, кини аатынан [[Беринг силбэһиитэ]] ааттаммыта. [[Категория:1741| ]] 6t1vy0tpeg1zobk1ar27wxm6gf4be8y 0 9315 382330 280716 2022-07-29T08:43:12Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1682}} '''1682''' сыл. == Туох буолбута == * [[от ыйын 24]] күнүгэр [[Дьокуускай остуруога|остуруок]] оннугар Дьокуускай куораты тутуу саҕаламмыт. *Пустозерскай остуруокка (билигин [[Архангельскай уобалас]]) протопоп Аввакуму уонна старообрядчество атын салайааччыларын уматан өлөрбүттэр. Аввакум патриарх Ньыыкан реформаларын утары барбыт. == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 25]] — [[Морганьи, Джованни Баттиста|Джованни Баттиста Морганьи]] — [[Италия]] бырааһа, патология анатомиятын төрүттээччи. == Өлбүттэр == [[Категория:1682| ]] thokvjnlkneg3966spmr49la9kx29lf 0 10446 382329 281095 2022-07-29T08:42:51Z HalanTul 51 /* Төрөөбүттэр */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1304}} '''1304''' сыл. == Туох буолбута == == Төрөөбүттэр == * [[Олунньу 25]] — [[Ибн Баттута]] — аатырбыт [[Араабтар|арааб]] айанньыта уонна атыыһыта. Оччотооҕу биллэр дойдулары үксүн кэрийбитэ, ол туһунан сүрдээх суолталаах суруйуулары хаалларбыта. Кырыымҥа, Хапхааска, Алтан Ордуу баһылыгын Узбек олорор сиригэр (аныгы Пятигорскай аттыгар) уонна Волга кытылыгар Алтан Ордуу киин куоратыгар Сарай Беркеҕэ (билигин Волгоград уобалаһын сирэ) сылдьыталаабыта. Түүр уонна моҕуол дьахталлара көҥүл майгылаахтарын сөҕөн суруйбута. == Өлбүттэр == [[категория:1304| ]] 3w89uwb6jfyxkl3d75auv737xx16ua1 0 10478 382313 299508 2022-07-29T08:32:29Z HalanTul 51 /* Туох буолбута */ wikitext text/x-wiki {{сыллар|1336}} '''1336''' сыл. == Туох буолбута == * [[Олунньу 25]] — Пиленай куорат түөрт тыһыынча көмүскээччитэ куораттырын уоттаабыттар уонна тевтоннарга билиэн түбэһимээри бэйэлэрин өлөрүммүттэр. Бу түгэн Литва утары туруутугар улахан суолтаны ылбыта, хойут да элбэх уус-уран айымньыга төрүт буолбута. == Төрөөбүттэр == * [[Муус устар 9]] — [[Тамерлан]] (Тимур), улуу сэрииһиттэртэн биирдэстэрэ. * [[Иннокентий VII (Риим паапата)]]. == Өлбүттэр == [[Категория:1336| ]] se2bvesi9u4qhqjy6beuaihlmgtc4ue 0 14506 382312 374393 2022-07-29T07:51:35Z 198.50.183.69 wikitext text/x-wiki '''Ороһуоспа''' диэн [[Христианизм|христиан]] итэҕэлигэр [[Исус Христос]] төрөөhүнүн [[бэлиэ күн|бэлиэтиир күн]]. [[Григориан халандаара|Григориан халандаарынан]] [[ахсынньы 25]] ылыллар. Cорох илин христиан таҥара дьиэлэрэ Ороhуоспаны [[тохсунньу 7]] бэлиэтииллэр ([[юлиан халандаара|Юлиан халандаарынан]])<ref>[https://kakoj-segodnja-prazdnik.com/pravoslavnye-prazdniki/rozhdestvo-hristovo Илин христианнар төрүттэрэ]</ref>. Ороhуоспа төрүкү христиан бэлиэ күнэ эрээри, билигин аан дойдуга барытыгар киэҥник бэлиэтэнэр, христиан буолбатах да дьон эмиэ сөбүлээн бэлиэтииллэр. Ороhуоспа биллэр үгэстэрэ: дьон бэйэ бэйэлэригэр [[бэлэх]] бэрсэллэр (оҕолорго бэлэхтэри [[Санта Клаус]] аҕалар), эҕэрдэлээх хаарталарынан атастаhаллар, таҥара дьиэтигэр сылдьаллар, уруу-аймах дьон бииргэ мусталлар, ас астыыллар, [[ороhуоспа маhа|ороhуоспа маhын]] киэргэтэллэр, дьиэ иhигэр уонна таhырдьа уоттары уонна [[гирлянда]]лары ыйыыллар. Саҥа дьыл-кэлэр сыл бастакы күнүгэр көһүү кэмигэр кэлэр сүрүн календарнай бырааһынньык. Элбэх омук ылыллыбыт календарь быһыытынан бэлиэтэнэр.<ref>[https://srozhdeniem.ru/s-novym-godom-ot-deda-moroza/ Саҥа дьыл бырааһынньыгын эҕэрдэлээһининэн открытка]</ref> == Христос Төрүүр Событиелара == === Каноническай тиэкистэр === Император ыйааҕынан, империя хас биирдии олохтооҕо «бэйэтин куоратыгар»көстүөхтээх этэ. Иосиф удьуора Давид удьуора Иосиф киспитэ буолан, Вифлеемҥа барбыттара. Иисус төрөөбүтүн кэннэ, киниэхэ бастакынан аанньал көстүүтүн биллэр маныыһыттар киниэхэ сүгүрүйэ кэлбиттэрэ. Матфей евангелиены иһитиннэрбитинэн, халлааҥҥа абааһылары аҕалбыт дьикти сулус көстүбүт. Кинилэр бэлэх — кыһыл, ладан уонна смирнаны биэрбиттэрэ; кыра оҕо курдук буолбакка, ыраахтааҕы (Мф. 2:1-3). Ол кэмҥэ Сибэтиэй дьиэ кэргэн номнуо «дьиэтигэр» (Мф. 2:1-11). Мессия төрөөбүтүн билэн, Иудейдар ыраахтааҕылара Ирод кинини икки сааһыгар диэри өлөрөргө приказтаабыта. Христос өлүүттэн дьиктитик быыһаммыт буолан, Иосиф аанньала Египеккэ сүүрэргэ соруйбута уонна Ирод өлүөр диэри олорбут дьиэлэрин кытта (Мф). 2:16). === Апокрифическай источниктар === Иисус Христос төрөөбүтүн туһунан кэпсээнэ: «Протоевангелия Иакова» уонна «евангелия Псевдо- Матфей». Бу источниктар кэпсииллэринэн, гостиницаҕа миэстэ суоҕуттан, хаспахтан сүөһү хорҕойор хаҕын быһыытынан туһаныллыбыт хаспахха көһөргө күһэллибиттэр. Мария уустар кэлиилэрин билэн, Иосиф повитуханы көрдүү барбытыгар, төннөн иһэн, хаспах хаспаҕар төннөн иһэн, «хаспах быыһыгар хайдах да таһырдьа таһаарбат гына сырдык сандаарбыта, сотору буолан баран, оҕо тахсан ийэтин түөһүн ылан Мария»диэн кэпсээбитэ. Киприан Карфаген бигэргэтэринэн, Мария «эбэҥки өттүттэн ханнык да өҥөҕө наадыйбат, төрөппүт да, төрөппүт да, төрөппүт да, онон оҕотун дириҥ ытыктабыллаах попечение төлүүр". Он писал, что рождение Христа произошло до того, как Иосиф привел повитуху. Онуоха Саломея ыраахтааҕытын Давид удьуоруттан төрүттээх Мария диэн ааттанар.<gallery> Билэ:The visit of the wise-men.jpg|Билгэһит [[Исус]] кыhыл оҕоҕо кэлиитэ Билэ:Nativity tree.jpg|Ороhуоспа көрүнньүгэ Билэ:Christmas tree sxc hu.jpg|Ороhуоспа маhа Билэ:Santa-eop2.jpg|[[Санта Клаус]] Билэ:Weihnachtsmarktindresden.jpg|Ороhуоспатааҕы баhаар. [[Дрезден]], [[Германия]] Билэ:Julemiddag.jpg|Ороhуоспа аhылыга. [[Дания]] Билэ:Julekort.jpg|Эҕэрдэлээх хаарталар Билэ:Trumpet imgp8944crop.jpg|Турбаhыт музыкант, Ороhуоспа кэнсиэрэ </gallery> == Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} [[Категория:Бэлиэ күннэр]] [[Категория:Христианизм]] [[Категория:Ахсынньы 25 күнүн бырааһынньыктара]] dyiitehuzjho1yn6mmoyxs2g4zt60bl