Чарлз Дарвин

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="sah">
  <siteinfo>
    <sitename>Бикипиэдьийэ</sitename>
    <dbname>sahwiki</dbname>
    <base>https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Миэдьийэ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Аналлаах</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ырытыы</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кыттааччы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кыттааччы ырытыыта</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Бикипиэдьийэ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Бикипиэдьийэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Билэ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Билэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни ырытыы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Халыып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Халыыбы ырытыы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Көмө</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Көмөнү ырытыы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны ырытыы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Чарлз Дарвин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1051</id>
    <revision>
      <id>382585</id>
      <parentid>277791</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3640" xml:space="preserve">[[Билэ:Charles Darwin 1880.jpg|thumb|Чарлз Дарвин]]
'''Чарлз Ро́берт Да́рвин''' ({{lang-en|Charles Robert Darwin}}; [[1809]]–[[1882]]) — эволюция теориятын айбыт [[Англия]] чулуу учуонайа, натуралист, айанньыт.

Билигин ити теория айылҕаны үөрэтэр наукаҕа баһылыыр теория быһыытынан сылдьар. Теория олоҕор тыынар тыыннаах отой судургу көрүҥтэн саҕалаан тас эйгэ усулуобуйатыгар сөп түбэһэн уларыйан уонна сайдан баччааҥҥа диэри кэллэ диэн санаа сытар.

Дарвин 1809 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Шрусбери диэн сиргэ Шропшир графствоҕа сэниэ ыалга 5-с уолунан төрөөбүтэ. Аҕата Роберт Дарвин быраас, ийэтэ Сьюзан Дарвин (Уэджвуд). 1817 сыллаахха күнүскү оскуолаҕа киирэригэр 8 саастаах Дарвин хайыы-үйэ айылҕаны сэргиир этэ.  Бу сыл от ыйыгар ийэтэ өлөр. 1818 сыл балаҕан ыйыгар убайын Эразмы кытта (Erasmus Alvey Darwin) Шрусбери оскуолатыгар пансиоҥҥа (интэринээккэ) киирэр. 

1825 сыл сайыныгар аҕатыгар ыарыһахтары көрөрүгэр көмөлөһөр. Ол сыл Эдинбург университетыгар киирэр, ол гынан баран сатаан үөрэммэт, ол оннугар Чарлз Ватертон диэн урукку кулут киһиэхэ таксидермияны баһылыыр. Икки сыл кэриҥэ син биир Эдмонтоҥҥа үөрэнэр: Эдмонтон Грант диэн муора сиһэ суохтарын үөрэтэр киһиэхэ ассистенныыр, айылҕа историятын уонна геологияны Роберт Джемсоҥҥа үөрэтэр. Иккис сылыгар университет түмэлигэр үүнээйилэр классификацияларын үөрэтэр.

Аҕата уола медицинаны бырахпытын истэн [[Кембридж]]ка христианнар колледжтарыгар киирэригэр этэр. Онон чааһынай учуутал салалтатынан бэлэмнэнэн баран 1828 сыл саамай саҥатыгар Кембриджка үөрэнэ киирэр. Бэйэтэ билиммитинэн үөрэххэ оччо сыстыбат, ат сүүрдүүтүнэн, саанан ытыынан, булдунан дьарыктанар. Сыгана Уильям Фокс үөннэри үөрэтэр энтомологтары кытта билиһиннэрэр. Онтон сылтаан Дарвин хомурдуостары хомуйуунан дьарыгырар. Джон Генслоу диэн ботанигы уонна да атын натуралист учуонайдары кытта билсэр. 1831 сыллаахха колледжын бүтэрэр, теологияны, литератураны, математиканы, физиканы баһылыыр.

{{Bio-stub}}

[[Категория:1809 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1882 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]</text>
      <sha1>k1835noekfm92uparcfnc0xz8nf32v3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382586</id>
      <parentid>382585</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3636" xml:space="preserve">[[Билэ:Charles Darwin 1880.jpg|thumb|Чарлз Дарвин]]
'''Чарлз Ро́берт Да́рвин''' ({{lang-en|Charles Robert Darwin}}; [[1809]]–[[1882]]) — эволюция теориятын айбыт [[Англия]] чулуу учуонайа, натуралист, айанньыт.

Билигин ити теория айылҕаны үөрэтэр наукаҕа баһылыыр теория быһыытынан сылдьар. Теория олоҕор тыынар тыыннаах отой судургу көрүҥтэн саҕалаан тас эйгэ усулуобуйатыгар сөп түбэһэн уларыйан уонна сайдан баччааҥҥа диэри кэллэ диэн санаа сытар.

Дарвин 1809 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Шрусбери диэн сиргэ Шропшир графствоҕа сэниэ ыалга 5-с уолунан төрөөбүтэ. Аҕата Роберт Дарвин быраас, ийэтэ Сьюзан Дарвин (Уэджвуд). 1817 сыллаахха күнүскү оскуолаҕа киирэригэр 8 саастаах Дарвин хайыы-үйэ айылҕаны сэргиир этэ.  Бу сыл от ыйыгар ийэтэ өлөр. 1818 сыл балаҕан ыйыгар убайын Эразмы кытта (Erasmus Alvey Darwin) Шрусбери оскуолатыгар пансиоҥҥа (интэринээккэ) киирэр. 

1825 сыл сайыныгар аҕатыгар ыарыһахтары көрөрүгэр көмөлөһөр. Ол сыл Эдинбург университетыгар киирэр, ол гынан баран сатаан үөрэммэт, ол оннугар Чарлз Ватертон диэн урукку кулут киһиэхэ таксидермияны баһылыыр. Икки сыл кэриҥэ син биир Эдмонтоҥҥа үөрэнэр: Эдмонтон Грант диэн муора сиһэ суохтарын үөрэтэр киһиэхэ ассистенныыр, айылҕа историятын уонна геологияны Роберт Джемсоҥҥа үөрэтэр. Иккис сылыгар университет түмэлигэр үүнээйилэр классификацияларын үөрэтэр.

Аҕата уола медицинаны бырахпытын истэн [[Кембридж]]ка христианнар колледжтарыгар киирэригэр этэр. Онон чааһынай учуутал салалтатынан бэлэмнэнэн баран 1828 сыл саамай саҥатыгар Кембриджка үөрэнэ киирэр. Бэйэтэ билиммитинэн үөрэххэ оччо сыстыбат, ат сүүрдүүтүнэн, саанан ытыынан, булдунан дьарыктанар. Сыгана Уильям Фокс үөннэри үөрэтэр энтомологтары кытта билиһиннэрэр. Онтон сылтаан Дарвин хомурдуостары хомуйуунан дьарыгырар. Джон Генслоу диэн ботанигы уонна да атын натуралист учуонайдары кытта билсэр. 1831 сыллаахха колледжын бүтэрэр, теологияны, литератураны, математиканы, физиканы баһылыыр.

{{Bio-stub}}

[[Категория:1809 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1882 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Биология]]</text>
      <sha1>ejb8ryhjfnpj5rpxefzb22wl4x7qumz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Учуонайдар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3314</id>
    <revision>
      <id>382564</id>
      <parentid>317972</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:50:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" xml:space="preserve">[[Category:Дьон идэлэринэн]]

[[en:Category:Scientists]]</text>
      <sha1>dq9yi47cidnjlds5go3i3gliuy9jut7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Леонардо да Винчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3415</id>
    <revision>
      <id>382575</id>
      <parentid>378209</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:16:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1968" xml:space="preserve">{{Infobox Artist
  | bgcolour      = #EEDD82
  | name          = Леонардо да Винчи
  | image         = Leonardo_self.jpg
  | caption       = 1512-1515 сс. бэйэ-мэтириэтэ
  | birthname     = Леонардо ди Сер Пьеро
  | birthdate     = {{birth date|1452|4|15|mf=y}}
  | location      = Винчи, Флоренция, бүгүҥҥү [[Италия]]
  | deathdate     = {{death date and age|1519|5|2|1452|4|15|mf=y}}
  | deathplace    = Амбуаза, Indre-et-Loire, бүгүҥҥү [[Франция]]
  | nationality   = Италия
  | field         = Дьоҕур уонна үөрэх элбэх уонна араас эйгэлэрэ
  | movement      = [[Үрдүк Ренессанс]]
  | works         = ''[[Мона Лиза]]'', ''[[The Last Supper (Leonardo)|The Last Supper]]'', ''[[Vitruvian Man|The Vitruvian Man]]''
}}

'''Леонардо да Винчи''' ({{lang-it|Leonardo da Vinci}}) ([[1452]]–[[1519]]) диэн [[Италия]] улуу мындыра: [[үөрэх|үөрэхчит]], [[математика|математик]], [[инженерия|инженер]], [[айааhын|айааччы]], [[анатомия|анатом]], [[уруhуйдааhын|уруhуйдьут]], [[скульптура|скульптор]], [[архитектура|архитектор]], [[ботаника|ботаник]], [[музыка|музыкант]] уонна [[литература|суруйааччы]]. &quot;Ренессанс киhитин&quot; ({{lang-la|Homo Universalis}}) бас бэлиэтэ.

[[Категория:1452 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1519 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Ыам ыйын 2 күнүгэр өлбүттэр]]</text>
      <sha1>n9r8fih89mph2dkc2x5huanp9yjfar7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Эйнштейн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3424</id>
    <revision>
      <id>382553</id>
      <parentid>352281</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4056" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
| box_width         = 300px
| name              = Альберт Эйнштейн
| image             = Albert Einstein Head.jpg
| caption           = Альберт Эйнштейн, 1947
| birth_date        = {{BirthDeathAge|B|1879|3|14|1955|4|18|}}
| birth_place       = [[Ульм]], [[Вүрттемберг]], [[Германия]]
| death_date        = {{BirthDeathAge||1879|3|14|1955|4|18}}
| death_place       = [[Принстон, Нью Дьэрси]], [[Нью Дьэрси]], [[АХШ]]
| residence         = [[Германия]], [[Италия]], [[Швейцария]], [[АХШ]]
| citizenship       = [[Германия]] (1879–96, 1914–33)&lt;br /&gt;[[Швейцария]] (1901–55)&lt;br /&gt;[[АХШ]] (1940–55)
| ethnicity         = [[Ашкенази Еврей]]
| fields            = [[Физика]]
| workplaces        = [[Швейцария]] [[Патент офиhа]] ([[Берн]])&lt;br /&gt;[[Цүрих Университета]]&lt;br /&gt;[[Карл Университета, Прага]]&lt;br /&gt;[[ETH Цүрих]]&lt;br /&gt;[[Пруссиятааҕы наукалар Академиялара]]&lt;br /&gt;[[Кайзер Вильхельм Института]]&lt;br /&gt;[[Лайден Университета]]&lt;br /&gt;[[Сиhилии чинчийии института]]
| alma_mater        = [[ETH Цүрих]]&lt;br /&gt;[[Цүрих Университета]]
| doctoral_advisor  = [[Альфред Клайнер]]
| academic_advisors = [[Хайнрих Фридрих Вебер]]
| doctoral_students = &lt;!--Hans Tanner was his PhD student, but wait until he gets a wiki bio--&gt;
| known_for         = [[Бүтүн холооннооhун]]&lt;br /&gt;[[Анал холооннооhун]]&lt;br /&gt;[[Броун хамсааhына]]&lt;br /&gt;[[Фотоэффект]]&lt;br /&gt;[[Масса уонна энергия сибээhэ]]&lt;br /&gt;[[Эйнштейн куйаар уравненията]]&lt;br /&gt;[[Классическай холбоммут куйаар теорията]]&lt;br /&gt;[[Бозе-Эйнштейн статистиката]]&lt;br /&gt;[[ЭПР парадокса]]
| awards            = {{nowrap|[[Нобель физика бирииhэ]] (1921)}}&lt;br /&gt;[[Копли мэдээлэ]]&amp;nbsp;(1925)&lt;br /&gt;[[Макс Планк мэдээлэ]]&amp;nbsp;(1929)
| religion          = [[Einstein#Religious views|See main text]]&lt;!--For Einstein this is too controversial; see main text.--&gt;
| signature         = Albert Einstein signature.svg
| footnotes         = &lt;!--For any footnotes needed to clarify entries above--&gt;
}}

'''Альберт Эйнштейн''' (''Albert Einstein'') ([[1879]]–[[1955]]) диэн аатырбыт [[физика|физик]]. [[Холооннооhун теорията|Холооннооhун теориятын]] уонна [[E=mc²|масса-энергия сибээhин]] (''E=mc²'') айбытынан биллэр. Эйнштейн Нобель бирииhин физика салаатын 1921 с. лауреата. Бүтүннүүтэ 300 тахса наука уонна 150 тахса наукаҕа сыhыана суох үлэлэри суруйбута. Эйнштейн саамай суолталаах физиктартан биирдэстэрэ буолар. 1999 с. ''Time'' сурунаал киниэхэ &quot;Үйэ киhитэ&quot; диэн ааты иҥэрбитэ.

Альберт Эйнштейн 1879 сыллаахха кулун тутар 14 күнүгэр Ульм диэн ниэмэс куоратыгар Герман уонна Паулина Эйнштейн диэн дьадаҥы дьэбириэйдэр дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Былааска фашистар кэлбиттэрин кэннэ 1940 с. АХШ-гар көспүт.

[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:1879 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1955 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]</text>
      <sha1>41amqfwep74u7q4em7i1g5a18nhjfk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Париж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4357</id>
    <revision>
      <id>382566</id>
      <parentid>336681</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2354" xml:space="preserve">{{French commune
|native_name             = Париж
|common_name             = Paris
|image                   = [[Билэ:Tour Eiffel, École militaire, Champ-de-Mars, Palais de Chaillot, La Défense - 03.jpg|280px]] 
|caption                 = The [[Eiffel Tower]] (foreground) and the skyscrapers of Paris' suburban [[La Défense]] business district (background).
|image_flag              = Flag of Paris with coat of arms.svg
|image_flag_size         = 85px
|image_coat_of_arms      = Blason paris 75.svg
|image_coat_of_arms_size = 120px
|flag_legend             = [[Париж былааҕа|Куорат былааҕа]] 
|Coat_of_arms_legend     = [[Париж гербэтэ|Куорат гербэтэ]]
|city_motto              = [[Fluctuat nec mergitur]]
|image_map               = France_jms.png
|x                       = 141
|y                       = 73
|time zone               = CET &lt;small&gt;(UTC +1)&lt;/small&gt;
|lat_long                = 
|region                  = [[Île-de-France (region)|Île-de-France]]
|departement             = Paris (75)
|mayor                   = [[Bertrand Delanoë]]
|party                   = [[Socialist Party (France)|PS]]
|mandat                  = 2008-2014
|subdivisions_entry      = [[Administrative division|Subdivisions]]
|subdivisions            = [[Arrondissements of Paris|20 arrondissements]]
|area                    = &lt;!-- later use 105.397&lt;br /&gt; --&gt;86.9&lt;ref name=&quot;area&quot;&gt;Excluding [[Bois de Boulogne]] and [[Bois de Vincennes]]&lt;/ref&gt;
|date-population         = Jan. 2006 estimate
|population              = 2,167,994
|population-ranking      = [[List of communes in France with over 20,000 inhabitants (1999 census)|1st in France]]
|date-density            = 2006&lt;ref name=&quot;area&quot; /&gt;
|density                 = 24,948
|UU-area                 = 2,723
|UU-area-date            = 1999
|UU-pop                  = 9,644,507
|UU-pop  -date           = 1999
|AU-area                 = 14,518.3
|AU-area-date            = 1999
|AU-pop                  = 12,067,000
|AU-pop-date             = 2007
| siteweb                = [http://www.paris.fr www.paris.fr]
}}
'''Париж''' (''Paris'') диэн [[Франция]] киин уонна ордук улахан куората.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Эуропа киин куораттара]]</text>
      <sha1>iswd29l7pwtcwbodfsw8m2c3roivavv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Математиктар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>4400</id>
    <revision>
      <id>382528</id>
      <parentid>23954</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" xml:space="preserve">[[категория:математика]]
[[категория:учуонайдар]]

[[en:Category:Mathematicians]]</text>
      <sha1>0zik1g33wztgd2f38yim8vc1ba6qz39</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382539</id>
      <parentid>382528</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:41:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" xml:space="preserve">[[категория:математика]]
[[категория:учуонайдар]]</text>
      <sha1>pxygzlugiobgijre7f8g308dsfyntj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Галилей Галилео</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4416</id>
    <revision>
      <id>382532</id>
      <parentid>377565</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3582" xml:space="preserve">{{Infobox_Scientist
|name = Галилео Галилей
|image = Galileo.arp.300pix.jpg|200px
|image_width = 200px
|caption = Галилео Галилей мэтириэтэ, Giusto Sustermans
|birth_date = {{birth date|1564|2|15|mf=y}}
|birth_place = [[Пиза]], [[Тоскана]]&amp;nbsp;– Италия
|residence = [[Тоскана]]
|death_date = {{death date and age|df=yes|1642|1|8|1564|2|15}}
|death_place = [[Арчетри]], [[Тоскана]]&amp;nbsp;– Италия
|field = [[Астрономия]], [[физика]] уонна [[математика]]
|work_institutions = [[Пиза университета]]&lt;br /&gt;[[Падуа университета]]
|alma_mater = [[Пиза университета]]
|academic advisor = [[Остилио Риччи]]
|known_for = [[Кинематика]]&lt;br /&gt;[[Динамика]]&lt;br /&gt;[[Телескоп]]&lt;br /&gt;[[Хелиоцентризм]]
|religion = [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Католик]]
|footnotes =
}}
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg|thumb|220px|]]
'''Галилео Галилей''' ([[Италия тыла|Итальянныы]]: ''Galileo Galilei''; [[олунньу 15]] [[1564]] — [[тохсунньу 8]] [[1642]]) диэн аатырбыт [[Италия]] [[физика|физига]], [[математика|математига]], [[астрономия|астронома]] уонна [[философия|бөлүһүөгэ]]. Үөрэх өрөбөлүүссүйэтигэр сүрүн оруолу оонньообут киhи. Кини [[телескоп|телескобу]] айбыта уонна [[Ньукулай Коперник|Коперник]] санааларын өйөөбүтэ. Галилейга &quot;аныгы обсерватория астрономиятын аҕата&quot;, &quot;аныгы физика аҕата&quot; уонна &quot;аныгы үөрэх аҕата&quot; диэн албан ааттар иҥэриллибиттэрэ. Галилей [[кинематика|кинематиканы]] үөрэппитэ, телескобунан [[Чолбон]] фазаларын бигэргэппитэ уонна [[Юпитер]] түөрт ордук улахан аргыстарын (кэлин [[Галилей ыйдара]] диэн ааттаммыттара) арыйбыта, [[Күн (сулус)|Күн]] мэҥнэрин кэтээн көрбүтэ уонна чинчийбитэ. Онтон таhынан үөрэх уонна [[технология]] туттуллуутугар үлэлэспитэ, [[компас]] дизайнын тупсарбыта.

Галилей [[Аристотель]] кэмиттэн баhыйар [[геоцентризм]] (Күн Сир тула эргийэр) көрүүлэрин утарбытын иhин, [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Ром Католик Таҥара дьиэтин]] инквизицията кинини сойуолаабыта уонна бэйэтин [[хелиоцентризм]] (Сир Күн тула эргийэр) көрүүлэриттэн туораттара сатаабыта.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}
{{rq|sources}}

{{Bio-stub}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1564 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1642 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Астрономнар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>okjorqvrcknzhqjvmlg78okyjtsgoj5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382561</id>
      <parentid>382532</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:38:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3582" xml:space="preserve">{{Infobox_Scientist
|name = Галилео Галилей
|image = Galileo.arp.300pix.jpg|200px
|image_width = 200px
|caption = Галилео Галилей мэтириэтэ, Giusto Sustermans
|birth_date = {{birth date|1564|2|15|mf=y}}
|birth_place = [[Пиза]], [[Тоскана]]&amp;nbsp;– Италия
|residence = [[Тоскана]]
|death_date = {{death date and age|df=yes|1642|1|8|1564|2|15}}
|death_place = [[Арчетри]], [[Тоскана]]&amp;nbsp;– Италия
|field = [[Астрономия]], [[физика]] уонна [[математика]]
|work_institutions = [[Пиза университета]]&lt;br /&gt;[[Падуа университета]]
|alma_mater = [[Пиза университета]]
|academic advisor = [[Остилио Риччи]]
|known_for = [[Кинематика]]&lt;br /&gt;[[Динамика]]&lt;br /&gt;[[Телескоп]]&lt;br /&gt;[[Хелиоцентризм]]
|religion = [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Католик]]
|footnotes =
}}
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg|thumb|220px|]]
'''Галилео Галилей''' ([[Италия тыла|Итальянныы]]: ''Galileo Galilei''; [[олунньу 15]] [[1564]] — [[тохсунньу 8]] [[1642]]) диэн аатырбыт [[Италия]] [[физика|физига]], [[математика|математига]], [[астрономия|астронома]] уонна [[философия|бөлүһүөгэ]]. Үөрэх өрөбөлүүссүйэтигэр сүрүн оруолу оонньообут киhи. Кини [[телескоп|телескобу]] айбыта уонна [[Ньукулай Коперник|Коперник]] санааларын өйөөбүтэ. Галилейга &quot;аныгы обсерватория астрономиятын аҕата&quot;, &quot;аныгы физика аҕата&quot; уонна &quot;аныгы үөрэх аҕата&quot; диэн албан ааттар иҥэриллибиттэрэ. Галилей [[кинематика|кинематиканы]] үөрэппитэ, телескобунан [[Чолбон]] фазаларын бигэргэппитэ уонна [[Юпитер]] түөрт ордук улахан аргыстарын (кэлин [[Галилей ыйдара]] диэн ааттаммыттара) арыйбыта, [[Күн (сулус)|Күн]] мэҥнэрин кэтээн көрбүтэ уонна чинчийбитэ. Онтон таhынан үөрэх уонна [[технология]] туттуллуутугар үлэлэспитэ, [[компас]] дизайнын тупсарбыта.

Галилей [[Аристотель]] кэмиттэн баhыйар [[геоцентризм]] (Күн Сир тула эргийэр) көрүүлэрин утарбытын иhин, [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Ром Католик Таҥара дьиэтин]] инквизицията кинини сойуолаабыта уонна бэйэтин [[хелиоцентризм]] (Сир Күн тула эргийэр) көрүүлэриттэн туораттара сатаабыта.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}
{{rq|sources}}

{{Bio-stub}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1564 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1642 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Астрономнар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]</text>
      <sha1>lvxndm7d6rn61fc5dh8wzc682xkc0sp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аристотель</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4434</id>
    <revision>
      <id>382530</id>
      <parentid>378063</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:05:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2058" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher
|region           = Арҕаа философия
|era              = [[Былыргы философия]]
|color            = #B0C4DE
|image_name       = Aristoteles Louvre.jpg
|name             ={{polytonic|Ἀριστοτέλης}}, ''Aristotélēs''
|birth            =384 BC&lt;br /&gt;[[Стагейра]], [[Халкидики]]
|death            =322 BC&lt;br /&gt;[[Эубея]]
|school_tradition = [[Перипатетика оскуолата]]&lt;br /&gt;[[Аристотелианизм]]
|main_interests   = [[Физика]], [[метафизика]], [[поэзия]], [[театр]], [[музыка]], [[риторика]], [[политика]], [[дьаhалта]], [[этика]], [[биология]], [[зоология]]
|notable_ideas    = Алтын санаа, [[өй]], [[логика]], үлүскэн
|box_width        = 26em
|Known for        = [[Geocentric Theory]]
}}
'''Аристотель''' ({{lang-grc|Ἀριστοτέλης}} ''Aristotélēs'') (б.э.и. 384 – б.э.и. 322) диэн грек [[философия|филосова]], [[Платон]] үөрэнээччитэ уонна [[Улуу Александр]] үөрэтээччитэ. Кини [[физика]], [[метафизика]], [[поэзия]], [[театр]], [[музыка]], [[логика]], [[риторика]], [[политика]], [[дьаhалта]], [[этика]], [[биология]] уонна [[зоология]] туcтарынан үлэлэри суруйбута. Былатыаны уонна [[Сократ]]ы тэҥэ Аристотель [[Арҕаа философия]] төрүттээччитэ буолар. Кини үөрэҕэ, [[аристотелианизм]], [[Орто үйэлэр]] тухары бүтүн үөрэххэ улахан дьайыылааҕа.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{Bio-stub}}

{{rq|img|style|translate|sources|stub|}}
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Греция]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>qs13k9n6k322wq6hs191lz9zfxzvxlz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былатыан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4437</id>
    <revision>
      <id>382529</id>
      <parentid>378780</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:05:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4107" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher
|region          = Арҕаа философия
|era             = [[Былыргы философия]] 
|color           = #B0C4DE 
|image_name      = Platon-2b.jpg
|image_caption   = Былатыан
|name            = Platon (Πλάτων)
|birth           = c. 424–423 BC, [[Атина]]
|death           = c. 348–347 BC, [[Атина]]
|school_tradition= [[Платонизм]] 
|main_interests  = [[Реторика]], [[дьоҕур]], [[литература]], [[эпистемология]], [[кырдьыгы көрүү]], [[үтүө сигили]], [[политика]], [[үөрэхтээhин]], [[ыал]], [[милитаризм]]
|influences      = [[Socrates]], [[Homer]], [[Hesiod]], [[Aristophanes]], [[Aesop]], [[Protagoras]], [[Parmenides]], [[Pythagoras]], [[Heraclitus]], [[Orphism (religion)|Orphism]]  
|influenced      = [[Aristotle]], [[Augustine of Hippo|Augustine]], [[Neoplatonism]], [[Cicero]], [[Plutarch]], [[Stoicism]], [[Anselm of Canterbury|Anselm]], [[Machiavelli]], [[René Descartes|Descartes]], [[Thomas Hobbes|Hobbes]], [[Gottfried Leibniz|Leibniz]], [[John Stuart Mill|Mill]], [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]], [[Martin Heidegger|Heidegger]], [[Hannah Arendt|Arendt]], [[Hans-Georg Gadamer|Gadamer]], [[Bertrand Russell|Russell]] and countless other western [[philosopher]]s and [[theologian]]s
|notable_ideas   = [[Былатыан реализма]]
}}
'''Былатыан''' эбэтэр '''Платон''' ({{lang-grc|Πλάτων}} ''Plátōn'') (б.э.и. 428/427 — б.э.и. 348/347) диэн [[Греция|грек]] [[философия|филосова]]. Үөрэтээччитин [[Сократ|Сократы]] уонна үөрэнээччитин [[Аристотель|Аристотелы]] кытта [[Арҕаа философия]] төрүттээччитэ буолар. Былатыан философияҕа, [[логика|логикаҕа]], [[реторика|реторикаҕа]], [[математика|математикаҕа]] уо.д.а. эйгэлэргэ үлэлэри суруйбута. [[Атина]] куоракка [[Былатыан академията|Академия]] тэрийбитэ (Арҕаа дойду бастакы үрдүк үөрэҕирии сирэ).

Платон үлэлэрин [[диалог]] быһыытынан суруйара - дьон араас санаа туһунан кэпсэтэллэрин, уонна сороҕор кинилэри кытары сөбүлэспэтин туһунан суруйар. Ол иһин ааҕарга быдан судургу уонна интириэһинэй буолар.

Платон кэпсэтиилэригэр сүнньүнэн тутаах киһинэн Сократ буолар. Үксүгэр Сократ дьону кытта кэпсэтэр, ону дьон логикаҕа итэҕэйэллэрин көрө сатыыр. Атын дьон ол кэпсээннэргэ Сократтан кыыһыраллар. Платону үөрэтэр дьон Сократ ону дьиҥнээхтик Платоҥҥа кэпсээбит дуу, эбэтэр, суолтата улаатарыгар көннөрү персонаж быһыытынан туттубут дуу диэн мөккүһэллэр.

Платон [[софизм]] риторикатын утаһара уонна сөбү уонна тэҥ буолары киллэрэ сатыыра.

Биир биллэр үлэтинэн ''Республика'' (греческай тылтан - куорат) буолар.  Онно Сократ '''эҥкилэ суох дойду''' туһунан суруйар. Онно боппуруоһу туруоруу, эбэтэр [[Сократ ньымата]] туттуллара олус суолталаах.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{Биики Домох}}

{{Bio-stub}}

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Греция]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>s3ck0dmixf7tn134d538j0w95s1cdro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Булгаков Сергей Николаевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4718</id>
    <revision>
      <id>382567</id>
      <parentid>327125</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:57:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="767" xml:space="preserve">[[Билэ:Sbulgakov.jpg|200px|thumb|right|Булгаков Сергей Николаевич]]
'''Булгаков Сергей Николаевич''' - (1871-1944) нуучча экономиһа, религиознай [[философ]], [[теолог]]. 1923 сылтан эмиграцияҕа [[Париж]]ка олорбута.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1871 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1944 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>7cpc07lsguk0ghghrdf2cmqe964f7pz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гельвеций Клод Адриан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4720</id>
    <revision>
      <id>382568</id>
      <parentid>342819</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:58:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="967" xml:space="preserve">'''Гельвеций Клод Адриан''' - (31.01.1715-26.12.1771) французскай философ-материалист, [[XVIII үйэ]]тээҕи французскай революция идеолога. [[Монтескье]]ны уонна [[Вольтер]]ы кытта билсэн баран, [[1751]] сылтан ыла научнай үлэнэн дьарыктаммыта. [[1758]] сыллаахха суруйбут &quot;Өй туһунан&quot; диэн үлэтин боппуттара уонна уоттаабыттара.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1715 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1771 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Франция]]</text>
      <sha1>81pdzog0vk09nd5ugzi2t5s8v2e5t0x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорий Палама</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4722</id>
    <revision>
      <id>382569</id>
      <parentid>367006</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:00:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="928" xml:space="preserve">[[File:Gregor Palamas by North Greece anonym (15th c., Pushkin museum).jpg|thumb]]

'''Григорий Палама''' (1296-1359) - византийскай таҥара тылын тиэрдээччи уонна таҥара үлэһитэ, [[исихазм]] систематизатора. Айыы иччилэрэ уратылаһыыларын (ыраах уонна биллибэт) уонна Айыы тыына биллиитин уонна киһиэхэ арыллыытын туһунан идеяны сайыннарбыта.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1296 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1359 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>70ord10ey5v0yq1b80ohmxb3afwkep9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Григорьева Татьяна Петровна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4724</id>
    <revision>
      <id>382570</id>
      <parentid>64183</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:02:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="958" xml:space="preserve">[[Ойуу:ГригорьеваТП.jpg|300px|thumb|right|Григорьева Татьяна Петровна]]
'''Григорьева Татьяна Петровна''' ([[1929]]–[[2014]]) — Илиҥҥи культураны уонна философияны чинчийээччи, философия наука-тын доктора, профессор. РНА илиҥҥи дойдулары үөрэтэр Институтун үлэһитэ.

[[1929]] сыл [[ахсынньы 18]] күнүгэр төрөөбүтэ.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1929 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2014 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>t6a8obuj025kxkfap9u47o49jhwd3pl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дильтей Вильгельм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4725</id>
    <revision>
      <id>382571</id>
      <parentid>342884</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:04:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="775" xml:space="preserve">'''Дильтей Вильгельм''' (19.11.1833 - 1.10.1911) - [[Ниэмэстэр|ниэмэс]] култуура устуоруга уонна идеалист бөлөһүөк. [[XX үйэ]]ҕэ философияҕа [[экзистенциализм]] сайдыытыгар улаханнык сабыдыаллаабыта.
[[Билэ:Wilhelm Dilthey zZ seiner Verlobung.jpg|мини]]

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1833 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1911 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>dw22s7nsiwb97sskldb7tlnxo5vjhrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зиммель Георг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4726</id>
    <revision>
      <id>382541</id>
      <parentid>377575</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:45:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4253" xml:space="preserve">[[Билэ:Simmel 01.JPG|thumb|right|Георг Зиммель]]
'''Зиммель Георг''' (1.03.1858 -26.09.1918) - ниэмэс философ-идеалист уонна социолог. Кини үлэлэрэ Германияҕа социология сайдыытыгар сабыдыаллаабыттара.

Берлиннааҕы университеты бүтэрэн баран 20 тахса сыл онно үлэлээбит. Карьерата оччо сатамматах: приват-доцент диэн кыра дуоһунаска өркэмҥэ сылдьыбыт. Ол да буоллар истээччилэр уонна атын учуонайдар биһирэбиллэринэн туһанар эбит ([[Макс Вебер]] и [[Генрих Риккерт (философ)|Генрих Риккерт]]). Маны университет салалтата семиттары утары настырыанньалааҕынан быһаараллар. 1901 с. Страсбурдааҕы университет штааты таһынан, оттон 1914 с. штаакка киирэр үлэһитэ. Иккис аан дойду сэриитэ саҕаланаатын университет сабыллыбыт. Сэрии бүтэн эрдэҕинэ Зиммель Страсбург куоракка быар раагынан ыалдьан өлбүт. 

Бөлөһүөк быһыытынан Зиммели &quot;олох философията&quot; диэн академическэй салааҕа киллэрэллэр, үлэлэригэр &quot;неокантианство&quot; эмиэ баар (диссертацията Кант үлэлэригэр анаммыт). История философиятыгар, этикаҕа, эстетикаҕа уонна култуура философиятыгар үлэлэрдээх. Социологияҕа Зиммель — социальнай алтыһыы (социальное взаимодействие) теориятын айааччы. Зиммели конфликтология биир төрүттээччитин курдук эмиэ билинэллэр. 

== Сүрүн үлэлэрэ ==
{{commons|Georg Simmel}}
* ''Социальная дифференциация. Социологические и психологические исследования'' (1890).
* ''Проблемы философии истории'' (1892—1893)
* ''Введение в этику'' (1892—1893).
* ''Философия денег'' (1900)
* ''Религия'' (1906)
* ''Социология. Исследование форм обобществления'' (1908)
* ''Философия культуры'' (1911)
* ''Гёте'' (1913)
* ''Рембрандт'' (1916)
* ''Фундаментальные вопросы социологии'' (1917)

== Кини туһунан ==
* Соколов Э.В. ''Георг Зиммель: философия культуры''
* Горозия В.Е. ''Проблема отчуждения культуры в философии и социологии Георга Зиммеля.'' — Россия и Грузия: диалог и родство культур
* Ионин Л.Г. ''Георг Зиммель — социолог.'' М., 1981
* Филиппов А.Ф. ''Обоснование теоретической социологии: введение в концепции Георга Зиммеля.'' — Вопросы социологии. 1993, № 3
* Громов И.А., Мацкевич А.Ю., Семенов В.А. ''Западная социология'', гл. VIII. СПб, Издательство ДНК, 2003

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006
* [http://slovari.yandex.ru/dict/krugosvet/article/8/8d/1012527.htm &quot;Кругосвет&quot; энциклопедия.]

{{Bio-stub}}

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1858 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1918 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>ogov5nkcmgnddb0em72bsgibffv3zs0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нил Сорскай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4729</id>
    <revision>
      <id>382576</id>
      <parentid>22281</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:17:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="937" xml:space="preserve">'''Нил Сорскай'''   (Майков Николай) - (1433 сыллар эргин - 1508) Россияҕа сэмэй буолуу хамсааһыны тэрийбитэ уонна салайбыта. Сиэри-майгыны тупсарыы, аскетизм идеятын тарҕаппыта. Таҥара дьиэтэ сири бас билиитин утарбыта, манастыырдарга реформаны ыытыыны, манаахтар үлэлээн айахтарын ииттэллэрин туруорсубута.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1433 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1508 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>kzsxxdd9gogh5z1q95gswitfsw4jmpg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фридрих Ницше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4730</id>
    <revision>
      <id>382548</id>
      <parentid>377586</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:51:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3237" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher 
|&lt;!-- Scroll down to edit the main text --&gt;
 &lt;!-- Philosopher Category --&gt;
 region = Арҕаа философия
|era = 19 үйэ философията
|color = #B0C4DE 
|
 &lt;!-- Image --&gt;
 image_name = FWNietzscheSiebe.jpg|thumb|230px|right
|
 &lt;!-- Information --&gt;
 name = Фридрих Ницше 
|birth = [[Алтынньы 15]], [[1844]]&lt;br /&gt; ([[Рөкен]], [[Пруссия]]) 
|death = [[Атырдьах ыйын 25]] [[1900]]&lt;br /&gt; ([[Ваймар]], [[Германия Империята]]) 
|school_tradition = [[Weimar Classicism]]; precursor to [[Continental philosophy]], [[existentialism]], [[postmodernism]], [[poststructuralism]], [[psychoanalysis]]|
|main_interests = [[aesthetics]], [[ethics]], [[ontology]], [[philosophy of history]], [[psychology]], [[Goodness and value theory|value-theory]]
|influences = [[Fyodor Dostoevsky|Dostoevsky]]&lt;!-- PLEASE DON'T REMOVE DOSTOEVSKY - SEE TALK PAGE --&gt;, [[Ralph Waldo Emerson|Emerson]], [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Heraclitus]], [[Immanuel Kant|Kant]], [[Plato]], [[François de La Rochefoucauld|La Rochefoucauld]], [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Blaise Pascal|Pascal]], [[Richard Wagner|Wagner]], [[Charles Darwin|Darwin]], [[Jacob Burckhardt|Burckhardt]], [[Stendhal]], [[Baruch Spinoza|Spinoza]]
|influenced = [[Theodor W. Adorno|Theodor Adorno]], [[Georges Bataille]], [[Jean Baudrillard]], [[Martin Buber]], [[Judith Butler]], [[Albert Camus]], [[Gilles Deleuze]], [[Jacques Derrida]], [[Michel Foucault]], [[Martin Heidegger]], [[Iqbal]], [[Karl Jaspers]], [[Ayn Rand]], [[George Santayana]], [[Jean-Paul Sartre]], [[Leo Strauss]], [[Oswald Spengler]], [[Bernard Williams]], [[Ludwig Wittgenstein]]
|notable_ideas = [[Apollonian and Dionysian]], [[God is dead|death of God]], [[eternal recurrence]], [[herd instinct|herd-instinct]], [[Master-Slave Morality|master-slave morality]], [[Übermensch]], [[perspectivism]], [[The Will to Power|will to power]], [[ressentiment]]
}}
'''Фридрих Вильhельм Ницше''' (''Friedrich Wilhelm Nietzsche'', 15.10.[[1844]] — 25.08.[[1900]]) диэн [[Германия|ниэмэс]] [[философия|филосова]], иррационализмы уонна волюнтаризмы тутуһааччы, поэт. Кини [[XIX үйэ]] бүтүүтэ — [[XX үйэ|XX]] саҕаланыытыгар литератураҕа симболизм сайдыытыгар биллэ дьайбыта. [[1888]] сыллаахха «Антихристианин» үлэтинэн [[христианизм|христианизмҥа]] бэйэтин сыһыанын көрдөрбүтэ.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, «Илин» сурунаал, 2№-э 2006
* ''[[:ru:Бугера, Владислав Евгеньевич|Бугера, В. Е.]]'' Социальная сущность и роль философии Ницше. — М.: КомКнига, 2010. — ISBN 978-5-484-01062-2.

{{Bio-stub}}

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:1844 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1900 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>965vvlni1rxfwgdlagjcov59plpe8eh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пеллио Поль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4731</id>
    <revision>
      <id>382578</id>
      <parentid>346174</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:20:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="897" xml:space="preserve">[[Image:Paul Pelliot examining manuscripts in Cave 17 at Mogao Caves in 1908.jpg|right|thumb|Пеллио Mogao хаспаҕар рукопистары чиничийэр]]
'''Пеллио Поль''' ({{lang-fr|Paul Pelliot}}, [[1875]]–[[1945]]) — илиҥҥи норуоттары үөрэппит француз учуонайа. [[Кытай]], [[Монголия]] историятын, культуратын чинчийбитэ. ССРС наукатын академиятын чилиэнэ этэ.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1875 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1945 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>rp0dma4gb9qaezdcyxuooefkcxjwqw9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Розанов Василий Васильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4732</id>
    <revision>
      <id>382580</id>
      <parentid>350404</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:22:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="789" xml:space="preserve">[[Ойуу:Розанов.jpg|200px|thumb|right|Розанов Василий Васильевич]]
'''Розанов   Василий   Васильевич''' - ([[1856]]-[[1919]]), нуучча суруйааччыта, публициһа, [[философ|филособа]]. Үлэлэрэ: &quot;Уединенное&quot;, &quot;Опавшие листья&quot; о.д.а.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1856 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1919 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>g3g2pcvj4y6bdscph0l43gw0dpihfxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лүдвиг Фейербах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4733</id>
    <revision>
      <id>382543</id>
      <parentid>377578</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:47:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1479" xml:space="preserve">{{Infobox_Philosopher
| region = Арҕаа философия
| era = XIX үйэ философията
| color = #B0C4DE
| image_name = Feuerbach Ludwig.jpg
| image_caption =
| name = Лүдвиг Фейербах
| birth = От ыйын 28, 1804 ([[Landshut]], [[Германия]])
| death = Балаҕан ыйын 13, 1872 (Рехенберг, Германия)
| school_tradition = [[Young Hegelians]]
| main_interests = [[Итэҕэл]]
| influences = 
| influenced = 
| notable_ideas = Religion as the outward projection of man's inner nature
}}
'''Лүдвиг Андреас Фейербах''' (28.07.1804 — 13.09.1872) диэн ниэмэс [[философия|филосова]] уонна [[материализм|материалиhа]]. Сүрүн үлэлэрэ: &quot;Гегель философиятын кириитикэлээһиҥҥэ&quot;, &quot;Христианизм ис хоһооно&quot;, &quot;Философия реформатыгар сыһыаннаах барылллар&quot;, &quot;Кэлэр кэм философиятын сүрүн балаһыанньалара&quot;.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

{{Bio-stub}}

[[Категория:философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1804 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1872 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>ptz6kamxq1w8vl5ehpxt0im0qi8p2ly</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоружий Сергей Сергеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4734</id>
    <revision>
      <id>382538</id>
      <parentid>382505</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="638" xml:space="preserve">[[Ойуу:Сергей Сергеевич Хоружий.jpg|200px|thumb|right|Хоружий Сергей Сергеевич]]
'''Хоружий  Сергей  Сергеевич''' — [[физика]]-[[математика]] наукаларын доктора, РАЕН академига.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]</text>
      <sha1>hi7hfnvhtu3fitj2wk0s894yw48skwg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382549</id>
      <parentid>382538</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:52:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="834" xml:space="preserve">[[Ойуу:Сергей Сергеевич Хоружий.jpg|200px|thumb|right|Хоружий Сергей Сергеевич]]
'''Хоружий  Сергей  Сергеевич''' ([[1941]]–[[2020]]) — [[физика]]-[[математика]] наукаларын доктора, РАЕН академига.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1941 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2020 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>4s8hokp7glxws7camc9m4nylfqvarm6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Чернышевскай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4736</id>
    <revision>
      <id>382531</id>
      <parentid>377581</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:13:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12083" xml:space="preserve">[[Билэ:Chernychevsky.jpg|thumb|200px|Николай Чернышевскай.]]
'''Николай Гаврилович Чернышевскай''' (24.07.1828 — 29.10.1889) — нуучча революционер демократа, сырдатааччы-энциклопедист, суруйааччы, литэрэтиирэ кириитигэ. 

== Олоҕун олуктара ==

[[Саратов]] куоракка Александр Невскай кафедральнай собуор протоиерейин Гавриил Иванович Чернышевскай (1795-1861 сс.) дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Аҕата [[Пенза уобалаһа|Пенза күбүөрүнэтин]] Чембарскай уйуоһун Чернышев сэлиэнньэтин крепостной бааһынайдарыттан төрүттээҕэ, онон араспаанньата Чернышевскай буолбут. 

Николай кыра эрдэҕиттэн хараҕынан мөлтөх буолан 14 сааһыгар диэри дьиэтигэр олорон аҕатыгар үөрэммитэ. Аҕата олус билиилээх, үөрэхтээх, бары өттүнэн дьоҕурдаах, таҥараҕа үрдүк итэҕэллээх киһи эбит.

Архиепископ Никандр этэринэн кыра эрдэҕиттэн француз-гувернер киһи ньээҥкэлэспит эбит. Ол иһин аан маҥнайгы суола онтон саҕаламмыт. Николай олус билиилээх эбит. Кинигэ бөҕө аахпыт, ол иһин кыра эрдэҕинэ “библиофаг” (кинигэни сиэччи) диэн хос аатааҕа. 

1843 сыллаахха Саратов куорат духовнай сэминээрийэтигэр үөрэнэ киирбит. Ол онно 3 сыл үөрэммит. Бу үөрэххэ барыларын өйүнэн баһыйара биллибит. Сэминээрийэни бүтэрбэккэ сылдьан 1846 сыллаахха Петербург куоракка университет устуоруйа-филология факультетыгар үөрэнэ киирбит. Бу сылларга киһи барыта билэр дьиҥнээх революционер-демократа, социалиһа Чернышевкай үүнэн-сайдан тахсыбыт эбит. Олоххо сыhыана античность, француз, англичанин омук тылын-култууратын үөрэппититтэн тахсан кэлбит. Ньютону, Лаплаһы, Лаланданы, Гегели ааҕарыттан үөрэтиититтэн кини олоҕу көрүүтэ барыта онтон саҕаламмыт эбит. Бу сылларга Чернышевскай маҥнайгы художественнай айымньыларын суруйан саҕалаабыт. 

1850 сыллааха үөрэммит куурсун кандидат дуоһунаһынан бүтэрэн, Саратов куорат гимназиятыгар үлэҕэ киирбит. 1851 сыллаахтан үлэтин саҕалаабыт. Үлэлии сылдьан эдэр учуутал революционнай идеяларын айымньыларын нөҥүө тарҕатыыны саҕалаабыт.

1853 сыллаахха кэргэнин Ольга Сократовна Васильеваны көрсүбут. Сыбаайбалаан баран Саратов куоратыттан Санкт-Петербурга көспүттэрэ. 1854 сыллаахха тохсунньу 24 күнүгэр үрдүк бирикээһинэн иккис кадетскай куорпуска учууталынан анаммыт. Суруйааччы бэйэтин олус үчүгэй үлэһитинэн көрдөрбүт, ол эрээри биир офицеры кытта сатаспакка ууратыллыбыт&lt;ref&gt;''Смирнов А. В.'' Николай Гаврилович Чернышевский (биографические и библиографические сведения) // Русская старина. — 1890. — № 5. — С. 451&lt;/ref&gt;. 

1855 сыллаахха «Эстетическое отношение искусства к действительности» диэн магистр диссэртээссийэтин көмүскээбит, бу үлэ материалистическай эстетика Россияҕа төрүттэнэрин көҕулээбитэ.

1860-с сылларга Чернышевскай нуучча философскай материализмын оскуолатын бас-көс киһитинэн билиниллибитэ. Кини бөлүһүөпүйэҕэ сүрүн үлэтэ — «Антропологический принцип в философии» (1860). Онно дуализмы уонна иделистистическэй монизмы утарар материалистическай монизмҥа олоҕурар санаатын суруйбута.

1857 с. бүтэһигэр экономикаҕа уонна бэлиитикэҕэ сыһыаннаах ыстатыйаларын суруйар, ол ыстатыйалар бастатан туран аграрнай реформа оҥорууга туһуламмыттара. 1858 сыллаахха реформаны өрөбөлүүссүйэ көмөтүнэн тохтоторго ыҥырбыта, ону ситиһиилээх реформа өрөбөлүүссүйэни өйүүр санаалары тохтотор кыахтааҕынан быһаарбыта. 

1861 сыллаахха «Высочайший манифест от 19.02.1861 Об отмене крепостного права» диэн докумуон тахсар, реформа саҕаланар. Чернышевскай бу кэмҥэ үлэтин далааһына муҥутуур. «Сир уонна көҥүл» кистэлэҥ уопсастыбаҕа киирбэтэр даҕаны, онно киирэр дьону көҕүлүүр киһи буолар. Маркс уонна Энгельс ол иһин кинини «өрөбөлүүссүйэ баартыйатын баһылыгынан» ааттаабыттара.

Чернышевскайы «Великорусс» диэн ааттаммыт прокламация ааптарынан ааҕаллара. Онно бааһынайдарга сири биэрии, Польшаны босхолооһун, демократтыы конституцияны ылыныы, присяжнайдар сууттарын тэрийии уонна олохтоох салайыыны тэрийии ирдэбиллэрэ турбуттара. 

1861 сыл балаҕан ыйыттан полиция кистэлэҥ кэтэбилигэр сылдьар. Жандармнар тойонноро Долгоруков Чернышевскай туһунан маннык суруйар:

&lt;blockquote&gt;Подозревается в составлении воззвания «Великорусс», в участии составления прочих воззваний и в постоянном возбуждении враждебных чувств к правительству.&lt;/blockquote&gt; 

1862 сыллаахха Петербурга буолбут баһаардары тэрийиигэ уорбалар этэ.
1862 сыл ыам ыйыгар «Современник» сурунаал 8 ыйга сабыллыбыта.

1863 сыллаахха «Современник» сөргүтүллүбүтүн кэннэ онно «Что делать?» арамаана бэчээттэммитэ. Ол саҕана Чернышевскай хайыы-үйэ Петропавловскай кириэппэскэ хаайылла сытара.

== Тутуу уонна силиэстийэ ==
1862 сыллаахха от ыйын 7 күнүгэр «Барским крестьянам от их доброжелателей поклон» диэн прокламацияны суруйууга буруйданан Чернышевскай тутуллан Петропавловскай кириэппэскэ соҕотох камераҕа хаайыллыбыта. 

Докумуоннарга уонна жандармерия кистэлэҥ полицияны кытта суруйсууларыгар Чернышевскай «враг Российской Империи номер один» диэн ааттаммыта. 

Силиэстийэ балтараа сыл кэриҥэ барбыта. Чернышевскай силиэстийэлиир хамыыһыйаны кытта унньуктаахтык турууласпыта. Сокуоннайа суох дьайыыларын утаран 9 хонукка аччыктааһыны биллэрэ сылдьыбыта. Хаайыыга да сытан үлэтин тохтоппотоҕо. 678 суукка тухары Чернышевскай 200 [[ааптар лииһэ|ааптар лииһиттэн]] итэҕэһэ суоҕу суруйбута. Ол иһигэр «Современник» 3, 4 уонна 5 нүөмэрдэригэр тахсыбыт «Что делать?» арамаанын (1863).

== Хаайыы ==
1864 сыл ыам ыйын 19 (31) күнүгэр года Петербурга болуоссакка гражданскай казнь туома ыытыллыбыта: бириигэбэрин аахпыттара, тобуктатан баран төбөтүн үрдүгэр шпага тоһуппутара, ол кэнниттэн саат баҕанатыгар баайан сүүрбэччэ мүнүүтэ туруорбуттар, ол эрээри, дьон сибэкки быраҕан, долгуйан киирэн барбытын иһин, ыксалынан хаайыыга илдьэ барбыттар. Сарсыныгар Сибииргэ этааптаабыттара. 1864 сыл от ыйын 2 (14) күнүгэр Иркутскайга тиийбит. Онтон, ол ый 10 (22) күнүгэр Усолье туус собуотугар тиийбит. Бу күнтэн хаайыытын болдьоҕо саҕаламмыт. 1866 сыллаахха бастаан Нерчинскэйгэ Кадая хаайыытыгар, онтон Александровскай Собуокка ыытыллыбыт, онно 1871 сыллаахха диэри олорбут. Онтон хаатыргатын болдьоҕо бүтэн [[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куоратыгар көскө олорбута.

1883 сыллаахха Арассыыйа арҕаа өттүгэр барарын көҥүллэбиттэрэ, онон Астрахань куоракка көспүтэ. Онно 5 аҥаар сыл олорбута, уола Михаил Москубаҕа эбэтэр Петербуурга көһөрүн көҥүллэтэ сатаабыта да, боппуттара. Онтон Саратовка көһөрүн көҥүллээбиттэрэ. Онно 1889 сыл бэс ыйын 27 күнүгэр тиийбитэ.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

== Ылыллыбыт сирэ ==
* «Иччи», А. Павлов — Дабыл ыстатыйата, «Илин» сурунаал, 2 №-рэ 2006

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1828 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:От ыйын 24 күнүгэр төрөөбүттэр]]
[[Категория:1889 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Алтынньы 29 күнүгэр өлбүттэр]]
[[Категория:Бүлүү улууһа]]</text>
      <sha1>d5ja1hpd0jz8v35c2zdbd1zkd7ic1v4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Макс Шелер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4737</id>
    <revision>
      <id>382544</id>
      <parentid>377579</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1884" xml:space="preserve">{{Infobox_Philosopher |
 &lt;!-- Scroll down to edit this page --&gt;
 &lt;!-- Philosopher Category --&gt;
 region = Континент философията |
 era = XX үйэ философията |
 color = #B0C4DE |

 &lt;!-- Image and Caption --&gt;
 &lt;!-- image_name = .jpg| --&gt;
 &lt;!-- Image and Caption --&gt;
  image_name      = Scheler max.jpg |
  image_caption   =  |

 &lt;!-- Information --&gt;
 name = Макс Шелер|
 birth = Атырдьах ыйын 22, 1874 |
 death = Ыам ыйын 19, 1928 |
 school_tradition = [[Феноменология (философия)|Феноменология]] |
 main_interests = [[History of ideas]], [[Value theory]], [[этика]], [[философия антропологията]], [[Consciousness|Consciousness studies]], [[Cultural criticism]], [[социология]], [[итэҕэл]] |
 influences = |
 influenced = |
 notable_ideas = value rankings, emotional intuition, value-based ethics, ''[[ressentiment]]''|}} 
'''Макс Шелер''' (22.08.1874 — 19.05.1928) диэн [[германия|ниэмэс]] [[идеализм|идеалист]]-[[философия|филосова]], [[аксиология|аксиологияны]], билии-көрүү [[социология|социологиятын]] уонна [[философия антропологията|философия антропологиятын]] туспа дисциплина быһыытынан төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* ''Иччи'', А. Павлов-Дабыл ыстатыйата, &quot;Илин&quot; сурунаал, 2№-э 2006

{{Bio-stub}}

[[Категория:философтар]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1874 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1928 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>30rur42jhvvf8lcheqv7vwk11sp7xos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моhандас Карамчанд Ганди</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9700</id>
    <revision>
      <id>382545</id>
      <parentid>377580</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:48:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2285" xml:space="preserve">{{Infobox Person
| name        = Моhандас Карамчанд Ганди
| image       = Portrait Gandhi.jpg
| caption     = Моhандас Карамчанд Ганди, 1930-c cc.
| birth_date  = [[Алтынньы 2]], [[1869]]
| birth_place = [[Порбандар]], [[Британия Индията]]
| death_date  = [[Тохсунньу 30]], [[1948]]
| death_place = [[Саҥа Дели]], [[Индия]]
| death_cause = 
| nationality = Индия
| other_names = Маhатма Ганди
| known_for   = [[Индия тутулуга суох буолуу хамсааhына]]
| education   = [[University College London]]
| party       = [[Индия ил конгреhа]]
| religion    = [[Индуизм]]
| spouse      = [[Кастурба Ганди]]
| children    = [[Харилал Ганди|Харилал]]&lt;br /&gt;[[Манилал Ганди|Манилал]]&lt;br /&gt;[[Рамдас Ганди|Рамдас]]&lt;br /&gt;[[Девдас Ганди|Девдас]]
| signature   =Gandhi_signature.svg
}}

'''Моhандас Карамчанд Ганди''' ([[гудьарати тыла|гудьарати]]: મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી) ([[алтынньы 2]], [[1869]] — [[тохсунньу 30]], [[1948]]) диэн [[Индия]] тутулуга суох буолуутун хамсааhынын тутаах басхана. Кини [[сатьяграhа]] диэн [[тирания]]ны күргүөмнээх [[олохтоох бас бэринимии]]нэн утарылаhыы философиятын айааччыта. Сатьяграhа Индия тутулуга суох буолуутун туhугар охсуhууга улахан оруоллааҕа уонна аан дойду үрдүнэн олохтоох бырааптар уонна көҥүл иhин хамсааhыннары көҕүлээбитэ. Кини аан дойдуга '''Маhатма Ганди''' ([[санскрит]]: महात्मा — &quot;Улуу кут&quot;) диэн ордук биллэр.

{{Bio-stub}}

[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Политиктар]]
[[Категория:1869 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1948 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>9rczj94oi1iseec5c9vr95if3j0y3fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йоhанн Вольфгаҥ фон Гөте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10855</id>
    <revision>
      <id>382542</id>
      <parentid>377576</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:46:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2160" xml:space="preserve">{{Infobox Writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox Writer/doc]] --&gt;
|name = Йоhанн Вольфгаҥ фон Гөте
|image = Goethe (Stieler 1828).jpg
|birthdate = [[Атырдьах ыйын 28]], [[1749]]
|birthplace = [[Франкфурт Майнҥа]], [[Ытык Ром Империята]]
|deathdate = [[Кулун тутар 22]], [[1832]]
|deathplace = [[Ваймар]], [[Заксе-Ваймар-Айзенах]]
|occupation = [[Поэт]], [[новелист]], [[драмалааччы]], [[философия|философ]], [[дипломатия|дипломат]]
|nationality = [[Германия]]
|period = [[Романтицизм]]
|movement = [[Sturm und Drang]]; [[Ваймар классицизма]]
|notableworks = ''Фауст''; ''Эдэр Вертер эрэйдэрэ''; ''Вилhелм Майстер үөрэниитин кэмэ'';  ''Die Wahlverwandtschaften'' 
|spouse = [[Кристиана Вулпиус]]
|influences = 
|influenced = 
|signature=Signature of Johann Wolfgang von Goethe.svg}}

'''Йоhанн Вольфгаҥ фон Гөте''' (''Johann Wolfgang von Goethe'', [[Атырдьах ыйын 28]], [[1749]] — [[Кулун тутар 22]], [[1832]]) диэн [[Германия]] суруйааччыта. Гөте [[поэзия]], [[драма]], [[литература]], [[теология]], [[философия]], [[хуманизм]] уонна [[үөрэх]] эйгэлэригэр сыhыаннаах үлэлэрдээх. Бастыҥ үлэтинэн буолар икки ирээттээх [[Фауст (Гөте)|Фауст]].

Гөте [[ниэмэс литературата|ниэмэс литературатын]] уонна [[Ваймар классицизма|Ваймар классицизмын]] хамсааhынын биир тутаах фигуралара буолар.

{{Bio-stub}}

[[Категория:1749 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1832 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Суруйааччылар]]
[[Категория:Поэттар]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>p8svnoy5jti1it040hmik48v5i85ypt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рабиндранат Тагор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10939</id>
    <revision>
      <id>382546</id>
      <parentid>377582</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:49:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3952" xml:space="preserve">{{Infobox Writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox Writer/doc]] --&gt;
| name = Рабиндранат Тагор
| image = Rabindranath Tagore in 1909.jpg
| caption = Рабиндранат Тагор. [[Колката]], 1915
| birthdate = [[Ыам ыйын 9]], [[1861]]
| birthplace = [[Колката|Калькутта]]
| deathdate = [[Атырдьах ыйын 7]], [[1941]]
| deathplace = [[Колката|Калькутта]]
| occupation = поэт, драматург, бахсы (философ), композитор, ойуулааччы
| period = [[Бенгал Ренессанса]]
| influenced = 
| signature = Rabindranath Tagore Signature.svg
| awards = {{awd|[[Нобель литература бирииhэ]]|(1913)}}
}}
'''Рабиндранат Тагор''' ([[бенгали тыла|Бенгали]]: রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর) ([[Ыам ыйын 9]], [[1861]] – [[Атырдьах ыйын 7]], [[1941]]) диэн [[бенгалилар|Бенгали]] [[полимат]]а. [[Поэт]], ойуулааччы, [[драма]]тург, [[суруйааччы]], [[үөрэҕирии]] үлэhитэ, социал реформатор, [[национализм|омугумсук]], [[эргиэн]] салайааччы уонна [[композитор]] этэ. Кини үлэлэрэ Бенгали [[литература]]тын уонна [[музыка|музыкатын]] [[XIX үйэ]] бүтүүтүгэр уонна [[XX үйэ]] саҥатыгар сайыннарбыттара. [[Азия]] бастакы [[Нобель бирииhэ|Нобель лауреата]] буолар, [[1913]] с. [[Нобель литература бирииhэ|Нобель литература бирииhин]] кыайыылааҕа.

Тагор бастакы [[поэма]]ларын аҕыс саастааҕар суруйбута. Уон алта саастааҕар, '''Bhanushingho''' (&quot;Күн хахайа&quot;) диэн псевдоним ылыммыта, бастакы [[кэпсээн]]нэрин уонна драмаларын [[1877]] с. суруйбута. Кэлин олоҕор Тагор [[Британия Индията|Британия салалтатын]] булгуччу утарбыта уонна [[Индия тутулуга суох буолуу хамсааhына|Индия тутулуга суох буолуу хамсааhынын]] өйөөбүтэ.

Тагор [[политика]] уонна тус олох темаларыгар [[роман]]нары, кэпсээннэри, [[ырыа]]лары, үҥкүү драмаларын уонна [[эссе]]лары суруйбута. Ордук биллиилээх үлэлэринэн буолаллар ''Gitanjali'', ''Gora'' уонна ''Ghare-Baire''. Кини [[хоhоон]]норо, кэпсээннэрэ уонна романнара ритм лиризмнаахтар, кэпсэтии тыллаахтар, санааҕа ылларбыт [[натурализм]]наахтар уонна [[философия]] сорунуулаахтар, аан дойдутааҕы уруйдааhыннаахтар. Тагор онтон ураты Бенгали [[дьоҕур]]ун классик [[Индия]] быhыыларыттан тэйитэн сайыннарбыт [[култуура]] реформатора буолар. Кини икки ырыата [[Баҥладеш]] уонна Индия ил өрөгөй ырыалара буолбуттара: ''Amar Shonar Bangla'' уонна ''Jana Gana Mana''.

{{Bio-stub}}

[[Категория:Суруйааччылар]]
[[Категория:Поэттар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Нобель литература лауреаттара]]
[[Категория:1861 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1941 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>087fp2knrz9lgnjy1yc1m35d9i9jgs4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Конфуцианизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11612</id>
    <revision>
      <id>382558</id>
      <parentid>285486</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="611" xml:space="preserve">'''Конфуцианизм''' ([[кытай тыла|кытайдыы]] 儒家) диэн [[Кытай]] [[этика]] уонна [[философия]] системата, [[Конфуций]] үөрэтиилэриттэн үөскээбитэ. Тутаах өйдөбүллэринэн буолаллар үтүө эр, киһиэхэ амарах санаа уонна дуом сиэрдэрэ. Конфуцианизм [[Илин Азия]] дойдуларын култуураларыгар улахан дьайыылаах.

[[Категория:Кытай]]
[[Категория:Философия]]</text>
      <sha1>qmjcfsqbeq5g7ku7pstmplgkzt8mrr3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Никола Тесла</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11700</id>
    <revision>
      <id>382554</id>
      <parentid>378205</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:10:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6926" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
|box_width         = 300px
|name              = Никола Тесла
|image             = Tesla Sarony.jpg
|image_size        = 200px
|caption           = 
|birth_date        = [[От ыйын 10]], [[1856]]
|birth_place       = [[Смилян]], [[Аустрия Империята]]
|death_date        = [[Тохсунньу 7]], [[1943]]
|death_place       = [[Нью Йорк]], [[АХШ]]
|residence         = 
|citizenship       = [[Аустрия Империята]] (1891 иннинэ)&lt;/br&gt;[[АХШ]] (1891 кэнниттэн)
|nationality       =
|ethnicity         = [[сербтар|Серб]]
|fields            = [[Массыына оҥоруута]] уонна [[электротехника]]
|workplaces        = [[Thomas Edison|Edison Machine Works]]&lt;/br&gt;[[Tesla Electric Light &amp; Manufacturing]]&lt;/br&gt;{{nowrap|[[Westinghouse Electric (1886)|Westinghouse Electric &amp; Manufacturing Co.]]}}
|alma_mater        = 
|doctoral_advisor  = 
|academic_advisors = 
|doctoral_students = 
|notable_students  = 
|known_for         = [[Тесла трансформатора]]&lt;/br&gt;[[Тесла турбината]]&lt;/br&gt;[[Уларыйар сүүрээн]]&lt;/br&gt;[[Асинхрон массыына]]&lt;/br&gt;[[Өлүү сардаҥата]]&lt;/br&gt;[[Телегеодинамика]]
|author_abbrev_bot = 
|author_abbrev_zoo = 
|influences        = 
|influenced        = 
|awards            = Эдисон мэтээлэ (1916)&lt;br /&gt;Эллиотт Крессон Алтан мэтээлэ (1893)&lt;br /&gt;Дьон Скотт мэтээлэ (1934)
|religion          = 
|signature         = TeslaSignature.svg
|footnotes         = 
}}

'''Никола Тесла''' ({{lang-en|Nikola Tesla}}) ([[1856]] — [[1943]]) диэн [[электротехника]] уонна [[радиотехника]] эйгэлэригэр үлэлээбит уһулуччулаах айааччы.

Никола Тесла, омугунан [[серб]], [[1856]] с. [[от ыйын 10]] күнүгэр Смилян диэн сиргэ (урут Австро-Венгрия, билигин [[Хорватия]]) төрдүс оҕоннон төрөөбүт. Аҕата аҕабыыт.

1878 с. Грац куоракка үрдүкү техника училищетын бүтэрбит.

1875—1880 сылларга [[Прага]] университетыгар үөрэммит. [[Будапешт|Будапешка]] телефон тэрилтэтигэр 1882 с. дылы инженердаабыт. Онтон [[Париж]]ка Эдисон хампаанньатыгар үлэлээбит.

1884 с. [[АХШ|Америкаҕа]] эмиграциялаабыт. Эдисоҥҥа уонна Вестингаузка үлэлээбит. [[Нью Йорк]]а, Никола Тесла Ист-Хьюстон уулусса 48-гар олорон лаборатория тэрийбит уонна сотору кэминэн икки фаазалаах уларыйар сүүрээн генераторын айбыт. Онтон хас да фазалаах генератордар, электромотордар уонна трансформатордар оҥоһууларын оҥорбут, уонна элбэх фазалаах сүүрээннэри аһарар уонна тарҕатар систиэмэлэри айбыт. Икки фазалаах систиэмэтин туһанан АХШ-ка хас да индустрия энерготэриллэр оҥоһуллубуттар, ол иһигэр Ниагаратааҕы ГЭС (1895) — ол сылларга аан дойдуга ордук улахан. 1888 сыллаахха Тесла (Г. Ферраристан туспа уонна эрдэ) эргийэр магнит хонуутун арыйар уонна онтун сиһилии ойуулуур. Ол билиитин туһанан үрдүк уонна нааһаа үрдүк түргэннээх электрогенератордары тутар. Ол сылга айыыга сүрүн патеннарын ылар.

1889 с. Тесла үрдүк түргэннээх уонна күүрүүлээх сүүрээннэри үөрэтиитин саҕалыыр. Үрдүк түргэннээх электромеханик генератордары оҥорор (ол иһигэр индуктордаах). 1891 с. резонанснай трансформаторы айар (Тесла трансформатора диэн биллэр), бу тэрил күүрүүтэ 106 В хамсааһыннарын оҥорор кыахтаах эбит. Сигналлары уонна энергияны салгынынан ыраахха биэриини үөрэтэр, 1899 с. бороуобата суох үрдүк түргэҥҥэ үлэлиир лаампалары уонна мотордары элбэх киһиэхэ көрдөрөр.

Тесла буруобата суох сигналлары биэриигэ 1896—1904 сс. үлэлэрэ радиотехника сайдыытыгар улахан оруоллаахтар. Бу сылларга Тесла бэйэтэ телеавтомат диэн ааттаабыт хас да ыраахтан салайыллар механизмнары айар (ол иһигэр хараабыл моделын, 1898). 1900 с. кэнниттэн техника араас эйгэлэригэр элбэх патеннары ылар (электрик ааҕааччы, түргэни кээмэйдээччи, радиоаппаратураны, паар турбиналарын тупсарыылар уо.д.а.). 1917 с. Никола Тесла сумбариналары [[радио]] көмөтүнэн булар тэрил оноһуутун көрдөрөр.

Лоҥ Айленд диэн сиргэ радиоантенна тутар. Тесла аатынан магнит сүүрүк чиҥин кээмэйэ ааттанар (магнит индукция). Учуонай наҕараадалара — Э.Крессиан, Дь. Скотт, Т.Эдисон мэтээллэрэ.

Тесла таайыллыбатах дьиктилэрин туһунан элбэх үһүйээннэр бааллар.

Нью Йорка [[тохсунньу 7]], [[1943]] с. өлбүтэ.

== Туһаныллыбыт сир ==

* [http://www.nikolatesla.ru/ Всё о Николе Тесла (нуучч.)]
* [http://www.nikolatesla.fr/documents.htm NikolaTesla.fr] - More than 1,000 documents on Tesla
* Tesla's Wardenclyffe Science Center Plaque [http://www2.timesreview.com/SUN/stories/S121109_Tesla_psh]

[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:1856 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1943 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>3m37h3ualf3ihoabfmvzufbqbvtlvct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цытович Николай Александрович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12965</id>
    <revision>
      <id>382584</id>
      <parentid>352741</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:30:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3269" xml:space="preserve">[[Ойуу:Цытовичjpg.jpg|200px|thumb|right|Цытович Николай Александрович]]
'''Цытович Николай Александрович''' ([[1900]]–[[1984]]), учуонай, геомеханик, инженер геолог, [[ССРС]] НА чилиэнэ-корреспондена. [[1947]]–[[1953]] сыллардаахха [[Саха сиринээҕи Наука киинэ|ССРС НА Саха сиринээҕи филиалын]] Президиумун бэрэссэдээтэлэ.

== Олоҕун олуктара ==
* [[1900]] сыллаахха [[ыам ыйын 26]] (13) күнүгэр [[Могилев уобалас]] Чериков оройуонун ''Мхиничи'' дэриэбинэҕэ төрөөбүтэ.
* [[1927]] сыллаахха [[Санкт-Петербург|Ленинград]] куоракка гражданскай инженердар институттарын бүтэрбитэ. Маҥнайгы промышленность уонна гидротехника тутууларга кыттыбыта.
* [[1930]] сылтан Ленинград куоракка үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр преподавателлээбитэ.
* [[1943]] сыллаахха ССРС НА чилиэнэ-корреспондена
* 1943 сылтан ССРС НА ирбэт тоҥу чинчийэр институтка үлэлиир.
* [[1952]] [[Москва]] куоракка В.В. Куйбышев аатынан инженернай тутар институтугар (билинин МИСИ) кафедра сэбиэдиссэйэ.
* 1947 — 1953 сыллардаахха ССРС НА Саха сиринээҕи филиалын Президиумун бэрэссэдээтэлэ.
* [[1957]] сылтан ССРС фундамент тутуутун ассоциациятын президенэ.
* [[1984]] сыл [[муус устар 26]] күнүгэр өлбүтэ.

== Айымньылара ==
* &quot;''Основы механики грунтов''&quot;, учебник (1934); англ, чех, мадьаар, поляк, румын, кытай, кэриэй, вьетнам уо.д.а. тылларга тылбаастаммыт. 
* &quot;''Основания и фундаменты''&quot;, М., 1970 (соавтор); 
* &quot;''Механика мерзлых грунтов''&quot; (общая и прикладная), М., 1973; 
* &quot;''Механика грунтов''&quot;, 4 изд., М. — Л., 1963.

== Өссө маны көр ==
* Шеляпин Р. С., ''Николай Александрович Цытович (к 75-летию со дня рождения)'', &quot;Основания, фундаменты и механика грунтов&quot;, 1975, № 3.

== Ылыллыбыт сирэ ==
* [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00088/63100.htm Большая Советская Энциклопедия]

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1900 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1984 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Билим]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Муус устар 26 күнүгэр өлбүттэр]]</text>
      <sha1>n1mkn8ie13nlyhuroem23rwx323nw3l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Адам Смит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14516</id>
    <revision>
      <id>382555</id>
      <parentid>362830</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:14:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1041" xml:space="preserve">[[Билэ:AdamSmith.jpg|200px|thumb|Адам Смит]]

'''Адам Смит''' (''Adam Smith'') ([[Бэс ыйын 16]] [[1723]], [[Керколди]], [[Шотландия]] – [[От ыйын 17]] [[1790]], [[Эдинбург]], [[Шотландия]]) диэн Шотландия [[этика]] бөлүһүөгэ уонна экэнэмииһэ. [[Политика экономията|Бэлиитикэ экэниэмикэтин]] төрүттээччитэ. Шотландия үөрэхтээhинин биир тутаах фигурата. Кини [[Омуктар баайдара]] диэн кинигэтэ аан бастакы аныгы кэмнээҕи экэниэмикэ үлэтэ буолар.

[[Категория:Британия философтара]]
[[Категория:Британия экономистара]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1723 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1790 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>032pkuca1igya1htu05224t6qh87m7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Леонард Эйлер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20713</id>
    <revision>
      <id>382535</id>
      <parentid>382501</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:23:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1713" xml:space="preserve">'''Эйлер Леонард''' (1707, [[Базель]] - 1783, [[Санкт-Петербург]]) - [[Швейцария]] математига, улуу математиктартан биирдэстэрэ.

[[1733]] с. [[Даниил Бернулли]] кэнниттэн [[Санкт-Петербуурдааҕы БА]] чилиэнинэн талыллыбыта. Онно [[тригонометрия]] уонна логарифм функцияларын түөрүйэтин чинчийбитэ уонна үрдүкү математикаҕа үлэлээбитэ. [[Фридрих II Улуу|Фридрих II]] хоруол үбүлээһининэн элбэх сыл (1744-66) Берлин БА үлэлээбитэ, онно математика анаалыһыгар функция өйдөбүлүн киллэрбитэ. Олоҕун тухары чыыһылалар түөрүйэлэрин сэргээбитэ, үөрэппитэ. Математикаҕа уонна физикаҕа арифметика тиэрминнэрин киллэриитин таһынан элбэх бэлиэни туттууга киллэрбитэ (холобур суумма уонна пи бэлиэлэрин)&lt;ref&gt;Britannica Большой иллюстрированный энциклопедический словарь, 2009, Астрель&lt;/ref&gt;.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1707 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1783 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>g6enp1oumxrfhj9fspkep1y3jeqjrsp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кеплер Иоганн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20724</id>
    <revision>
      <id>382563</id>
      <parentid>337132</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:45:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2700" xml:space="preserve">[[File:Epitome astronomiae copernicanae.tif|thumb|''Epitome astronomiae copernicanae'', 1618]]
'''Иоганн Кеплер''' (1571, Вайль-дер-Штадт, [[Вюртемберг]] — 1630, [[Регенсбург]]) — [[ниэмэстэр|ниэмэс]] астронома, астромия сайдыытыгар улахан сабыдыалы оҥорбут халлаан эттиктэрин хамсааһынын сокуоннарын ааптара. 

Дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ 1571 с. [[ахсынньы 27]] күнүгэр төрөөбүт. [[Тюбинген]] университетыгар стипендия ылбыт. 1594 с. магистр степенын ылбыт, [[Австрия|Австрияҕа]] математика преподавателэ буолбут. [[Дания]] аатырбыт астрономугар [[Тихо Браге|Тихо Брагега]] ыстатыйатын ыыппыт. Браге бэйэтин бөлөҕөр ыҥыран үлэлэппит. Бу сылдьан харах иһигэр сырдык хайдах тарҕанарын, ачыкы көрөрү хайдах тупсарарын, телескоп тоҕо чугаһатарын чуолкайдык быһаарбыт. 1609 с. [[Марс]] арбиитата төгүрүк буолбакка ньолбуһаҕын туһунан ыстатыйа бэчээттээбит. Бу чахчы Кеплер үс сокуоннарыттан бастакытын олоҕо буолбут. [[Күн]] таһынааҕы планеталар түргэнник хамсыылларын быһаарбыт (иккис сокуон), 1619 с. планеталар периодтара уонна кинилэр Күнтэн ыраахтара судургу математика формулатынан быһаарылларын эппит (үһүс сокуон). 

[[1620]] с. ийэтин колдовствоҕа үлүһүйүүгэ буруйдаабыттарын көмүскээбит, онон бэйэтин репутациятын эмиэ быыһаабыт&lt;ref&gt;Britannica Большой иллюстрированный энциклопедический словарь, 2009, Астрель&lt;/ref&gt;.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:1571 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1630 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Германия]]
[[Категория:Астрономнар‎]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>9s5m4m5kj4qxvrma50t45435w01alg5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Коперник</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20743</id>
    <revision>
      <id>382536</id>
      <parentid>382499</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:24:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4034" xml:space="preserve">{{Infobox_Scientist
| name = Ньукулай Коперник
| image = Nikolaus Kopernikus.jpg
| image_width = 150px
| caption = [[Торунь|Торуньнааҕы]] мэтириэтэ, 16 үйэ саҥата
| birth_date = {{birth date|df=yes|1473|2|19}},
| birth_place = [[Торунь]] (''Торн''), [[Пруссия]], [[Польша]]
| death_date = {{death date and age|df=yes|1543|5|24|1473|2|19}},
| death_place = [[Фромборк]] (''Фрауэнбург''), [[Вармия]], Польша
| field = [[математика|Математик]], [[астрономия|астроном]], [[быраап|юрист]], [[физика|физик]], [[классика|классиканы үөрэтээччи]], [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|католик клерик]], [[губернатор]], [[сэрии басхана]], [[дипломатия|дипломат]], [[экономика|экономист]]
| work_institution =
| alma_mater = [[Ягеллон университета]], [[Болонья университета]], [[Падуа университета]], [[Феррара университета]]
| doctoral_advisor =
| doctoral_students = [[Georg Joachim Rheticus]]
| known_for = [[Хелиоцентризм]]
| societies =
| prizes =
| spouse =
| children =
| religion = [[Ром Католик Таҥара дьиэтэ|Католик]]
| footnotes =
| signature= Nicolaus Coppernicus sig.png
}}

[[Билэ:Kopernik.JPG|thumb|&lt;center&gt;Коперник бүүһэ Краковка&lt;/center&gt;]]'''Николай Коперник''' ({{lang-pl|Mikołaj Kopernik}}, {{lang-de|Nikolas Koppernigk}}, {{lang-la|Nicolaus Copernicus}}; [[олунньу 19]], [[1473]], [[Торунь]] — [[ыам ыйын 24]], [[1543]], [[Фромборк]]) — [[Польша]] [[астроном]]а, [[математик|математига]]. [[Гелиоцентризм|Аан дойду күнү тула эргийиитин]] туһунан түөрүйэ ааптара.

[[Птолемей]] оҥорбут аан дойду тиһилигин көрө-көрө Коперник кини наһаа уустугун сөҕөр эбит, онтон былыргы бөлөһүөктэр айымньыларын үөрэтэн баран (Никита Сиракуз уонна Филолай) арааһа [[Сир]] буолбакка [[Күн]] аан дойду хамсаабат киинэ буолар диэн түмүккэ кэлбит&lt;ref&gt;[[Аристарх Самосский|Аристархы]] Коперник бэйэтин айымньытыгар биирдэ да ааттаабат — үлэтин рукопиһыгар бу аат баар эбит, ол гынан баран тиһэх барылыттан сотуллан хаалбыт. Баҕар, «куһаҕан репутациялаах» бөлөһүөгү Коперник сэрэҕэтийэн соппута буолуо дииллэр.&lt;/ref&gt;. Бу барылга олоҕуран планеталар хамсааһыннарын сүрдээх судургутук быһааран биэрэр.

Коперник сүрүн уонна соҕотох кэриэтэ айымньыта — De revolutionibus orbium coelestium («Халлаан эргимтэлэрин хамсааһына»). Бу айымньы [[Нюрнберг]]а [[1543 сыл]]лаахха тахсыбыта; 6 чаастаах (кинигэлээх), Ретик диэн Коперник саамай уһулуччу үөрэнээччитэ көрөн таһаартарбыта.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1473 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1543 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Польша]]
[[Категория:Астрономия]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>8xm56361zjqhttw6f1twk63axcgr44x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кюри Мария</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20757</id>
    <revision>
      <id>382574</id>
      <parentid>356938</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:12:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4132" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
| name = Мария Склодовская-Кюри
| image = Mariecurie.jpg
| image_size=180px
| birth_date = {{birth date|1867|11|7|df=y}}
| birth_place = [[Варшава]], [[Россия империята]] held [[Илин Польша]]
| death_date = {{death date and age|df=yes|1934|7|4|1867|11|7}}
| death_place = [[Passy, Haute-Savoie]], Франция
| nationality = [[Полячка]]
| citizenship = Нучча, кэнники Франия
| field = [[Физика]], [[Химия]]
| work_institutions = [[Париж института]]
| alma_mater =   [[Париж института]] &lt;br /&gt;[[ESPCI]]
| doctoral_advisor = [[Генри Беккуре]]
| known_for  = [[радиактивность]], [[поллоний]], [[радий]]
| prizes =  {{nowrap|[[Физикаҕа Нобель Бирииһэ]] (1903)&lt;br /&gt;[[Дави мэтээлэ]] (1903)&lt;br /&gt;[[Матеуччи мэтээлэ]] (1904)&lt;br /&gt;[[Химияҕа Нобель бирииһэ]] (1911)}}
| footnotes = Икки араас наукаҕа Нобель бирииһин ылбыт соҕотох киһи.
| religion = [[Агностик]]
| signature = Marie Curie signature.svg
}}

'''Мария Саломеа Кюри (Склодовская)''' ({{lang-fr|Marie Curie}}, {{lang-pl|Maria Salomea Skłodowska-Curie}}) (1867, сэтинньи 7, [[Варшава]] - 1934, от ыйын 4, Салланш таһа, [[Франция]]) - [[Польша|Польшаттан]] төрүттээх [[Франция]] физига, химига. [[Сорбонна|Сорбоннаҕа]] үөрэммитэ ([[1891]] сылтан). Радиоактивноһы А. Беккерель [[ураан|урааҥҥа]] арыйбытын кэннэ [[торий|торийга]] булбута. 1895 с. физик [[Пьер Кюри|Пьер Кюрига]] кэргэн тахсыбыта. Иккиэн бииргэ [[полоний|полонийы]] уонна [[раадий|раадийы]] арыйбыттара, альфа-, бета- уонна гамма-сардаҥалары арыйбыттара. Радиоактивноһы (Мария Кюри тиэрминэ) арыйыы иһин кэргэннии Кюрилар Беккерели кытта 1903 с. физикаҕа [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] ылбыттара. 1911 с. Мария Кюри полонийы арыйбытын улнна ыраас раадийы ылбытын иһин 1911 с. аны химияҕа Нобель бириэмийэтин ылбыта. 

Мария Кюри 1934 с. [[лейкемия|лейкемияттан]] өлбүтэ.

Дьахталлартан бастакынан бэйэтин өҥөтүн иһин [[Париж|Парижка]] Пантеоҥҥа көмүллүбүтэ&lt;ref&gt;Britannica Большой иллюстрированный энциклопедический словарь, 2009, Астрель&lt;/ref&gt;.

&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;180&quot; heights=&quot;180&quot; caption=&quot;Почта мааркалара&quot;&gt;
Билэ:1987 CPA 5875.jpg|&lt;small&gt;[[ССРС]] почтатын маарката, &lt;br /&gt; [[1987]]&lt;/small&gt;
Билэ:Stamp of Moldova 223.gif|&lt;small&gt;Молдова почтатын маарката, &lt;br /&gt; [[1996]]&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Оҕолоро ==
* [[Жолио-Кюри Ирен|Ирен Жолио-Кюри]] ([[1897]]—[[1956]])— химияҕа Нобель лауреата [[1935]].
* [[Кюри Ева Дениза|Ева Кюри]] ([[1904]]—[[2007]])— суруналыыс, ийэтин туһунан кинигэ ааптара.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1867 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1934 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Польша]]
[[Категория:Франция]]
[[Категория:Поляктар]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Физиктар]]
[[Категория:Химиктэр]]</text>
      <sha1>o6evp39e0zsfrxqt2qss08633xtkjag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Стивен Хокинг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22982</id>
    <revision>
      <id>382551</id>
      <parentid>378207</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:56:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4102" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
|name              = Стивен Хокинг
|image             = Stephen Hawking.StarChild.jpg 
|image_width       = 200px
|birth_place       = [[Оксфорд]], [[Англия]]
|birth_date        = {{BirthDeathAge|B|1942|1|8|2018|3|14}}
|death_place       = [[Кембридж]],[[Англия]]
|death_date        = {{BirthDeathAge||1942|1|8|2018|3|14}}
|residence         = Англия
|citizenship       = 
|nationality       = [[Британец]]
|ethnicity         = 
|field             = [[Математика]], [[Физика]]
|work_institutions = [[Кэмбридж Университета]]
|alma_mater        = [[Оксфорд Университета]]&lt;br&gt;[[Кэмбридж Университета]]
|doctoral_advisor  = [[Дэннис Сциама]]
|doctoral_students = [[Брюс Аллен]]&lt;br&gt;[[Фэй Доукер]]&lt;br&gt;[[Мальколм Перри]]&lt;br&gt;[[Бернард Карр]] &lt;br&gt;[[Гэри Гибонс]]
|known_for         = [[Хара дыралар]]&lt;br&gt;[[Космос теорията]]&lt;br&gt;[[Квантовай гравитация]]
|author_abbrev_bot = 
|author_abbrev_zoo = 
|prizes            = [[Prince of Asturias Award]] (1989)&lt;/br&gt;[[Copley Medal]] (2006)
}}

'''Стивен Уильям Хокинг''' ({{lang-en|Stephen William Hawking}}), [[Order of the Companions of Honour|CH]], [[Order of the British Empire|CBE]], [[Fellow of the Royal Society|FRS]] (1942 сыл тохсунньу 8 күнүгэр төрөөбүт - 2018 сыл кулун тутар 14 күнүгэр өлбүт) [[Англия]] [[физик|физига]] уонна [[математик|математига]]. Аан дойду биир басхан теория чинчийээччитэ. Анал үөрэҕэ суох дьоҥҥо физиканы быһаарар элбэх ыстатыйалары уонна кинигэлэри суруйбута.

[[Кэмбридж университета|Кэмбридж университетыгар]] математика профессора этэ.&lt;ref name=PBS&gt;{{cite web |url=http://www.pbs.org/wnet/hawking/cosmostar/html/hawking.html |title=Stephen Hawking's Universe |accessdate=2008-06-11 |format=HTML |work=PBS Online |lang=en}}&lt;/ref&gt; 2009 сыл алтынньы 1 күнүгэр пенсияҕа тахсыбыта.&lt;ref&gt;{{citeweb|url=http://www.cbc.ca/technology/story/2008/10/24/hawking-cambridge.html|title=Stephen Hawking to give up prestigious Cambridge title}}&lt;/ref&gt;

[[Хамсатар нейроннар ыарыылара|Хамсатар нейроннар ыарыыларынан]] (латеральнай амиотрофиялыыр склероз, Шарко ыарыыта, Лю Гериг ыарыыта) 1960-с сыллартан ыалдьар, ол иһин хамсыыр уонна саҥарар кыаҕа улам мөлтөөн испит. 1985 сыллаахха эппэрээһийэ кэнниттэн отой саҥарбат буолбут. Онтон ыла саҥа таһаарар синтезаторынан туттар. Ыарыыта кэнники күүһүрэн босхоҥ буолбут. Хамсыырыгар колясканан туттар.

Бэйэтэ этэринэн, математика профессора буоларын үрдүнэн, орто оскуоланы бүтэриэҕиттэн математикаҕа ханна да анаан үөрэммэтэх эбит. Университекка учууталлыыр бастакы сылыгар математика учебнигын тиэмэни үөрэтиэн икки нэдиэлэ иннинэ ааҕар эбит.

==Быһаарыылар==
{{быһаарыылар}}

{{Bio-stub}}

[[Категория:1942 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2018 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:Тохсунньу 8 күнүгэр төрөөбүттэр]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Физиктар]]</text>
      <sha1>0h10dr9tirglfd6lmclctawsb43wsxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тьюринг Алан Матисон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23026</id>
    <revision>
      <id>382537</id>
      <parentid>377570</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:25:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8139" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
| name = Алан Тьюринг&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Order of the British Empire|OBE]], [[Fellow of the Royal Society|FRS]]&lt;/small&gt;
| birth_name = Алан Матисон Тьюринг
| image = Alan Turing Aged 16.jpg
| image_size = 200px
| caption = Алан Тьюринг 16 саастааҕар
| birth_date = {{Birth date|1912|6|23|df=yes}}
| birth_place = [[Лондон]], Холбоһуктаах Хоруоллук
| death_date = {{Death date and age|1954|6|7|1912|6|23|df=yes}}
| death_place = [[Вильмслоу]], [[Чешир]], Холбоһуктаах Хоруоллук
| residence = {{флагификация|Великобритания}}
| nationality = британец
| field = математика, [[криптоанализ]], [[компьютер билимэ]]
| work_institutions = [[Кембридж университета]]&lt;br /&gt;[[Правительство Код уонна Шифр оскуолата]]&lt;br /&gt;[[Нация физикатын лабораторията]]&lt;br /&gt;[[Манчестер университета]]
| alma_mater = [[Кембридж]]&lt;br /&gt;[[Принстон университета]]
| doctoral_advisor = [[Alonzo Church]]&lt;ref name=&quot;mathgene&quot;&gt;{{MathGenealogy|id=8014}}&lt;/ref&gt;
| doctoral_students = [[Robin Gandy]]&lt;ref name=&quot;mathgene&quot;/&gt;
| thesis_title = Systems of Logic based on Ordinals
| thesis_url = http://search.proquest.com/docview/301792588
| thesis_year = 1938
| known_for = {{collapsible list|title={{nbsp}}|[[Church–Turing thesis]]&lt;br /&gt;[[Entscheidungsproblem]]&lt;br /&gt;[[Good–Turing frequency estimation]]&lt;br /&gt;[[Halting problem]]&lt;br /&gt;[[Cryptanalysis of the Enigma]]&lt;br /&gt;[[Limb development|Activator-inhibitor model]]&lt;br /&gt;[[Algorithm]]&lt;br /&gt;[[Artificial brain]]&lt;br /&gt;[[Artificial neural network]]&lt;br /&gt;[[Artificial stupidity]]&lt;br /&gt;[[Assertion (software development)|Assertion]]&lt;br /&gt;[[Automatic Computing Engine]]&lt;br /&gt;[[Ban (information)|Ban]]&lt;br /&gt;[[Banburismus]]&lt;br /&gt;[[Bombe]]&lt;br /&gt;[[Computability theory]]&lt;br /&gt;[[Computable number]]&lt;br /&gt;[[Computational linguistics]]&lt;br /&gt;[[Creative and productive sets]]&lt;br /&gt;[[Definable real number]]&lt;br /&gt;[[Description number]]&lt;br /&gt;[[Developmental robotics]]&lt;br /&gt;[[Digital infinity]]&lt;br /&gt;[[Human-based computation]]&lt;br /&gt;[[Hypercomputation]]&lt;br /&gt;[[Informal Methods (Validation and Verification)|Informal Methods]]&lt;br /&gt;[[Intelligent tutoring system]]&lt;br /&gt;[[Intuitionism]]&lt;br /&gt;[[Jean Valentine (bombe operator)|Jean Valentine]]&lt;br /&gt;[[Known-plaintext attack]]&lt;br /&gt;[[LU decomposition]]&lt;br /&gt;[[Morphogen]]&lt;br /&gt;[[Nat (information)|Nat]]&lt;br /&gt;[[Natural language processing]]&lt;br /&gt;[[Neural network]]&lt;br /&gt;[[Proof of impossibility]]&lt;br /&gt;[[Reaction–diffusion system]]&lt;br /&gt;Software&lt;br /&gt;[[Symbol grounding]]&lt;br /&gt;[[Systems of Logic Based on Ordinals]]&lt;br /&gt;[[Technological singularity]]&lt;br /&gt;[[Theoretical computer science]]&lt;br /&gt;[[Turing completeness]]&lt;br /&gt;[[Turing computable]]&lt;br /&gt;[[Turing instability]]&lt;br /&gt;[[Turing machine]]&lt;br /&gt;[[Turingery|Turing's Method]]&lt;br /&gt;[[Turing Award]]&lt;br /&gt;[[Turing test]]&lt;br /&gt;[[Turing pattern]]s&lt;br /&gt;[[Turing's proof]]&lt;br /&gt;[[Turing reduction]]&lt;br /&gt;[[Turing jump]]&lt;br /&gt;[[Turing oracle]]&lt;br /&gt;[[Turing paradox]]&lt;br /&gt;[[Turing machine equivalents]]&lt;br /&gt;[[Theory of computation]]&lt;br /&gt;[[Universal Turing machine]]&lt;br /&gt;[[Undecidable problem]]&lt;br /&gt;[[Unorganized machine]]&lt;br /&gt;[[The Chemical Basis of Morphogenesis]]}}
| prizes = [[Officer of the Order of the British Empire]]&lt;br /&gt;[[Fellow of the Royal Society]]
}}
[[File:Alan Turing Memorial Closer.jpg|right|thumb|Алан Тьюринг статуята]]
[[File:Bombe-rebuild.jpg|thumb|right|Алан Тьюринг оҥорбут массыынатын реконструкцията]]

'''Тьюринг Алан Матисон''' ([[Лондон]]ҥа, 1912 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр төрөөбүт  – [[Вильмслоу]], [[Чешир]], 1954 сыл бэс ыйын 7 күнүгэр өлбүт) [[Англия]] математига уонна компьютер учуонайа. &lt;ref&gt;Newman M.H.A. 1955. Alan Mathison Turing. 1912–1954. ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''1''': 253. [http://rsbm.royalsocietypublishing.org/content/1/253]&lt;/ref&gt;

Кини компьютерга үлэлиир бастакы дьон быһыыгар баар этэ. Бастакынан компьютеры дьон ыарырҕатар садаачаларга туттуохха сөп эбит диэн идиэйэҕэ кэлбит. [[Тьюринг Машината|Тьюринг Машинатын]] 1936 сыллахха айбыт, ол массыната олоҕор оҥоһуллубатах этэ, ол гынан баран компьютернай программированиены туттуллар идеялаах этэ.

Искусственнай интелегы интириэһиргиир этэ.  Компьютер хаһан толкуйдаах буолары быһаарар &quot;Тьюринг тестын&quot; киллэрэгэ ыйытыыны турурбут. Компьютер этэрин дьиҥ киһи сатаан киһиттэн араарбат буоллаҕына биирдэ толкуйдуур буолар диэн идеялаах этэ. &lt;ref&gt;Harnad, Stevan 2008.  [http://eprints.ecs.soton.ac.uk/7741 The Annotation game: Turing (1950) on Computing, machinery and intelligence]. In: Epstein, Robert &amp; Peters, Grace (eds) ''Parsing the Turing Test: philosophical and methodological issues in the quest for the thinking computer''. Springer&lt;/ref&gt;

Аан дойду II сэриитигэр ниэмэс секретыыр массынатын расшифровкатыгар үлэлэээн, &quot;Энигма&quot; массыынатын хайдах үлэлиирин быһаарбыта. Ол кэнниттэн фашистар сигналларын барытын билэ олорбуттар.

1945 сылтан 1947 сылга дылы [[Национальнай физика лабораториятыгар]]  [[ACE (computer)|ACE]]  ол эбэтэр Аптамаатынан суоттуур массыынаҕа үлэлээбитэ.1946 сыл олуннньу 19 күнүгэр  бастакы  дизайнын көрдөрбүтэ. .&lt;ref&gt;Copeland, B. Jack 2006. ''Colossus: The secrets of Bletchley Park's code-breaking computers''. Oxford University Press. p108 ISBN 978-0-19-284055-4&lt;/ref&gt; 

== Чааһынай олоҕо ==
Тьюринг гей этэ. 1952 сыллаахха атын эр киһилиин утуйбутун туһунан билиммит. Ол бириэмэҕэ икки эр киһи сыһыаннаһыыта холубунай буруй эбит, ол иһин сууттаммыт уонна таллаттарбыттар - хаайыгар барар дуу, ол эбэтэр эмтэнэр дуо диэн. Кини эмтэнэргэ гормоннары иһэри талбыт. Буруйу ааспытын кэннэ импотент буолбут уонна дьахтарга дылы эмиийэ улааппыт.

== Өлүү ==
Икки сыл устата ыалдьан баран 1954 сыллахха дьаттаммыт яблоконы ол эбэтэр ууну иһэн өлбүт. Полиция яблоконы бэрэбиэркэлээбэтэх, ол иһин этэр билигин кыах суох. &lt;ref&gt;Hodges, Andrew 1983. ''Alan Turing: the enigma''. London: Burnett Books, p488. ISBN 0-04-510060-8&lt;/ref&gt; 

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

== Атын сирэйдэр ==
*Jack Copeland 2012. Alan Turing: The codebreaker who saved 'millions of lives'. BBC News / Technology [http://www.bbc.co.uk/news/technology-18419691]

{{Bio-stub}}

[[Категория:Философтар]]
[[Category:Математиктар]]
[[Category:Англия компьютернай учуонайдара]]
[[Category:Гей дьон]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Category:1912 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Category:1954 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>se8ma4aowr6fb8e67q04uevgr0t2rrr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Томас Эдисон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23538</id>
    <revision>
      <id>382583</id>
      <parentid>342471</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:28:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2464" xml:space="preserve">[[File:Эдисон Томас Альва фото ЖЗЛ.JPG|Эдисон Томас Альва фото ЖЗЛthumb|250px|right|Томас Алва Эдисон, АХШ саҥаны айааччыта]]
[[File:A day with Thomas A. Edison.webm|thumb|thumbtime=1|upright=1.1|''A Day with Thomas Edison'' (1922)]]

'''Томас Алва Эдисон''' ({{lang-en|Thomas Alva Edison}}; [[Олунньу 11]] күнэ [[1847]], Майлен, [[Огайо]] штат — [[Алтынньы 18]] күнэ [[1931]], Вест Оранж, [[Нью-Джерси]] штат, [[АХШ]]) - Аан дойдуга биллэр, Эмиэрикэ биир сүдү саҥаны айааччыта (''нуучч.'' - изобретатель), уопсайа 1093 тэрилгэ [[АХШ]] патенын ылбыт. Саҥа оҥоһуллубут тэриллэрэ сүрүннээн электрикаттан үлэлииллэрэ. [[1878]] с. «Эдисон электрик лайт компани» компанияны тэрийбит. [[1892]] с. «Томсон-Хьюстон электрик» компанияны кытта холбоһон баран «[[General Electric]]» корпорация тэриллэр.

== Эдисон сүрүн саҥа айбыт тэриллэрэ ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Изобретение
! год
|-
| [[Аэрофон (изобретение Эдиссона)|Аэрофон]]
| 18??
|-
|-
| Электриканан үлэлиир хас киһи куоластаабытын ааҕар тэрил
| 1868
|-
| [[Тикерный аппарат]]
| 1869
|-
| Чохтон оҥоһуллубут телефон мембраната
| 1870
|-
 | Түөрт сири кытта тэҥҥэ кэпсэтэр [[телеграф]]
| 1873
|-
| [[Мимеограф]]
| 1876
|-
| [[Фонограф]]
| 1877
|-
| [[Чох микрофона]]
| 1877
|-
| Чохтон оҥоһуллубут [[Лампа]] 
| 1879
|-
| Тимир рудатын араарар [[Магнитнай сепаратор]] 
| 1880
|-
| [[Кинетоскоп]]
| 1889
|-
| [[Электрическэй олоппос]]
| 1890
|-
| [[Железо-никелевый аккумулятор]]
| 1908
|}

[[Категория:1847 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1931 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[Категория:Учуонайдар]]</text>
      <sha1>9q7972iwf43r417kxmuoqnqs7nut3so</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньютон Исаак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23767</id>
    <revision>
      <id>382560</id>
      <parentid>357063</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:38:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1685" xml:space="preserve">{{Infobox_Person 
| name = Sir Isaac Newton
| image = GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg
| image_width = 230px
| birth_date = [[1643]] сыл тохсунньу 4 
| birth_place = [[Woolsthorpe-by-Colsterworth]], [[Линкольншир]], [[Англия]]
| death_date = 1727 сыл кулун тутар 31 
| death_place = [[Кенсингтон]], [[Миддлсекс]], Англия
| Known for = [[Гравитация]], [[Хамсаныы сокуоннара]]
}}

'''Ньютон Исаак'''  ({{lang-en|Isaac Newton}}, 1642—1727)  — [[Англия]] [[физик|физигэ]], [[математик|математига]] уонна [[астронома]], классическэй физика төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ. 

«[[Айылҕа философиятын математиката]]» диэн сүдү үлэтигэр аан дойду тардыстыытын сокуонун, уонна механика үс сокуоннарын ойуулаабыта.  Дифференциал уонна интеграл суоттааһыннары олохтообута, өҥ түөрүйэтин суруйбута, өссө да элбэх математика уонна физика түөрүйэлэрин айбыта. 

{{rq|stub|sources|cat}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1642 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1727 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Астрономнар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Физиктар]]</text>
      <sha1>7xudcar05bvlugnbnln5dnpmw6sjp8c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Джордано Бруно</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28693</id>
    <revision>
      <id>382533</id>
      <parentid>382502</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:21:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1417" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher 
| region = Western Philosophy 
| era = 
| color = #B0C4DE 
| image_name = Giordano Bruno.jpg
| image_caption = XVIII үйэ саҕалыынытыгар оҥоһуллубут гравюрата 
| name = Джордано Бруно
| birth = 1548
| death = 1600 сыл олунньу 17
| school_tradition = 
| main_interests = Философия &amp; Космология
| influences = [[Nicolaus Copernicus]], [[Nicolaus Cusanus]] 
| influenced = 
}}
'''Джордано Бруно'''  ({{lang-it|Giordano Bruno}}; дьиҥнээх аата '''Филиппо''', хос аата — '''Нолаан Бруно'''; [[1548]], Нола — [[олунньу 17]] [[1600]], [[Рим]]) — [[Италия|Италия]] доминикаан-манааҕа, [[философ]] уонна [[поэт]].

Хас да бэйэтин үйэтин куоппут таайыылары оҥорбута: сулустар диэн ыраах баар күннэр буолалларын туһунан, биллибэт планеталар баалларын туһунан.

Сыаркап кинини еретик диэбитин кэннэ Риим суута уматан өлөрөргө уураахтаабыта. 

[[Категория:Бөлөһүөктэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>b1goco6qq30epc2d5hwt10yn27ynare</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382540</id>
      <parentid>382533</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:44:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1555" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher 
| region = Western Philosophy 
| era = 
| color = #B0C4DE 
| image_name = Giordano Bruno.jpg
| image_caption = XVIII үйэ саҕалыынытыгар оҥоһуллубут гравюрата 
| name = Джордано Бруно
| birth = 1548
| death = 1600 сыл олунньу 17
| school_tradition = 
| main_interests = Философия &amp; Космология
| influences = [[Nicolaus Copernicus]], [[Nicolaus Cusanus]] 
| influenced = 
}}
'''Джордано Бруно'''  ({{lang-it|Giordano Bruno}}; дьиҥнээх аата '''Филиппо''', хос аата — '''Нолаан Бруно'''; [[1548]], [[Нола]] — [[олунньу 17]] [[1600]], [[Рим]]) — [[Италия|Италия]] доминикаан-манааҕа, [[философ]] уонна [[поэт]].

Хас да бэйэтин үйэтин куоппут таайыылары оҥорбута: сулустар диэн ыраах баар күннэр буолалларын туһунан, биллибэт планеталар баалларын туһунан.

Сыаркап кинини еретик диэбитин кэннэ Риим суута уматан өлөрөргө уураахтаабыта. 

[[Категория:1548 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1600 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Бөлөһүөктэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>oysb9ec145w5n7qk47csm90u75yxo8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Огирко Игорь Васильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31041</id>
    <revision>
      <id>382577</id>
      <parentid>341607</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:19:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6652" xml:space="preserve">'''Огирко Игорь Васильевич''' ([[1952]]) диэн профессор.
== Олоҕун олуктара==
Огирко Игорь Васильевич — [[математик]] учуонай. Математика диэн ахсаан, структура, куйаар уонна уларыйыы курдук өйдөбүллэри чинчийэр үөрэх.Огирко Игорь Васильевич бастакы [[математика]] салаатыгар үөрэх доктора ([[1990]]). 
Математика физиката.Математика убаҕас механиката.Дискрет математика.Искусственнай интелегы интириэһиргиир этэ. 

== Айымньылара: ==
# Огирко И. В. Расчет и оптимизация термоупругого состояния тел с учетом геометрической и физической нелинейности : Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра физ.-мат. наук : (01.02.04) / Казан. гос. ун-т им. — [[Казань]], 1989.
# Огирко И. В. Напряженно-деформированное состояние фотополимерных печатных форм / Я. И. Дуб, И. В. Огирко, М. Ф. Ясинский. — Львов : ФМИ, 1987. 
# Огирко И. В.Оптимизация деформации печатных форм на основе теории оболочек / Р. С. Куропась, И. В. Огирко. — Львов : Выща школа. Изд-во при Львов. гос. ун-те, 1987. 
== Литератураҕа үлэтэ ==
* Бурак Я. И., Огирко И. В. Применение метода нелинейной релаксации к оптимизации нагрева оболочек вращения // Тез. докл. VII науч. конф. по применению ЭВМ в механике деформ. тв. тела (Ташкент, 30 сент. — 2 окт. 1975 г.). — [[Ташкент]], 1975. — Ч. ІІІ. — С.5.
* Бурак Я. И., Огирко И. В. Об определении термоупругого состояния оболочки экрана кинескопа с учетом температурной зависимости характеристик материала // Качество, прочность, надежность и технологичность электровакуумных приборов. — Киев: Наук. думка, 1976. — С.59-62.
* Бурак Я. И., Огирко И. В. Оптимальный нагрев цилиндрической оболочки с зависящими от температуры характеристиками материала // Мат. методы и физ.-мех. поля. — 1977. — Вып. 5. — С.26-30
* Огирко И. В. Рациональное распределение температуры по поверхности термочувствительного тела … стр. 332 // Инженерно-физический журнал Том 47, Номер 2 (Август, 1984)
* Огирко И. В. Оптимальное по напряжениям температурное поле в локальной области гибкой конструкции // Институт проблем прочности,, 1986, N2. — C.69-72.
* Огирко И. В. Исследование оболочек с учетом изменения свойств материала от температуры // Строительная механика и расчет сооружений: реф. информ.— К, Выща шк., 1977 — Вып. 9. — С. 11-12
* Огирко И. В. Применение метода сеток для определения оптимального нагрева тонких оболочек: вычислительный эксперимент // Теорет. и прикладные проблемы вычисл. мат.: препр. Ин-та прикладной мат. им. М. В. Келдыша АН СССР — М., 1981. — С.64
* Огирко И. В., Костецкий В.С. Взаимодействие цилиндрической оболочки с акустической средой и возможности обработки информации // Анализ и обработка акустической инф. (Дальневост. политехн. ин-т). — Владивосток, 1982. — С. 32-37
* Огирко И. В., Куропась Р.С., И.В. Васькив Применения оптимизационных методов при создании магнитных средств крепления печатных форм // Состояние и перспективы развития науч. исследований в полигр. машиностроении (Всесоюз. науч.-исслед. ин-т полигр. машиностроения). — М.,1985 — С. 82-89
* Огирко И. В. Большие перемещения контура прямоугольного отверстия в растягиваемой прямоугольной пластине с учетом температуры // Прикладная мех.— 1986 — Т.22, №2. — С. 122-125
* Ogirko I.V., Irkha B.E. A study of the elastic deformations in a thermoelastic inhomogeneous solid of revolution // Journal of Mathematical Sciences. Volume 79, Issue 6, 1996, Pages 1469—1471.
* Ogirko I.V., Zapotochnyi V.I. The stress-strain state of screen photopolymer plates // Soviet Materials Science 22 (6), 1987, pp.&amp;nbsp;640–643.
* Ogirko I.V. Temperature field, optimum with regard to stresses, in a local region of a flexible structure // Strength of Materials 18 (2), 1986, pp.&amp;nbsp;209–213.
* Ogirko I.V. Stress-Optimal Temperature Field in the Local Region of a Flexible Structure // Problemy Prochnosti (2), 1986, pp.&amp;nbsp;69–72.
*Джесси Рассел, Рональд Кон . Доктор физико-математических наук, профессор Украинской академии печати Огирко Игорь Васильевич. - Издательство:VSD.Москва .2013. C.117.ISBN:978-5-5096-2585-5 www.moscowbooks.ru/pod/book.asp?id=3651989

[[Категория:1952 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Математиктар]]</text>
      <sha1>lswv3jmmz6ra4zk9tclc0v0zz9x912l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сеонг Дже-Ги</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31089</id>
    <revision>
      <id>382547</id>
      <parentid>377584</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:50:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2871" xml:space="preserve">{{Infobox Philosopher
|region          = 
|era             = liberalism философия
|color           = #B0C4DE 
|image_name      = 
|image_caption   = Сеонг Дже-Ги
|name            = Sung Jae-ki (성재기, 成在基)
|birth           = [[Балаҕан ыйын 11]] [[1967]], [[Daegu]], [[Соҕуруу Кэриэйэ]]
|death           = [[От ыйын 26]] [[2013]], [[Сеул]], [[Соҕуруу Кэриэйэ]]
|school_tradition= Youngnam University
|main_interests  = 
|influences      =
|influenced      = 
|notable_ideas   = 
}}
'''Сеонг Дже-Ги''' ({{Lang-ko|성재기}}, {{Lang-zh|成在基}}) ([[Балаҕан ыйын 11]] [[1967]], [[Daegu]], [[Соҕуруу Кэриэйэ]] - [[От ыйын 26]] [[2013]], [[Сеул]]&lt;ref&gt;[http://english.donga.com/srv/service.php3?biid=2013072913348 ''Suicide performance and journalist ethics] News Dongah'' (English)&lt;/ref&gt;) диэн [[Соҕуруу Кэриэйэ]] Human right activists civil right activists&lt;ref&gt; [http://english.yonhapnews.co.kr/news/2013/07/27/0200000000AEN20130727001300320.html Police continue search for missing men's rights activist] yonhapnews 2013.07.27 (English)&lt;/ref&gt;,  [[liberalism]] [[философия|филосова]]. 
&lt;!--In 2013, he was suicide, Opposite of sex discrimination of South Korea. his the last said &quot;male is a human!&quot;--&gt;

== Сигэлэр ==
* [http://english.donga.com/srv/service.php3?biid=2013072913348 ''Suicide performance and journalist ethics] News Dongah'' (English)
* [http://english.yonhapnews.co.kr/news/2013/07/27/0200000000AEN20130727001300320.html Police continue search for missing men's rights activist] yonhapnews 2013.07.27 (English)
* [http://www.koreaherald.com/view.php?ud=20130729000881 Body of Sung Jae-gi found in Han River] Koreaherald 2013.07.29 (English)
* [http://blogs.wsj.com/korearealtime/2013/11/08/seoul-bridge-of-life-still-attracts-suicide-attempts/ Seoul ‘Bridge of Life’ Attracts More Suicide Attempts] korearealtime 2013.11.08 (English)
* [http://stream.aljazeera.com/story/201307292238-0022943 South Korean channel films suicide] (English)
* [http://actualites.ca.msn.com/in-memoriam-2013-juin-juillet?page=50 In memoriam 2013:Sung Jae-ki] (France)
* [http://marcianosmx.com/grabacion-suicidio-corea-del-sur/ Grabación de un suicidio en Corea del Sur abre el debate sobre la ética de los medios de comunicación] (Español)
* [http://www.elgonzi.com/2013/08/activista-sung-jae-ki-se-suicido-frente.html Activista Sung Jae-ki se suicidó frente a las cámaras de televisión] (Español)

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{Bio-stub}}

[[Категория:1967 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2013 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Соҕуруу Кэриэйэ]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>hk6ijqsiwnv50soqrlyv1ubv8j8e9wk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35001</id>
    <revision>
      <id>382589</id>
      <parentid>333025</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T10:08:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.24.75.203</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="480" xml:space="preserve">[[File:Mulepoo.jpg|thumb|Мул сааҕа]]
Саах (нуучч. -- кал, испражнения, экскременты) [[киһи]], [[сүөһү]], [[кыыл]], [[хамсыыр-харамай]] хойуута, аһаабытын кэннэ [[суон оһоҕоһун]] төрдүнэн ([[эмэһэтинэн]]) тахсар, [[куртах]] суогар (соляная кислота) буспут аһа.

[[Категория:Физиология]]
[[ru: Кал]]</text>
      <sha1>pg6hb00um18uzn0ve2p54ys3xap2bhc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амбарцумян Виктор Амазаспович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37610</id>
    <revision>
      <id>382565</id>
      <parentid>325950</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:53:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4775" xml:space="preserve">{{Infobox Scientist
|birth_name        = Амбарцумян Виктор Амазаспович
|image             = Ambartsumian statue Vardenis.jpg
|caption           = Вардениска турар В. А. Амбарцумян бюста
|birth_date        = {{OldStyleDate2|18|сентября|1908|5}}
|birth_place       = [[Тбилиси|Тифлис]], [[Арассыыйа импиэрийэтэ]]
|death_date        = [[1996]], [[атырдьах ыйа]] 12
|death_place       = Бюракан, [[Армения]]
|nationality       = [[эрмээн]]
|fields            =астрономия, астрофизика уонна сыһыаннаах уобаластар
|workplaces        = [[Санкт-Петербург|Ленинград]] университета, [[Ереван]] университета 
|residence          = {{флагификация|Армения}}
|alma_mater        = Ленинградтааҕы университет
|doctoral_advisor  =
|academic_advisors =
|doctoral_students =
|notable_students  = В.В. Соболев
|known_for         = ССРС астрофизика теориятын хайысхатын төрүттээччитэ
|influences        =
|influenced        =
|signature         =  
}}

'''Виктор Амазаспович Амбарцумян''' ({{lang-hy|Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյան}}, {{OldStyleDate2|18|балаҕан ыйа|1908|5}}, [[Тбилиси|Тифлис]] — [[Атырдьах ыйа]] 12, [[1996]], Бюракан, [[Армения]]) — [[ССРС]] уонна [[Армения]] астрофизига, астронома, ССРС-ка астрофизика теориятын хайысхатын төрүттээччитэ&lt;ref name=&quot;Viktor Amazaspovich Ambartsumian&quot;&gt;{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/18816/Viktor-Amazaspovich-Ambartsumian|заглавие=Viktor Amazaspovich Ambartsumian}}&lt;/ref&gt;.

ССРС Билимнэрин Академиятын академига ([[1953]], [[1939]] — член-корреспондент). Армения ССР Билимнэрин Академиятын академига ([[1943]]) уонна президена (1947—1993), Аан дойдутааҕы астрономнар холбоһуктарын президена (1961—1963).

Сулустар уонна сулус системаларын үөскээһиннэрин уонна эволюцияларын теориятынан биллэр&lt;ref name=&quot;Viktor Amazaspovich Ambartsumian&quot;/&gt;. Амбарцумян үлэлээбит хайысхалара сулустар уонна сулус тумарыктарын физиката, сулус астрономията уонна сулус системаларын хамсааһыннара (динамиката), сулустар уонна галактикалар космогониялара, ону таһынан математикаҕа үлэлэрдээх. Бюраканнааҕы астрофизика обсерваториятын төрүттээччитэ.    

Икки төгүллээх Социалистическай үлэ геройа ([[1968]], [[1978]]). Армения национальнай геройа ([[1994]], [[алтынньы 11]]). [[Сталин Иосиф Виссарионович|Сталин]] премиятын икки төгүллээх лауреата ([[1946]], [[1950]]). Армения ССР Ил премиятын лауреата ([[1988]]). Россиятааҕы Ил премиятын лауреата ([[1995]]). Жюль Жансен премиятын лауреата уо.д.а.

[[Армения]] президена С. Саргсян [[2009]] кини аатынан Аан дойдутааҕы премияны олохтообут. Премияны астрономия уонна астрофизика, ону тэҥэ ити билимнэргэ сыһыаннаах физика уонна математика хайысхаларга үлэлиир гражданствотыттан тутулуга суох учуонайдарга туттарыллар.  Премияны [[2010]] саҕалаан, икки сылга биирдэ туттарыллар. Премия харчыта — 500 тыһыынча $&lt;ref&gt;[http://vaprize.sci.am Viktor Ambartsumian International Prize]&lt;/ref&gt;.

== Тиһиктэр ==

[[Категория:1908 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1996 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Армения]]
[[Категория:Астрономнар]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Учуонайдар алпабыытынан]]</text>
      <sha1>cph8338wvjud6k0f8p6hfy0k91n0mmk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биоэтика</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38904</id>
    <revision>
      <id>382556</id>
      <parentid>332250</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:17:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12946" xml:space="preserve">'''Биоэтика''' ({{lang-gr|βιός}} — олох, ἠθική — тутта сылдьыы, быьыы-майгы) — [[медицина]]ҕа уонна [[биология]]ҕа [[сиэр-майгы]] туһунан үөрэх.

== Устуоруйата ==
Аан маҥнай Bioethics диэн тиэрмини [[1927]] сыллаахха Fritz Jahr (Фриц Джахр) туттубута. [[1969]] сыллаахха В. Р. Поттер диэн Эмиэрикэ онколога уонна биохимига бу тиэрмини аныгы уйэ5э киьи оло5ор сабыдыаллыан сеп этическай проблемалары бэлиэтээьиннэ туттубута. Медицинскэй сурунаалга 1971 сыллаахха бэлиэтэммитэ.

Encyclopedia of Bioethics (1 т., с. XXI) биоэтика &quot;биологическай уонна медицинскэй наука5а сиэр-майгы еруттэрин, — сыанабыл, быьаарыы ылыныы, тутта сылдьыы уо.д.а. — ситимнээхтик чинчийии диэн быьаарыллар.
Кэлин биомедицинскэй этика уерэх салаатын быьыытынан урдук уерэх кыьатыгар туттуллар буолар. Оччоттон бачча5а диэри биоэтика боппуруостарын араас салаа белуьуектэрэ таарыйаллар. Холобур, буддизм историятын уэрэппит биллиилээх дьоппуон специалиьа [[Накамура Хадзима]] (1912—1999) бэйэтин улэлэригэр биоэтиканы элбэхтэ ахтыбыта.

== Биоэтика хайысхалара ==

Кыара5ас ейдебулгэ биоэтика диэн термин быраас уонна ыарыьах сыьыаннарыгар кестер этическай проблемалары бэлиэтиир. Практическай медицина5а наука уонна билии сайдыытыгар куруутун куедьуйэр ханнык эмэ быьыыны-майгыны уескэтэр усулуобуйалар медицина эйгэтигэр да, киэн арана5а да ырытыьыыны, дьууллэьиини ирдииллэр.
Киэн ейдебулгэ биоэтика диэн термин киьиэхэ эрэ буолбакка, киьини тулалыыр экосистема5а киирэр туох баар тыынннааах организмнарга сыьыаннаах социальнай, экологическай, медицинскэй уонна социальнай-правовой проблемалары чинчийэр. Ити еттуттэн кердеххе биоэтика философскай хайысхалаах, медицина5а уонна биология5а сана технология сайдыытын тумуктэрин сыаналыыр.

== Биоэтика тутаах боппуруостара ==

=== Эвтаназия ===
Кенул еттунэн олохтон барыы туьунан боппуруос — мэйии елбутун кэннэ эт-хаан оло5ун уьатыы техническэй кыах урдээн истэ5ин аайы — сытыырхайан иьэр.
=== Органнары кеьеруу ===
'''Гомотрансплантация уонна аллотрансплантация'''
=== Тыыннаах киьиттэн орган ылыы ===
Россия5а тыыннаах киьиттэн орган ылыы (суруннээн буер) чугас аймахтартан, икки еттуттэн себулэьэр эрэ тугэннэригэр оноьуллар.
=== Елбут дьон органнарын туьаныы ===
Елбут киьиттэн теье эрдэ орган ылыллар да, оччонон операция тумугэ урдук буолар. Ол эрэн елууну туоьулааьын процедурата уонна критерийдара билигин да5аны ырытыыга турар.
Ескетун елбут киьи эбэтэр кини аймахтара орган ылыытын утаралларын туьунан эппэтэх буоллахтарына елбут киьи Россия5а потенциальнар донорынан аа5ыллар.
Органы ылар сулууспаларга эрэллээх буолуу боппуруоьа билигин да5аны ыарахан (потенциальнай донордары елерге тиэрдиини хонтуруоллааьын, кэмигэр кемену онорбот буолуу, быраас этиитинэн операция5а киллэрэн доруобай дьонтон орган ылыы).
=== Ксенотрансплантация ===
Кыыллар органнарын киьиэхэ олордуу, мусульманнарга эбэтэр иудейдарга сибиинньэ органнара, индуистарга — ынах гиэнэ, сиэр-майгы быьыытынан кенуллэммэт. Маны таьынан ксенотрансплантацияны киьи уонна кыыл-суел быраабын кемускээччилэр этичнэйэ суо5унан аа5аллар.

=== Аборт ===
Медицинскэй аборту оноруу туьунан боппуруос араас дойдуларга государство итэ5элиттэн сылтаан сокуонунан атын-атыннык быьаарыллар. Ислам, буддизм уонна индуизм аборт онорууну медицинскэй еруттээх да буолла5ына утараллар. Католическай уонна Православнай церковтар (Нуучча Православнай Церкова эмиэ) Василий Великэй курдук аборту елеруугэ тэннииллэр. Основы социальной концепции Русской Православной Церкви диэн докумуонна ийэ оло5ун быыьыыр сыалтан аборт оноьуллуон себун туьунан этиллэр.
Светскэй государстволар баьыйар еттулэригэр дьахтар бэйэтин организмын бэйэтэ быьаарыан сеп, онтон бэйэтэ туспа бырааптаах личность тереете5унэ эрэ баар буолуон сеп диэн аборту кенуллуур.

=== Клонирование уонна стволовой клеткалар ===
Сорох тугэннэргэ стволовой клеткалары ылаары эмбриональнай эттиктэри туьаналлар (баьыйар еттугэр пациент бэйэтин СК-н эбэтэр бластоциста дифференцированнайа суох клеткаларын туьаналлар). Сорох дойдуларга ити сыалга аборт материалын туьаныы бобуллар, онтон атыттарга in vitro усулуобуйа5а эрэ ууннэриллибит эттиктэри туьаныы кенуллэнэр. Стволовой клеткалары пациент бэйэтин клеткаларын эдэримситиинэн ылыллыбыт индуцированнай стволовой клеткалар солбуйуохтарын сеп. Ити биоэтика проблематын быьаарар.

=== Клиническэй боруобаны ыытыы ===
Сана эмтэр уонна вакциналар клиническэй боруобаларын ыытыы терапия ньымаларын тупсарыыга, ордук туьалаах препараттары булууга наадалаах.
Урукку кэмнэ итинник боруобалааьын билинни курдук киэнник ыытыллыбат этэ, оттон быраастарга ойо5ос эффект эбэтэр уустугуруу боппуруоьугар саарбахтыырга терует суох этэ.
Аныгы фармакология дакаастыыр уонна этическэй клиническай боруобалар ыытыларын хайыхсаларыгар кырата суох опытырда. Итинник опыт уескууругэр кэлинни 50 сылга бэлиэтэммит пациеннар, волонтердар уонна атын боруобалааччылар суукка туьэрбит ирдэбиллэрэ сабыдыаллаабыттар.
Билигин боруобалааьынна кыттарга пациент эбэтэр волонтер «информированнай себулэнэ» баар буолуохтаах.

=== Суррогатнай ийэ буолуу ===
Суррогатнай ийэ буолуу технологията сорох дойдуларга (Германия) кенулэ суох, оттон Россия5а уонна Украина5а кенуллэнэр.
Дойду аайы атын-атын сокуон баар.
=== Евгеника ===
Быьаарыыга турар сорук сурун етте киьи геномугар оло5уран ылыныллар быьаарыы тумугэр эбэтэр туьунан биометрическэй тестар тумуктэригэр оло5урар. Ити тумуктэр врачебнай кистэлэн буолаллар уонна «атын сыалга туьаныы» куттала баар, холобур — страховкалааьынна, улэ5э киириигэ.
Бугунну куннэ эмбрион пренатальнай диагностикатын характеритстиката (пол, наследственнай ыарыы маркердара, изоферментнай система баара уо.д.а.) киьи естественнай генын пулун уларытыы суолун арыйар.

=== Арассыйаҕа ===
2001 сыллаахха РФ Доруобуйа харыстабылын министерствота биоэтика Программатын ылыммыта.

Биоэтика эбэтэр олох этиката — этика салаата. Биоэтика тыыннаахха моральнай еттуттэн керуугэ ханнык дьайыылар кенуллэниэхтэрин себун быьаарар.
1999 сыллаахха, кулун тутарга, термины айбыт В.Поттер Коста-Рика5а онорбут дакылаатын тумугэр эппитэ: «Биоэтиканы у5арыйыыны, эппиэтинэстээх буолууну уонна компетентноьы тумэр сана этическай уерэх, бары культуралары холбуур, междисциплинарнай хабааннаах, „киьини ытыгылааьын“ диэн ейдебулу кэнэтэр наука быьыытынан керергутугэр кердеьебун».

Биоэтика научнай-техническэй сайдыыттан тутулуктаах экология5а, биология5а, медицина5а тахсар этико-правовой характердаах «проблемнай быьыыга-майгыга» тиьиликтээх эппиэт биэрэр, чуолаан — аныгы клиническэй практика5а.
Маныаха социальнай-экономическай фактор, глобализация, культурнай-религиознай угэстэр улахан оруолу оонньууллар. Моральнай-этическэй проблемалар кэлимнэрэ биологияны социальнай-политическай эрэ буолбакка гуманитарнай проблематика5а сыьыарар уонна биоэтика тэнэ биополитика, биотеология уо.д.а. наукалары киллэрэр.

Нуучча Православнай сыаркаба биоэтика боппуруостарыгар бэйэтин официальнай керуутун Основы социальной концепции диэн 2000 сыллаахха юбилейдаах Архиерейскай соборга (XII глава) ылыныллыбыт докумуонугар киллэрбитэ.

[[Категория:Биология]]
[[Категория:Этика]]
[[Категория:Сиэр-майгы]]</text>
      <sha1>eluojism1oh3kejmu8uzzmuelf68pe7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Колмогоров Андрей Николаевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41349</id>
    <revision>
      <id>382534</id>
      <parentid>352665</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:23:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3082" xml:space="preserve">'''Андрей Николаевич Колмогоров''' — Сэбиэскэй [[математик]], XX уйэ биир бөдөҥ математига, 60-с сс. [[Сэбиэскэй Сойуус]]ка [[математика]]ны үөрэтиини реформалаабыт киһи, оскоула учуобунньуктарын ааптара. 

Кини [[1903]] сыллаахха [[муус устар 25]] кунугэр [[Тамбов]] куоракка кун сирин корбутэ. Кини вероятность теориятын төрүттэспит дьонтон биирдэстэрэ.
* 1920 с. Новгородскай сирин сыhыанын туhунан научнай улэтин тумуктуур.
* 1920 с. Москубатаагы университет математика салаатыгар уорэнэ киирэр. 
* 1921 с. Бастакы научнай тригонометрическай туhунан докладын  суот куруhуогар онорор.
* 1922 с. аатырбыт Лузин уорэнээччитэ буолар.
* 1924 с. бастакытын вероятность теориятынан дьарыктанар.
* 1928 с. улахан чыыhылалар сокуоннарын дакастаабыта.
* 1929 с. логарифм хатыламмыт сокуонун эбии дакастаан биэрэр.
* 1931 с. Москубатаагы университет профессора буолар.
* 1933 с. Колмогоров критерийдарын айар.
* 1939 с. физика уонна математика наукатын доктора буолар.
* 1941-42 сс. локально-изотропнай турбулентнасть теориятын айар.
* 1942 с. бииргэ уорэммит кыыhын Анна Егорованы кэргэн ылар.
* 1954 с. инвариатнай тор теорематын таhаарар.
* 1963 с. социалистическай геройа буолар. Ленинскай бэриэмийэ лауреата.
* 1964 с. Москубатаагы математическай тумсуу сэбиэдиссэйинэн талыллар.
* 1965 с. Венгерскай академия наукатын чилиэнэ.
* 1976 с. математическай статистика салаатын МГУ уорэххэ торуттуур.
* 1980 с. математическай статистика салататыгар сэбиэдэссэйдиир.
* 1987 с. [[алтынньы 20]] кунугэр [[Москуба]] куоракка олор.

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Философтар]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:1903 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:Муус устар 25 күнүгэр төрөөбүттэр]]
[[Категория:1987 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Алтынньы 20 күнүгэр өлбүттэр]]</text>
      <sha1>7spaxlmho0tay9p9yknzucj40d75m47</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сеченов Иван Михайлович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42806</id>
    <revision>
      <id>382581</id>
      <parentid>358244</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9322" xml:space="preserve">[[Билэ:Sechenov2.jpg|мини]]
Сеченов Иван Михайлович ([[1829]]–[[1905]]) — миэдик, биолог, [[Москуба университет|Москуба университетын]] бочуоттаах профессора, психология наукатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ.

&lt;br /&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
!  !!
|-
|Төрөөбүт күнэ
|атырдьах ыйын 1(13) күнэ 1829 сыл
|-
| Төрөөбүт сирэ || с.Теплый стан, Курмышский уезд Симбирскай губерния
|-
| Өлбүт сыла|| 1905 сыллаахха сэтинньи 2(15) күнэ
|-
| Өлбүт сирэ ||Москва
|-
| Научнай сферата ||[[физиология]], [[психология]]
|-
| Үлэлээбит сирэ || Новороссийскай университет,Санкт-Петербург университета, бестужевскай курстара, Московскай университет
|-
| Үөрэммит сирэ || ИМУ (1856)
|-
| Учуонай стиэпэнэ || медицинэ доктора (1860), зоология доктора (1870)
|-
| Учуонай аата || СПбАН кэрриспэндиэн чилиэнэ (1869), бочуоттаах професссор (1896)
|-
|Биллиилээх үлэлэрэ
|физиологическай школа төрүттээччитэ
|}
&lt;br /&gt;

==Биографията==
[[Билэ:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary B82 53-5.jpg|мини]]
[[Билэ:Сеченов И.М. Материалы для будущей физиологии алкогольного опьянения. (Воен.-мед. журн. 1860. Февр.).pdf|хаҥас|мини|248x248пкс|Диссертацията]]Дворяниннар дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.Бастыҥ билиилэри дьиэтигэр ылбыта.Санкт-Петербурга баар Главнай военно-инженерскайскай училищага үөрэммитэ(1843-1848),[[Киев]] куоракка сапернай баталыйыаҥҥа сулуусбалыы киирбитэ.1850 сыллаахха сулуусбатын тохтотон [[Москва]] университет миэдицинскэй хайысхаҕа үөрэнэ киирбитэ, 1856 сыллааха лекарь үөрэҕин туйгуннук бүтэрбитэ. 1856-1860 сыллаахха бэйэтин харчытынан омук сиригэр баран физиология науканы өссө чинчийэн биэрбитэ. Берлинскай, Лейпцигскэй, Гельденсбиэргскэй университеттарга улуу физиолоктарга үөрэммитэ.

1860 сыллаахха миэдицинскэй доктор стиэпэнин ыларга «Материалы для будущей физиологии алкогольного опьянения» диэн тиэмэлээх диссертациятын көмүскээбитэ, ол кэннэ Медико-хирургическэй академияҕа физиология хайысхатыгар адьюнкт буолбута, манна сылдьан бүтүн Россияга бастакы физиологияны чинчийэр лаборотория тэрийбитэ.1889 сыллаахха Москваҕа көһөн Московскай университетка физиология хайысхатыгар оҕолору үөрэппитэ.

Кини научнай үлэтэ бүтүн физиология уонна психология кыьалҕаларын чинчийэрэ :киһи тыынар физиологиятын, салгын эргиирин, [[Киhи|киһи]] туһалаах компоненнарын эргиирэ уонна ньиэрбэ быччын физиологията. Саамай чинчийбит хайысхата буолар ортоку ниэрбэ систиэмэтэ.1863 сыллаахха киһи мэйиитэ тоҕо тохтоон үлэлиирин быһаарбыта уонна норуокка кэпсээбитэ.
Сеченов чинчийиилэрэ физиология наукатын улаханнык сайыннырбыттара.

==Наҕараадалара==
Московскай университет бочуоттаах профессора (1896)
Статский дьин сүбэлээччитэ (1878)
Биологическай разряд корреспондент чилиэнэ(1869-1904), Императорскай академия наукатын бочуоттаах чилиэнэ (1904)
Святой Станислав 1 стиэпэннээх, Святой Анна 3 стиэпэннээх, Святой равнопольстоннайй Владимир 3 стиэпэннээх орденнар кавалера.
==Аатын үйэтитии==
* 1925 сыллааха физиологическай лабороторияҕа (билиҥҥэнэн уопсай физиология институт РАМН) кини аатынан музей баар.
* 1955 сыллаахтан олоро сылдьыбыт сирин кини аатынан ааттаабыттар.
* 1955 сыллаахха Россия бастыҥ медицинскэй институт кини аатын сүкпүтэ.
* 1956 сыллаахха кини аатын физиология наукатын хайысхатыгар бириэмийэ олохтообуттар.
* 1970 сыллаахха Норуоттар икки ардыларынааҕы сулуһу чинчийэр сибээстэһии Ыйга баар кратеры кини аатынан ааттаабыттар.
* 1989 сыллаахха Крымскай астрофизическэй обсерватория астероикка кини аатын иҥэрбиттэрэ.

==Литэрэтиирэ==
* Сеченов, Иван Михайлович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* Сеченов Иван Михайлович — статья из Большой советской энциклопедии. 
* И. М. Сеченов (некролог) // Сибирский листок. — Тобольск. — № 91. 20 ноября 1905
* Введенский Н. Е. И. М. Сеченов // Труды С.-Петербургского общества естествоиспытателей. — 1906. — Т. 36. — Вып. 2.
* Иванова О. М. Анатомический и молекулярный принципы в новых технологиях исследования патологического процесса ишемической болезни . — С. 54—58.
* Кекчеев К. Х. И. М. Сеченов. — М., 1933. — (Жизнь замечательных людей)
* Коштоянц Х. С. И. М. Сеченов — М., 1950.
* Ноздрачёв А. Д., Пастухов В. А. VIVOS VOCO Гениальный взмах физиологической мысли. К 170-летию со дня рождения И. М. Сеченова // «Природа». — № 11. — 1999.
* Белов П. Т. Материализм Сеченова. — М., 1949
* Ухтомский А. А. И. М. Сеченов в Ленинградском университете // Ухтомский А. А. Доминанта души. — Рыбинск, Рыбинское подворье, 2000.
* Фридланд Л. С. Страницы одной жизни. — Л.: Лениздат, 1959.
* Ярошевский М. Г. И. М. Сеченов. — Л., 1968.
* Мирский М. Б. И. М. Сеченов — М.: Просвещение, 1978. — 120 с. — (Люди науки).
* Мирский М. Б. Революционер в науке, демократ в жизни: Иван Михайлович Сеченов — М.: Знание, 1988. — (Творцы науки и техники).
* И. М. Сеченов (некролог) // Сибирская торговая газета. № 247. 18 ноября 1905 года. Тюмень.
* Императорский Московский университет: 1755-1917 : энциклопедический словарь / А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 653—654. — 894 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-5-8243-1429-8

==Сигэлэр==
*https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2,_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Быраастар]]
[[Категория:Физиология]]
[[Категория:1829 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1905 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Атырдьах ыйын 13 күнүгэр төрөөбүттэр]]</text>
      <sha1>jfqo9rfp607xeebejz05sm9i7riq0q1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пифагор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43066</id>
    <revision>
      <id>382557</id>
      <parentid>382516</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T18:28:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9621" xml:space="preserve">[[Билэ:Kapitolinischer Pythagoras adjusted.jpg|альт=Пифагор Самосский|мини|543x543px|'''Пифагор Самосский'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!'''Төрөөбүт күнэ :'''
!586 биһи эрабыт иннинээҕи хойутаан уонна 569 биһи эрабыт иннинээҕи иннинэ.
|-
|'''Төрөөбүт сирэ''' 
![[:ru:Самос|Самос]], [[:ru:Ионийский_союз|Ионийскэй союһа]].
|-
|'''Өлбүт күнэ :''' 
!ханан эрэ 495 биһи эрабыт иннинээҕитэ. 
|-
|'''Өлбүт сирэ :'''
![[:ru:Метапонт_(город)|Метапонт]], Лукания, Улуу Греция
|}
&lt;br /&gt;

]]
Пифагор Самосский (древнегречэскэйдии. Πυθαγόρας ὁ Σάμιος, латинскайдыы. ''Pythagoras''; 570—490 сс. биhиги эрабыт иннинэ) - древнегречэскэй [[философ]], [[математик]] уонна [[:ru:Мистика|мистик]], итэҕэллээх-философскай пифагорейскэй оскуола тэрийээччитэ.

==Биографията==
Пифагор олоҕун номохтон уонна дьиҥтэн араарага олус ыарахан. Олоҕо кинини тупсаҕай, муударай киhи уонна улуу учуонай диэн көрдөрөр. Кинини өссө [[:ru:Геродот|Геродот]] &lt;&lt;''улуу эллинскэй муударай киhитэ''&gt;&gt; диирэ. Олоҕун уонна үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолаллар: философ-неоплатоник [[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] (242—306 сс.) бэйэ суруйуута &lt;&lt;''[http://yanko.lib.ru/books/philosoph/yamvlih-piphagor.htm О Пифагоровой жизни]''&gt;&gt;; [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирия]] (234—305 сс.) «''[http://psylib.org.ua/books/diogenl/txt12.htm Жизнь Пифагора]''»; [[:ru:Диоген_Лаэртский|Диогена Лаэртского]] (200—250 сс.) кинигэ 8, «''[http://www.psylib.ukrweb.net/books/diogenl/txt08.htm Пифагор]''». Бу автордар быдан эрдэтээҥи автордар бэйэ суруйууларыгар тирэнэллэр. Оннук гынан Пифагор саамай биллэр бастыҥ үөрэҕин төрүтэ Пифгор өлбүтүҥ кэннэ 200 сылынан баар буолбута. 

Пифагор ийэлээх уонна аҕата [[:ru:Самос|Самос]] арыыттан Мнесарх уонна Партенида буолаллар. Мнесарх хаамыска-кыhааччы буолар, ол гынан баран [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирий]] этэринэн Мнесарх баай атыыhыт буолар.

Оҕо төрүүрүн [[:ru:Пифия|Пифия]] [[:ru:Дельфы|Дельфаҕа]] сылдьан билгэлээбит диэн, того диэтэр Пифагор аата &lt;&lt;''[[:ru:Пифия|Пифия]] билгээбит киhитэ''&gt;&gt; диэн суолталаах. Эссэ Пифия Мнесарха оҕото ким даҕаны тэннэһиэ суох элбэх үтүөнү уонна туһаны аҕалыа диэбит. Ону истэн Мнесарх үөрэн кэргэнигэр саҥа Пифаида диэн уонна оҕотугар Пифагор диэн ааттары биэртэлээбит. Пифаида кэргэнин айаныгар батыһара, ол иһин Пифагор [[:ru:Сидон|Сидонҥа]] ([[:ru:Ямвлих|Ямвлиҕынан]]) ханан эрэ 570 с. биhиги эрабыт иннинэ төрөөбүтэ.

Былыргы атордар этэллэринэн, Пифагор туох баар греческэй, перскай, халдеевскай, египэтский муударай дбоннорун кытта көрсүспүт уонна туох баар киһи аймах хомйбут үөрэхтэрин бэйэтигэр иҥэриммит.

[[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] суруйарынан, Пифагор 18 сааһыгар төрөппүт арыытыттан барбыт уонна сири-дойдуну тилийэ муударай дьону кытта көрсөн баран [[Эгиипэт|Египетка]] тиийбит, онно 22 сыл сылдьыбыт. Ол кэннэ кинини персидскэй ыраахтааҕы Камбис [[:ru:Вавилон|Вавилоҥҥа]] билиэҥҥик быһыытынан илдьэ барар. Вавилоҥҥа Пифагор өссө 12 сыл дьылҕаһыттары кытта кэпсэтэн, сылдьан баран дьэ төрөппүт арыытыгар 56 саастаах буолан төннөр, онно кинини муударай киһи диэн биллэнэр. 

[[:ru:Порфирий_(философ)|Порфрийынан]], Пифагор төрөппүт [[:ru:Самос|Самоһы]] Поликрат былааһын кытта сөбүлэспэккэ 40 сааһыгар хаалларбыт. Бу сурах төрүтэ IV үйэ биhиги эрабыт иннинэ [[:ru:Аристоксен|Аристоксен]] тылыгар турунар ол иһин дьиҥнээх диэн көрүллэр. Дьиҥнээхтии биллибэт кырдьык Пифагор [[Эгиипэт|Египеты]], [[:ru:Вавилон|Вавилоны]] ол эбэтэр Финикийэни ааһа сылдьыбыта биллибэт.

Тиран [[:ru:Поликрат|Поликраты]] кытта сөбүлэспэтэҕин иһин айана эмиэ сымыйа курдук, баҕар киниэхэ чахчытык үөрэҕин тарҕатыан баҕарбыта буолуо.

Пифагор гречэскэй колонияҕа соҕурууҥҥу Италияҕа [[:ru:Кротоне|Кротоҥҥа]] олохсуйар. Онно кини элбэх батыһааччыланар. Батыһааччылара Пифагор мистическэй философиялара эрэ буолбакка, өссө кини этэн биэрэр чэгиэҥ элеменнээх аксетизм уонна кытанаах майгылаах олох майгыта.

Пифагор үөрэнээччилэрэ итэҕэл орденын тэрийэллэр. Онно талыллыбыт чугас толкуйдаахтар эрэ киирэллэрэ. Пифагоры ордеҥҥа айыы тэннээхтии көрөр этилэр. Бу орден [[:ru:Кротоне|Кротоҥҥа]] былаас ыла сыһаллар. Ол гынан баран пифагорейскай утарааһын санааттан VI биһиги эрабыт иннинээҕи бүтүүтүгэр Пифагор атын колонияҕа [[:ru:Метапонт_(город)|Метапонтка]] барар уонна онно өлөр.

[[:ru:Ямвлих|Ямвлих]] этэринэн, Пифагор кистэлэҥ түмсүүтүгэр отут тоҕус сыл салайар, оннук гынан чугастааҕы Пифагор өлбүт эрата 491. биhиги эрабыт диэри. [[:ru:Гераклид_Понтийский|Гераклид]] этэринэн, Пифагор 80, эбэтэр 90 сааһыгар эйэлээхтик атын дойдуга барар. [[:ru:Хроника_Евсевия|Евсевий Кесарийскай]] 497 биhиги эрабыт иннинэ Пифагор өлбүт эрата диэн суолталыыр.

Пифагорга Феано диэн ааттаах кэргэннээх уонна икки оҕолоох этэт. Уол оҕото Телавг диэн уонна кыыс оҕото Мийя диэн этилэр (атын төрүттүнэн уол оҕото Аримнест диэн уонна кыыс оҕото Аригнота диэн).

==Сигэлэр==

* [[:ru:Ямвлих|Ямвлих]], [http://yanko.lib.ru/books/philosoph/yamvlih-piphagor.htm О пифагоровой жизни]
* [[:ru:Диоген_Лаэртский|Диоген Лаэртский]], [http://www.psylib.ukrweb.net/books/diogenl/txt08.htm Пифагор]
* [[:ru:Порфирий_(философ)|Порфирий]], [http://psylib.org.ua/books/diogenl/txt12.htm Жизнь Пифагора]
* [http://www.philosophy.ru/library/russell/01/00.html Бертран Рассел], [http://www.philosophy.ru/library/russell/01/00.html История западной философии]
* [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Pythagoras.html Pythagoras of Samos (The MacTutor History of Mathematics archive)]
* [http://plato.stanford.edu/entries/pythagoras/ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Pythagoras]
* [http://amkob113.ru/pifagor/ «Золотые стихи» пифагорейцев] Александр Кобринский Библиотекатыгар
* Бесонид, [http://samlib.ru/b/beson/pithagoras.shtml Пифагорово Слово]
* [http://proza.ru/2013/08/09/208 А.Охоцимский. Пифагор и пифагорейцы, число и огонь]

== Өссө маны көр ==
* [[Пифагор теоремата]]

{{Bio-stub}}

[[Категория:Греция]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Философтар]]</text>
      <sha1>ax54xpal88y3qsu3f27488xg4vb1jwp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Философ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43084</id>
    <revision>
      <id>382579</id>
      <parentid>345361</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:22:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="159" xml:space="preserve">'''Философ''' — философиянан интэриэьиргиир, дьарыктанар киьи.

[[Категория:Философтар| ]]</text>
      <sha1>rid4bnkvrueuzi9xyrsihacli7a380k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лобачевскай Николай Иванович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43086</id>
    <revision>
      <id>382550</id>
      <parentid>352927</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T17:55:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12142" xml:space="preserve">&lt;gallery&gt;
Билэ:Lobachevsky 03 crop.jpg
&lt;/gallery&gt;
Никола́й Ива́нович Лобаче́вскай (сэтинньи 20 кунэ (ахсынньы 1 кунэ) 1792, [[Нижний Новгород]] — олунньу 12 (24)кунэ 1856, [[Казань]]) — нуучча математига, неевклидовой геометрия айааччыларыттан биирдэстэрэ, университетскай үөскэтии уонна народнай сырдатыы диэйэтэлэ. Биллиилээх английскай математик Уильям Клиффорд, Лобачевскайы «геометрия Копернига» диэн ааттаабыт.

Лобачевскай 40 сыл устата Императорскай Казанскай университетка учууталынан улэлээбит, ол үлээбит сылларыттан, 19 сыл ректор дуоһунаһынан салайа сылдьыбыт; кини көхтөөх уонна сатамньылаах салайыыта университеты российскай үөрэх заведениялартан инники миэстэлэргэ таһаарбыт. Н. П. Загоскина этиитинэн, Лобачевскай Казанскай университет «улахан тутааччыта» эбит.

== Олоҕун олуктара ==

Николай Иванович Лобачевскай 1792 сыл [[сэтинньи 20]] күнүгэр [[:ru:Нижний_Новгород|Нижний Новгород]] куоракка төрөөбүт. Бииргэ төрөөбүттэр үс уол эбит, ол онтон кини иккис оҕо. 1802 сылга ийэтэ Прасковья Александровна, үс уолаттарын үһүөннэрин Казанскай гимназияга үөрэттэрэ биэрбит. Николай Лобачевский  1806 сыл бүтүүтэ гимназия оскуолатын бүтэрбит, сүрдээх үчүгэй билиитин көрдөрбүт, ордук математика уонна тыл өттүнэн — [[:ru:Латинский_язык|латинскай]], [[:ru:Немецкий_язык|немецкай]], [[:ru:Французский_язык|французскай]]. Үөрэҕин бутэрэн баран, 1807 сыл олунньу 14 кунугэр Казанскай университет үөрэҕэр киирбит.1811 сылга үөрэҕин бутэрэн, Лобачевскай үрдүк степеньнээх физика уонна математика [[:ru:Магистр|магистрын]] аатын ылбан салгыы университетка үлэһитинэн хаалбыт. Лобачевскай научнай үлэтэ саҕаланар. 1811 сыл бүтүүтэ Николай Лобачевскай «Теория эллиптического движения небесных тел» диэн толкуйдааһынын көрдөрөр. Онтон 1813 сылга өссө биир үлэтин көрдөрөр — «О разрешении алгебраического уравнения x m − 1 = 0 {\displaystyle x^{m}-1=0} x^{m}-1=0». Научнай үлэтиттэн ураты Николай Лобачевскай учууталынан үлэлиир эбит — устудьуоннары үөрэтэр уонна үөрэҕэ суох чиновниктарга арифметика уонна геометрия туһунан туспа лекция ыытар эбит. 1814 сыл кулун тутар 26 күнүгэр 21-саастаах Лобачевский, Броннера уонна Бартельса ходатайство өттүттэн &quot;[[:ru:Адъюнкт|адъюкант]] чистой математики&quot; аатын ылбыт.  Лобачевскай 1816 сыл от ыйын 7 күнүгэр Салтыков көҕүлээһининэн экстраординарнай профессор аатын ылбыт. 1819 сылга физико-математическай факультет декана буолар. 1824 сылга Николай Лобачевскай &quot;орден св. Владимира IV степени&quot; орденынан наҕараадыланар. Геометрия туһунан кинигэ оҥорбутун кини тыыннаагар таһаарбатах эбиттэр, онтон алгебра туьунан кинигэ суруйбутун 10 сыл буолан баран биирдэ эрэ таһаарбыттар. 1827 сылга ыам ыйын 3 күнүгэр университет ректорын аатын ылбыт. Үлэтин устата геометрия, тригонометрия, алгебра, теория вероятностей, механика, физика, астрономия уонна гидравлика анализтарын туһунан курс ыытар эбит, ону кытта өссө населенияга научно-популярнай лекциялары ааҕар эбит. Ол быыһыгар олоҕун сүрүн дьыалатын  — [[:ru:Геометрия_Лобачевского|неевклидовай]] геометрияны мөлтөөбөккө сайыннаран уонна чочуйан испит. Саҥа теориятын маҥнайгы тобура  — доклад «Сжатое изложение начал геометрии» Лобачевскай 1826 сыл кулун тутар &lt;abbr&gt;11&lt;/abbr&gt; (23) күнүгэр оҥорбут , бу күнү - неевклидовай геометрия үөскээбит кунэ дииллэр. 1836 сылга университеты ыраахтааҕы [[:ru:Николай_I|Николай I]] тиийэ сылдьыбыт, уонна Лобачевскайы &quot;[[:ru:Орден_Святой_Анны|орден Анны II степени]]&quot; диэн орденынан наҕараадылаабыт. 1838 сыл муус устар 29 күнүгэр «наука өттүнэн үтүөтүк сулууспалаабытынан», Н. И. Лобачевскайга дворянство уонна герб бэриллибит, тас суруга: &quot;''Щит пересечен&quot;.''  Ректордаабыт сылларыгар [[:ru:Первая_эпидемия_холеры_в_России|холера эпидемията]] күүскэ тарҕана сылдьыбыт, ону Лобачевский көмөтүнэн элбэх ыарыы сиэртибэтэ быыһаммыт. 1846 сыл  атырдьах ыйын 16 күнүгэр провительсто министерствэтэ Лобачевскайы ректор аатыттан уонна бэйэтинкафедратыттан ууратыллыбыт. Салгыы Лобачевский дьадайан, олорор дьиэрин иэстэрин сабаары атыылыыр. Чугас дьоно араас ыарыыттан өлөн бэйэтэ эмиэ сыыйа-баайы мөлтуур. 1856 сылга олунньу 2 (24) күнүгэр куьаҕан буолар. Казань куоратка [[:ru:Арское_кладбище|Арскай кладбищаҕа]] көмүллэр.

== Наҕараадалара ==
Н.И.Лобачевскай олоҕун устата сүрдээх элбэх наҕараадаларынан наҕараадаламмыт:

1818 — профессор буоларын быһыытынан чин [[:ru:Надворный_советник|надворного советника]] ылбыт.

1824 — &quot;[[:ru:Орден_Святого_Владимира|орден Святого Владимира]]&quot; IV степенэ, чин &quot;[[:ru:Коллежский_советник|коллежского советника]]&quot;.

1831 — холера ыарыы утары үтүөтүк үлэлэспитигэр ыраахтааҕы аатыттан махтал уонна таастаах биһилэх биэрбит.

1833 — &quot;[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%A1%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B0_(%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1% орден Святого Станислава]&quot; III степенэ, чин &quot;[[:ru:Статский_советник|статского советника]]&quot;.

1836 — &quot;[[:ru:Орден_Святой_Анны|орден Святой Анны]]&quot; II степенэ, потомственного дворянин аатын ылыы (1838 сылга бэриллибит).

1838 — чин &quot;[[:ru:Действительный_статский_советник|действительного статского советника]]&quot;.

1841 — &quot;заслуженного профессора по выслуге 25 лет&quot; анал ааты ылыы.

1842 — [[:ru:Гаусс,_Карл_Фридрих|Гаусс]] рекомендациятынан [[:ru:Гёттингенская_академия_наук|Гёттингенскай королевска научнай общество]] членын-корреспондентын аатын ылбыт.

1842 — &quot;[[:ru:Орден_Святого_Владимира|орден Святого Владимира]]&quot; III степенэ.

1844 — &quot;[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%A1%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B0_(%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1% орден Святого Станислава]&quot; I степенэ.

1852 — &quot;[[:ru:Орден_Святой_Анны|орден Святой Анны]]&quot; I степенэ.

1855 — [[:ru:Московский_государственный_университет|Московского университета сүүс сааһын туолуутугар]] почётным член аатын ылбыт уонна үрүҥ көмүс мэтээл ылбыт.

== Научнай ситиһиилэрэ ==
1826 - &quot;Сокращенное изложение начал геометрии&quot;;

1829-1830 - &quot;О началах геометрии&quot;;

1835 - &quot;Воображаемая геометрия&quot;;

1835-1838 - &quot;Новое начало геометрии с полной теорией параллельных линий&quot;;

1885 - &quot;Пангеометрия&quot;.

Атын ситиһиилэрэ:

- математическай анализ уонна алгебра сайдыытыгар кылаат киллэрбит;

- дифференцированнасть уонна непрерывнасть функциялар уратыыга билии киллэрбит;

- тригонометрическай рядтар теорияларыгар наадалаах түмүктэри ылбыт, Г-функция теорияларыгар;

- &quot;Алгебра, или Исчисление конечных&quot; диэн кинигэтигэр саҥа метод киллэрбит;

- &quot;теория определителей&quot; -диэҥҥэ наадалаах түмүктэри ылбыт.

== Туьаныллыбыт сирдэр ==
1) [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Лобачевский,_Николай_Иванович Википедия] - свободное энциклопедия.

2) [http://www.univer.omsk.su/omsk/Edu/Ist/Lob/index.html univer.omsk.su] - Лобачевскай туhунан сайт.

{{rq|wikify|style|translate|grammar}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Математиктар]]
[[Категория:Сэтинньи 20 күнүгэр төрөөбүттэр]] 
[[Категория:1792 сыллаахха төрөөбүттэр]] 
[[Категория:Олунньу 12 күнүгэр өлбүттэр]]
[[Категория:1856 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>59qkipu4tjm2xnvr2ypnhjpbva6nyld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кызласов Леонид Романович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45810</id>
    <revision>
      <id>382573</id>
      <parentid>356576</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:10:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5064" xml:space="preserve">'''Леонид Романович Кызласов''' (24.03.1924 – 24.07.2007) — сэбиэскэй кэмнээҕи Арассыыйа археолог-востоковеда, [[Сибиир]], [[Орто Азия|Орто]] уонна [[Киин Азия]] устуоруйатын уонна этнографиятын анал үөрэхтээх чинчийээччитэ, үөрэтээччитэ. 1967 сыл муус устар 15 күнүттэн устуоруйа билимин дуоктара, 1969 сыл от ыйын 18 күнүттэн профессор, МГУ биллиилээх профессорын үрдүк аатын ылбыта.

«Древнейшая Хакасия», «История Хакасии с древнейших времен до 1917 года» диэн академическай монографиялара,  “Древняя и средневековая история Южной Сибири”,  маны таһынан оскуола, үрдүк үөрэх преподавателлэригэр аналлаах методическай разработкаларын, үөрэтэр босуобуйаларын о.д.а үгүс научнай үлэлэр ааптардара. Оччолортон Хакасия сири оҥоруунан дьарыктанара, билигин Хотугу Азияҕа сири оҥоруу култууратын үгэһин сайыннарыы үрдүк кэрдиискэ турар. 

'''1976 сыллаахха''' Саха университетын саха тылыгар уонна литературатыгар салаатын устудьуоннара үөрэхтэрин практикатыгар эмиэ араас сирдэринэн : Алданынан, Бурятиянан, Иркутскайынан, Хакассиянан, Туванан эргийэн, арааһы көрөн, киинэҕэ түһэрэн, астынан, үөрэн-көтөн кэлбиттэрэ. 

Абакан музейыгар тиэргэҥҥэ гранит таастан суоруллубут араас ойуулаах-бичиктээх остуолбалары, обелистары,  киһилэри, иэйэхситтэри, киһигэ маарынныыр  үс харахтаах туох эрэ харамайдары, быһыыта, түҥ былыргы таҥаралары, күн таҥаралары көрбүттэр, киинэҕэ түһэрбиттэр. 

Олортон үксүлэрин хакастар өбүгэлэрин уонна да атын түүрдүү норуоттар үҥэр-сүктэр күн таҥараларын, ытыктыыр өбүгэлэрин ойуулаан, руническай суруктаан, суоран туруорбуттар. Сорохторун, аан маҥнайгы түҥ былыргыларын, ким хаһан суоран туруорбута өссө биллибэт. Музей иһигэр боруонса үйэтинээҕи үгүс сэптэр – кэрэ оҥоһуулаах кынчааллар, үҥүүлэр, күөстэр, көһүйэлэр элбэхтэр. Кынчааллар уктарын төбөтүгэр кыра баҕайы барааннар, козеллар туралларын оҥорбуттара көрүөххэ үчүгэйэ бэрт. Абакан аттыгар Уйбат диэн үрэх кытылыгар  '''Москва университетын профессора''' '''Л.Р.Кызласов''' 50-ча студеннаах кэлэн, икки булгунньаҕы хаһа сылдьарын көрбүттэр. Ол хакастар өбүгэлэрэ IX – X үйэлэргэ кирпииччэнэн туппут дыбарыастара сууллан, көмүллэн булгунньах буолбут эбит. Хаһааччылар дыбарыас иһигэр араас иһит-хомуос, мал үлтүркэйдэрин булбуттар. Профессор '''Л.Р.Кызласов''' кэпсииринэн, былыргы хакаастар дыбарыас тулатынааҕы бааһыналарга сэлиэһинэй бурдугу Хара-Хорум куоракка тиэйэн атыылыыллара үһү. 

Ити курдук сахалар '''Л.Р.Кызласов''' бэрт эйэҕэс, толору кэпсээнин дуоһуйа истибиттэр, элбэҕи билэн-көрөн төннүбүттэр. 

== Туһаныллыбыт литература: ==

# Леонид Романович Кызласов олоҕун кэпсээнэ интернет ситимиттэн.
# Н.К.Антонов. Айан. Хотугу сулус.1977. № 2.  

[[Категория:1924 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2007 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:Хакасия]]</text>
      <sha1>71ps1zo3f5sczcdr5f68no0tvxjdodv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доможаков Николай Георгиевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45813</id>
    <revision>
      <id>382572</id>
      <parentid>361188</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:05:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7390" xml:space="preserve">'''Николай Георгиевич Доможаков''' ([[1916]]–[[1976]]) — Хакаас учуонайа, суруйааччыта. Хакасияҕа Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа научнай-чинчийэр институтун тэрийсибитэ уонна 1944 сылтан 1955 сылга диэри салайбыта. Доможаков хакаас омук тылын, оскуолаҕа үөрэтэр кинигэлэрин, үөрэтии босуобуйаларын, атын элбэх үөрэх фундаментальнай үлэлэрин оҥорбут ааптар быһыытынан биллэр. &quot;Ыраххы аалда&quot; (Ыраах аалга) диэн хакаасты бастакы арамааны суруйбута.

&lt;!-- Хакасияны айанньыт хараҕынан көрөр буоллахха, Тайшет-Абакан тимир суола лиҥкир тайҕа, лээби сир ортотунан , хайалар тэллэхтэринэн эрийэ-буруйа сыыйыллар. Үлэ бөҕө да оҥоһуллубут. Аныгы техника да кыайдаҕа буолуо. Минусинскай диэки ырай курдук үтүө дойдуга тиийэбит. Дэриэбинэлэрэ, куораттара син хойуу быһыылаах. Киэһэ боруҥуйга уоттара ыраах-чугас кыламнаһа тураллара үгүс. Күнүһүн үксүн улаҕата көстөр-көстүбэт бааһына, ходуһа сирдэр күп-күөҕүнэн көрөн нэлэһийэ-хотоһуйа сытар буолаллар. Суол-иис бөҕө туора-маары тардыллар., алардар хоннохторугар дэриэбинэлэр түннүктэрэ кылабачыһаллар. 

Бу дойду былыр-былыргыттан , инньэ эргэ эра саҕаттан, былдьаһыктаах бырта сыата буолан, үгүс араас көрүҥнээх дьону-сэргэни көрбүт аҕай буолуохтаах. Манна сыллата археологтар хотуттан-соҕурууттан кэлэн, үгүс ахсааннаах аарыма көмүүлэр курганнарын, куораттар оннуларын булан хаһаллар, былыргы дьоннор хаалларбыт суолларын-иистэрин, баайдарын-малларын , хаалынньаҥнарын хостоон үөрэтэллэр. . Манна былыр, XVII- XVIII үйэлэргэ, маҥнай кэлитэлээбит дьон көмүүлэр курганнарын хаһан, көмүһүн, күндү малларын хостооһунунан үлүһүйэллэрэ. Кинилэри “бугровщиктар диэн ааттыыллара. ОЛус элбэх маллары булан хостууллар эбит. Ол маллартан сорохторо Петр I аатырбыт Сибиирдээҕи кэллиэксийэтигэр киирбит буолуохтаахтар...--&gt;

== Олоҕун олуктара ==
[[1916]] сыллаахха [[тохсунньу 20]] күнүгэр Хакасия Хызыл - Хас  улууһугар, билиҥҥинэн Усть-Абаканскай оройуонугар дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.

Николай Георгиевич Абаканскай педагогическай училищены үөрэнэн бүтэрэн баран, тыа оскуолатыгар учууталлаабыта.  Салгыы Хакасияҕа Тыл, литература уонна история научнай-чинчийэр институтун тэрийсибитэ уонна 1944 сылтан 1955 сылга диэри салайбыта. Доможаков хакас омук тылын, оскуолаҕа үөрэтэр кинигэлэрин, үөрэтии босуобуйаларын, атын элбэх үөрэх фундаментальнай үлэлэрин оҥорбут ааптар быһыытынан биллэр.

Маны таһынан, биир санаалаахтарын кытта уобаласка аан маҥнай төрүттэнэр '''педагогика кабинетын''' тэрийсиигэ ылсыбыта. Бу оччолорго, биллэрин курдук, ханна да тэриллэ илик педагогическай муннук буолуон сөп. Бу кэмҥэ кини техникумҥа хакас тылын үөрэппит. 

Николай Георгиевич үөрэппит оҕолоруттан В.Г.Карпов, Н.Н.Межекова, [[Ултургашев Степан Павлович|С.П. Ултургашев]] о.д.а үөрэнэн, Хакасияҕа биллэр-көстөр билим учуонайдара буолан тахсыбыттара. 

Сэтинньи 16 күнүгэр 1976 сыллаахха өлбүтэ.

'''Степан Павлович Ултургашев'''  – Хакасия учуонайа. 
Хакаас уокуругар Политов аулугар кулун тутар ый 1 күнүгэр 1930 сыллаахха төрөөбүт, кулун тутар ый 28 күнүгэр 2004 сылллаахха бу күн сириттэн барбыт. Кини Сэбиэскэй кэмҥэ Арассыыйаҕа биллэр историк, 1956 сылтан история билимин хандьытаата. 1989 сылтан история хаапыдыратын профессора, Абакааннааҕы Судаарыстыбаннай педагогическай институт  1977-1994 cc ректора, 1974 сылтан РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ. 

С.П.Ултургашев үтүө сабыдыалынан, көмөтүнэн Хакасияҕа «Түүр омук суругун-бичигин, култууратын күннэрэ» диэн ылыныы сокуона  олоххо киирэн, түүр тыллаах өрөспүүбүлүкэлэри кытта ыкса ситим олохтоммута. Профессор С.П.Ултургашев чинчийэр научнай үлэлэрэ Арассыыйа, Сибиир, Хакасия устуоруйаларын кытта ыкса ситимнээх. Кини бу айымньылаах 70 научнай          үлэтэ, “Пирятинская Краснознаменная” монографията иккилиитэ-үстүүтэ бэчээттэнэн тахсыбыттара. 

Туһаныллыбыт литература:

# Н.К.Антонов. Айан. Хотугу сулус.1977. № 2. 
# Интернет ситимиттэн.
{{rq|img|wikify|style|sources|stub|grammar}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Учуонайдар]]
[[Категория:1916 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:Тохсунньу 20 күнүгэр төрөөбүттэр]]
[[Категория:Сэтинньи 16 күнүгэр өлбүттэр]]
[[Категория:1976 сыллаахха өлбүттэр]]</text>
      <sha1>qswoxp3jfoyvifrhwy4u6ighizl2a4h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талат Текин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45817</id>
    <revision>
      <id>382582</id>
      <parentid>356580</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T19:27:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>216.234.200.179</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6158" xml:space="preserve">'''Талат Текин''' ([[1927]]–[[2015]]) — [[Анкара университета|Анкара университетын]] биллиилээх професссора, «Түүр төрүт тылга төрүккү уһун дорҕооннор» диэн курдук улахан кинигэлэригэр саха тылын төрүккү уһатыылаах аһаҕас дорҕооннордоох тылларын киэҥник хабан ханыылыы тутан ырытар. 

Түүр тыллаахтар, түүр төрүттээхтэр, түүр омуктар диэн аан дойдуга сүүһүнэн мөлүйүөн ахсааннаахтар. Олор ортолоругар саамай элбэх ахсааннаахтара – туроктар. Туроктар Турцияҕа эрэ буолбакка, Францияҕа, Германияҕа, Арассыыйаҕа, Болгарияҕа, Узбекистаҥҥа, Великобританияҕа о.д.а. дойдуларга бэрт киэҥник тарҕанан, ыһыллан олороллор.

Туроктар XI – XIII үү. Малай Азияҕа көһөн кэлбит оҕустар  (огузы) уонна туркменнар диэн сүөһү ииттэр көс омуктартан үөскээн тахсыбыттар. Омук быһыытынан туругуруулара XV үйэттэн саҕалаан XX ү тиийэ салҕанан барбыта. 1923 сылга диэри туроктар бэйэлэрин '''османнарбыт''' дэнэллэрэ. '''Османскай империя''' сууллубутун кэннэ баһылыктара Мустафа Кемаль Ата-Тюрк ааппытын уларытыахха диэн этиитин ылыммыттара'''. Кемаль Ата-Тюрк''' – туроктар национальнай геройдара. 

1977 сыл балаҕан ыйыгар [[Алма-Ата]]ҕа тюркологтар Бүтүн Сойуустааҕы улахан конференциялара буолан ааспыта. Онно атын да дойдулар бөдөҥ востоковед үөрэхтээхтэрэ ыалдьыттаан конференция үлэтигэр кыттыбыттара. 

Олор истэригэр бааллара: Швеция биллиилээх  дипломата уонна лингвиһэ Гуннар Ярринг, ГФР востоковеда К.Менгес, Польша тюрколога Э.Трыярскай, Турция тюрколога '''Талат Текин.'''  о.д.а.

Талат Текин орто уҥуохтаах. Күн уотугар хараарчы кэриэрбит, саҥарбыт-иҥэрбит, чаҕылыҥнаабыт сытыы киһи этэ. Мэлдьи кинигэ бөҕөнү кыбынан баран, дьону кытта кэпсэтэн эргичийэ сылдьар буолара. Саха сирин дьонун көрсүөн баҕарарын истэн '''тюрколог Н.К.Антонов''' кинини кытта билсибит. Кинини Талат Текин түргэн баҕайытык туроктыы саҥаран көрсүбүт. Николай Климович кыратык татаардыы хардарбыт. Талат үөрэн, кинигэлэриттэн чараас биир брошюраны бэлэхтээбит. Н.Антонов эмиэ бэйэтин кинигэтин бэлэхтээбит. 1977 сыл саҕаланыыта Николай Климович Талат Текинтэн сурук туппут. 

Бу олунньу ый 26 күнүгэр суруллубут сурук ис хоһооно маннык. Талат Текин Николай Климович ыыппыт хаартыскаларын, сурунаалы туппут. Улахан баһыыбатын тиэрпит. Хаартыскалары хайҕаабыт, 1960 сылтан университекка тюркология уруоктара баралларын туһунан истэн сэргээбит, биһирээбит. Н.Антоновы татаар тылын билэриҥ, кэпсэтэриҥ үчүгэй, турок тылын эмиэ билэҕин дуо диэн ыйыппыт. Саха тылын олус былыргы устуоруйалаах, ыарахан тылынан билинэр. Саха тыла былыргы уһатыылаах аһаҕас дорҕоонун сүтэрбэккэ илдьэ сылдьарын бэлиэтээбит. Ааспыт кыһын саха тылын  үөрэтэн, устудьуоннарыгар уруок биэрэрин эппит. Саха тылын таптыырын уонна өссө үчүгэйдик үөрэтээри Саха сиригэр сайыҥҥы ыйдарга барыан баҕарарын туһунан ыйыппыт. Кинигэ ыыппыт, түүр төрүт тыллааҕы уһатыылаах аһаҕас дорҕооннорун туһунан. Талат Текин суругун түмүгэр саха тылыгар грамматика уонна литература кинигэлэрин, хаһыат, сурунаал ыытар кыахтааххыт дуо диэн ыйыппыт. Николай Климовичтаах кини көрдөһүүтүн барытын толорбуттар. Талат Текин барытын туппут уонна ис сүрэҕиттэн махтаммыт. 

== Туһаныллыбыт литература: ==

# Турция профессора Талат Текин туһунан.  Хотугу сулус. 1986. 6 №
# Туроктар  - саамай элбэх түүрдэр. Хатан. 2010. 6 №

{{rq|cat|img|wikify|style|sources|grammar}}

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1927 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:2015 сыллаахха өлбүттэр]]
[[Категория:Учуонайдар]]</text>
      <sha1>lowrrykzfiu6vggieexc9gzg14f90h6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интер РАО</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46091</id>
    <revision>
      <id>382588</id>
      <parentid>358016</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T20:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:448A:70A9:14A3:C544:9A9B:B7C0:398F</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="148" xml:space="preserve">'''Интер РАО''' , Арассыыйа энергетическай тэрилтэтэ, биир улахан тэрилтэ.
{{company-stub}}</text>
      <sha1>fdjmbv89akvvrciv60gk1180pgq521v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>NRG Energy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46213</id>
    <revision>
      <id>382587</id>
      <parentid>358810</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T20:58:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:448A:70A9:14A3:C544:9A9B:B7C0:398F</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="831" xml:space="preserve">'''NRG Energy''' - [[Техас]] (АХШ) штатын саамай улахан энергетическай тэрилтэтэ, 11 штат олохтоохторун уотунан уонна сылааһынан хааччыйар, 35 тыал электростанциаларын бас билэр, 2 атомнай станциалары, 578 чоҕунан үлэлиир котельнайдары уонна энергическай тутуллары, 8 гидро тутуулары. Ол түмүгэр биир улахан энергетическай тэрилтэ буолар. 

Акциялара улаата турар, саха дьонноро бу тэрилтэ акциятын атыылаһалларыгар уонна инвестициялыылларыгар сүбэлэһэр.

{{company-stub}}</text>
      <sha1>8ni8qik3n41e4nhhta7polo8nnuzjsq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil/header</title>
    <ns>3</ns>
    <id>50147</id>
    <revision>
      <id>382527</id>
      <timestamp>2022-08-06T16:38:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>124</id>
      </contributor>
      <comment>create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;padding: 12px;&quot;&gt;[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;&quot;&gt;
    &lt;div style=&quot;font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'&quot;&gt;Welcome to my talk page!&lt;/div&gt;
    &lt;div style=&quot;max-width: 700px&quot;&gt;Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil</title>
    <ns>3</ns>
    <id>50148</id>
    <revision>
      <id>382552</id>
      <timestamp>2022-08-06T18:08:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>124</id>
      </contributor>
      <comment>add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">{{User talk:MdsShakil/header}}</text>
      <sha1>tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-08-10 (sah)</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50149</id>
    <revision>
      <id>382559</id>
      <timestamp>2022-08-06T18:38:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Пара морских голубков, национальный пеиродный парк Белобережье Святослава, Николаевская область, Украина' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="195" xml:space="preserve">Пара морских голубков, национальный пеиродный парк Белобережье Святослава, Николаевская область, Украина</text>
      <sha1>5ffk6c350a74x812phmnpilw4gex6e7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Potd/2022-08-10</title>
    <ns>10</ns>
    <id>50150</id>
    <revision>
      <id>382562</id>
      <timestamp>2022-08-06T18:38:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>4562</id>
      </contributor>
      <comment>'Мартини тонкодзьобі (Larus genei).jpg' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">Мартини тонкодзьобі (Larus genei).jpg</text>
      <sha1>qy3cch2uhke0q2qpnwgt17sf9h1e201</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салахайдар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50151</id>
    <revision>
      <id>382590</id>
      <timestamp>2022-08-07T11:17:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Uluukudancer</username>
        <id>22268</id>
      </contributor>
      <comment>Салахайдар туһунан саҥа ыстатыйа</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="780" xml:space="preserve">[[Билэ:Водоросли спирогира.jpg|мини|Салахай килиэккэлэрин тас көстүүтэ]]
Салахайдар ([[Латыын тыла|лат]]. Algae) - араас [[Организм|организмнары]] киллэрэр экологическэй бөлөх, улахан анаара ууга олорор уонна [[Фотосинтез|фотосинтезтыыр]]. Биир килиэккэлээх, элбэх килиэккэлээх буолуохтарын сөп. Тэллэйдэри кытары симбиоз оҥорон саҥа тыынар тыыннах көрүнэ буолбуттар - [[Лабыкталар|лабыкталар.]] Салахайдары үөрэтэр уөрэх - альгология.</text>
      <sha1>t7c9omugis99x0uqcm0jkidubb3ihxa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>382591</id>
      <parentid>382590</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:22:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Uluukudancer</username>
        <id>22268</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1052" xml:space="preserve">[[Билэ:Водоросли спирогира.jpg|мини|Салахай килиэккэлэрин тас көстүүтэ]]
Салахайдар ([[Латыын тыла|лат]]. Algae) - араас [[Организм|организмнары]] киллэрэр экологическэй бөлөх, улахан анаара ууга олорор уонна [[Фотосинтез|фотосинтезтыыр]]. Биир килиэккэлээх, элбэх килиэккэлээх буолуохтарын сөп. Тэллэйдэри кытары симбиоз оҥорон саҥа тыынар тыыннах көрүнэ буолбуттар - [[Лабыкталар|лабыкталар.]] Салахайдары үөрэтэр уөрэх - альгология.

== Сигэлэр ==

# Биология. Многообразие живых организмов. / Сонин Н.И.. — 7-нче басма. — М: Дрофа, 2003. — Б. 248. — [[Махсус:Китап чыганаклары/5710783005|ISBN 5-7107-8300-5]].</text>
      <sha1>0dyl5l8hf4gzlf9j7iizk54ioipswbu</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>