Wikipedia tlwiki https://tl.wikipedia.org/wiki/Unang_Pahina MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Midya Natatangi Usapan Tagagamit Usapang tagagamit Wikipedia Usapang Wikipedia Talaksan Usapang talaksan MediaWiki Usapang MediaWiki Padron Usapang padron Tulong Usapang tulong Kategorya Usapang kategorya Portada Usapang Portada TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 4112 1960958 1949582 2022-08-06T05:11:31Z Chantaru 47954 Nilipat ni Chantaru ang pahinang [[Belarus]] sa [[Biyelorusya]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki {{Infobox country | native_name = <b>''Republika ng Belarus<b/><br />Рэспубліка Беларусь ([[Belaruso]])<br />Республика Беларусь ([[Ruso]])'' | common_name = Belarus | image_flag = Flag_of_Belarus.svg | image_coat = Belarus coa.png | symbol_type= Sagisag <!--Emblem--> | national_motto = wala | image_map = Location Belarus Europe.png | national_anthem = <br />[[File:My Belarusy vocal.ogg|thumb]] [[Wikang Belaruso|Belaruso]]: Дзяржаўны гімн Рэспублікі Беларусь<br /> Salin: Pambansang Awit ng Republika ng Belarus<br /> [[Wikang Belaruso|Impormal na pangalan]]: Мы, беларусы<br /> Salin: Kaming mga Belaruso | official_languages = [[Wikang Belaruso|Belaruso]], [[Wikang Ruso|Ruso]] | capital = [[Minsk]]| government_type = [[Presidential republic]]| leader_title1 = [[President of Belarus|Pangulo]]| leader_name1 = {{#statements:P35}}| leader_title2 = [[List of Belarusian Prime Ministers|Punong Ministro]]| leader_name2 = {{#statements:P6}}| area_km2 = 207600 | area_sq_mi = 80155 | <!-- Do not remove [[WP:MOSNUM]]--> area_rank = ika-85| percent_water = negligible (183&nbsp;km²)<ref>{{cite web| url=http://www.cci.by/En/Belarus/Tourism.html| publisher=Belarusian Chamber of Commerce and Industry. Information Site| title=Tourism| accessdate=2006-03-26| archive-date=2008-11-13| archive-url=https://web.archive.org/web/20081113053032/http://www.cci.by/En/Belarus/Tourism.html| url-status=dead}}</ref>| population_estimate = 9,469,200 | population_estimate_year = 2014 | population_estimate_rank = ika-81 | population_census = 9,504,000 | population_census_year = 2009 | population_density_km2 = 46 | population_density_sq_mi = 119 | <!-- Do not remove [[WP:MOSNUM]]--> population_density_rank = ika-165 | GDP_PPP_year = 2005 | GDP_PPP = $79.13 bilyon | GDP_PPP_rank = ika-64 | GDP_PPP_per_capita = $7,700| GDP_PPP_per_capita_rank = ika-78 | HDI_year = 2003 | HDI = 0.786 | HDI_rank = ika-67| sovereignty_type = [[Kalayaan]] | sovereignty_note = mula sa [[Unyong Sobyet]] | established_event1 = Dineklara | established_event2 = Tinatag | established_date1 = 27 Hulyo 1990 | established_date2 = 25 Agosto 1991 | currency = [[rublo]] | currency_code = BYN | time_zone = FET | utc_offset = +3 | cctld = [[.by]] | calling_code = 375 | footnotes= }} Ang '''Biyelorusya''', opisyal na '''Republika ng Biyelorusya''' ([[Wikang Biyeloruso|Biyeloruso]]: Рэспубліка Беларусь; [[Wikang Ruso|Ruso]]: Республика Беларусь) ay isang bansa sa [[Silangang Europa]]. Hinahanggan ito ng [[Poland|Polonya]] sa kanluran, [[Lithuania|Littwaniya]] sa hilagang-kanluran, [[Latvia|Letonya]] sa hilaga, [[Rusya]] sa silangan, at ng [[Ukraine]] sa timog. Ang kabisera nito ay [[Minsk]], ang iba pang mga malalaking lungsod nito ay Brest, Hrodna (Grodno), Homiel (Gomel), Mahilyow (Mogilev) at Vitsebsk (Vitebsk). Ang higit sa 40% ng 207,600 kilometro kwadrado ng lupain nito ay natatakpan ng kagubatan. Bago ang ika-20 siglo, ang mga lupain ng makabagong-panahong Belarus ay nagpasalin-salin sa kamay ng iba't ibang bansa, kabilang na rito ang Prinsipalidad ng Polotsk, ang Grand Duchy ng Litwanya, ang Polonyo-Litwanong Komonwelt, at Imperyo ng Rusya. Nagdeklara ng kalayaan ang Belarus sa kasagsagan ng Himagsikang Bolshevik, at naging isa sa mga nagtatag sa Unyong Sobyet bilang [[Sosyalistang Republikang Sobyetikang ng Belorusya]] (BSSR). Napunta ang halos kalahati ng teritoryo nito sa Polonya pagkatapos ng Digmaang Polonyo-Sobyet. Ang kalakhang bahagi ng hangganan ng Belarus ay naitatag noong 1939 nang mapabalik rito ang ilan sa lupain ng Polonya pagkatapos na sakupin ito ng Unyong Sobyet. Lubhang nawasak ang mga lupain nito dahil sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]]. Nawala ang 1/3&nbsp;ng populasyon nito at ang kalahati ng mga likas-yaman nito. Noong 1945, isa ang Belarus sa mga bansang nagtatag ng Mga Nagkakaisang Bansa. Noong 25 Agosto 1991, nagdeklara ng kalayaan ang Belarus. SI [[Alaksandr Łukašenka]] ang naging pangulo ng bansa simula noong 1994. Ipinagpatuloy niya ang ilang mga polisiya noong panahon ng Unyong Sobyet, pangunahin na ang pagmamayari ng estado sa malalaking bahagi ng ekonomiya. Ayon sa maraming bansa at organisasyon, ang mga eleksiyong isinagawa sa ilalim ni Alaksandr Łukašenka ay sinasabing dinaya, at ang oposisyon ay sinisiil. Noong 2000, ang Belarus at Rusya ay pumirma sa isang kasunduan para sa mas malawak na kooperasyon. Mahigit sa 70% ng populasyon ng Belarus (9.49 milyon) ay nakatira sa mga lungsod. Mahigit 80% ng populasyon ay katutubong Belaruso. Mayroong dalawang opisyal na wika sa Belarus: Belaruso at Ruso. == Mga sanggunian == <div class="references-small">{{Reflist}}</div> == Talaaklatan == * Snyder, Timothy. ''The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999''. * Zaprudnik, Jan. ''Historical Dictionary of Belarus''. * Zaprudnik, Jan. ''Belarus: At a Crossroads in History''. * Marples, David. ''Belarus: From Soviet Rule to Nuclear Catastrophe''. * Korosteleva, Elena, Colin W. Lawson, & Rosalind J. Marsh. ''Contemporary Belarus: Between Democracy and Dictatorship''. == Mga kawing na panlabas == {{commons category|Belarus}} {{wikibalita|Category:Belarus}} * [http://www.pravapis.org/art_belarus_name.asp The 21 Names of Belarus], tala ng mga maling pagbaybay ng pangalan ng bansa * [http://www.president.gov.by/ Prezident Respubliki Belaruś], opisyal na ''website'' ng pangulo * [http://www.government.by/ru/ Sovet Ministvor Respubliki Belaruś] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060614140828/http://www.government.by/ru/ |date=2006-06-14 }}, opisyal na ''website'' ng pamahalaan ng Belarus (sa Ruso) * [http://www.belarus-misc.org/ A Belarus Miscellany] * [http://www.e-belarus.org/links/media.html Media in Belarus] * [http://www.belarusguide.com/ The Virtual Guide to Belarus] * [http://www.e-belarus.org/links/egov.html E-Government in Belarus] * [https://web.archive.org/web/20090414142904/http://belarusinside.org/ BELARUSinside], ang pangtingin sa Belarus mula sa loob ng bansa * [https://web.archive.org/web/20070708153930/http://www.about-belarus.info/ About Belarus] {{CIS}} {{Eurasian Economic Community}} {{Europa}} [[Kategorya:Mga bansa sa Europa]] [[Kategorya:Belarus]] 4b186dys3qgkq4phrp10yj4zjivfqae 0 4922 1960963 1854712 2022-08-06T07:07:22Z PaulGorduiz106 101036 /* Marso */ wikitext text/x-wiki {{year nav|{{PAGENAME}}}} Ang '''1963''' ay isang [[karaniwang taon]] na [[Karaniwang taon na nagsisimula sa Martes|nagsisimula sa Martes]] sa [[kalendaryong Gregorian]]. == Kaganapan == ==Kapanganakan== === Enero === [[File:Fernando Haddad Prefeito 2016.jpg|thumb|right|120px|[[Fernando Haddad]]]] * [[Enero 25]] – [[Fernando Haddad]], Brasilyan akademiko at politiko === Pebrero === [[File:Michael Jordan.jpg|120px|thumb|[[Michael Jordan]]]] * [[Pebrero 17]] - [[Michael Jordan]], Amerikanong basketbolista sa [[Chicago Bulls]] === Marso === [[File:Anthony Albanese portrait (cropped).jpg|120px|thumb|[[Anthony Albanese]]]] [[File:Quentin Tarantino.jpg|120px|thumb|[[Quentin Tarantino]]]] [[File:Xuxa.jpg|120px|thumb|[[Xuxa]]]] * [[Marso 2]] – [[Anthony Albanese]], Punong ministro ng Australia * [[Marso 27]] ** [[Quentin Tarantino]], Amerikanong director. ** [[Xuxa]], Brasilyang aktres at mang-aawit. === Hunyo === [[File:Johnny Depp.jpg|120px|thumb|[[Johnny Depp]]]] [[File:Jeanne Tripplehorn 1992.jpg|120px|thumb|[[Jeanne Tripplehorn]]]] * [[Hunyo 9]] - [[Johnny Depp]], Amerikanong aktor. * [[Hunyo 10]] - [[Jeanne Tripplehorn]], Amerikanang aktres. === Agosto === [[File:Kojima Hideo.jpg|thumb|right|120px|[[Hideo Kojima]]]] * [[Agosto 24]] - [[Hideo Kojima]], Hapon director, tagasulat ng senaryo, video game designer at video game producer == Kamatayan == [[File:John F. Kennedy, White House color photo portrait.jpg|120px|thumb|[[John F. Kennedy]]]] * [[Abril 12]] - [[Felix Manalo]] - Kaunahang Tagapamahala Pangkahalatan ng Iglesia ni Cristo (ipinanganak 1886) * [[Nobyembre 22]] - [[John F. Kennedy]], ika-35 Pangulo ng [[Amerika]] (ipinanganak [[1917]]) * [[Mayo 1]] - [[Lope K. Santos]], ang "Ama ng Pambansang Wika at Balarila" ng Pilipinas [[Kategorya:Taon]] [[Kategorya:1963|*]] {{stub}} 4isd45agbclipt1sp9rib7l22o4b7nz 0 5010 1960859 251731 2022-08-05T21:10:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5011 1960857 251732 2022-08-05T21:10:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5046 1960889 1960594 2022-08-05T21:15:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5047 1960888 1960593 2022-08-05T21:15:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5048 1960887 1960592 2022-08-05T21:15:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5049 1960886 1960591 2022-08-05T21:15:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5050 1960885 1960590 2022-08-05T21:14:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5696 1960863 251733 2022-08-05T21:11:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5697 1960839 251734 2022-08-05T21:07:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5698 1960840 251735 2022-08-05T21:07:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5699 1960856 251736 2022-08-05T21:10:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5700 1960862 251737 2022-08-05T21:11:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5703 1960858 197152 2022-08-05T21:10:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 5962 1960890 1960595 2022-08-05T21:15:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5963 1960892 1960597 2022-08-05T21:16:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5964 1960894 1960599 2022-08-05T21:16:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5965 1960891 1960596 2022-08-05T21:15:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 5966 1960893 1960598 2022-08-05T21:16:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Moshe Katsav]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Moshe Katsav]] d8en5tqp7z5aqc1cbhpmot14rpy7ux5 0 9140 1960772 1911728 2022-08-05T15:59:32Z 162.155.39.198 ftggdfcedd7fdecde d6dt scsdc d 6cddtgd7yveddd v d6dfd d vyt wikitext text/x-wiki {{Cleanup|date=Marso 2007}} [[Talaksan:John Hay signs Treaty of Paris, 1899.JPG|thumb]] Ang '''Kasunduan sa Paris''', na nilagdaan noong 10 Disyembre 1898, ay ang nagpatapos ng [[Digmaang Espanyol-Amerikano]].<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/11326/ |title = Military Map, Island of Puerto Rico |website = [[World Digital Library]] |date = 1898 |accessdate = 2013-10-23 }}</ref> Nasasaad sa kasunduan ang pagpapalaya sa bansang [[Cuba]], ang paglilipat ng pamumuno sa [[Estados Unidos]] sa mga bansang [[Portoriko]] at [[Guam]], at ang pagbili sa [[Pilipinas]] mula sa [[Espanya]] sa halagang $20,000,000&nbsp;ng Estados Unidos. == Talasanggunian == {{reflist}}ddcfdfddvf67degbffdfkjdfd dvkiviffdd f6bfb bfyv7fvrftgudfgvfdvdvdifjnbfgvf f fbfdijhvdvdvfifhhbddftdv dydhdvd yubcfbydfbvyu8fn fdv bvb chcvtdcvjfif8fd dg7gh d tf vdffd vdftdvcd cddvcdddtcdtdvdcdyvddvddcfdfdvdtdvtddvydvdt vd dvddyddbyuvdtdvdtdhddfdcddcdif9hcdfvdg9h df8dvgdydydvvdd9udvvfdtgdy9hfdcd {{Himagsikang Pilipino}} [[Kategorya:Kasaysayan ng Pilipinas]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Estados Unidos]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Guam]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Puerto Rico]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Espanya]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Cuba]] [[Kategorya:Kasunduan]] {{pilipinas-stub}} czeotz39nwanf0cab19dub14s2iff1m 1960921 1960772 2022-08-05T22:57:57Z GinawaSaHapon 102500 Kinansela ang pagbabagong 1960772 ni [[Special:Contributions/162.155.39.198|162.155.39.198]] ([[User talk:162.155.39.198|Usapan]]) wikitext text/x-wiki {{Cleanup|date=Marso 2007}} [[Talaksan:John Hay signs Treaty of Paris, 1899.JPG|thumb]] Ang '''Kasunduan sa Paris''', na nilagdaan noong 10 Disyembre 1898, ay ang nagpatapos ng [[Digmaang Espanyol-Amerikano]].<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/11326/ |title = Military Map, Island of Puerto Rico |website = [[World Digital Library]] |date = 1898 |accessdate = 2013-10-23 }}</ref> Nasasaad sa kasunduan ang pagpapalaya sa bansang [[Cuba]], ang paglilipat ng pamumuno sa [[Estados Unidos]] sa mga bansang [[Portoriko]] at [[Guam]], at ang pagbili sa [[Pilipinas]] mula sa [[Espanya]] sa halagang $20,000,000&nbsp;ng Estados Unidos. == Talasanggunian == {{reflist}} {{Himagsikang Pilipino}} [[Kategorya:Kasaysayan ng Pilipinas]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Estados Unidos]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Guam]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Puerto Rico]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Espanya]] [[Kategorya:Kasaysayan ng Cuba]] [[Kategorya:Kasunduan]] {{pilipinas-stub}} 9fugr8ro94r5kuye08512zzo1tbbqzq 0 19447 1960942 1960417 2022-08-06T03:08:11Z GinawaSaHapon 102500 Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] noong ika-19 na siglo. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 5wrr6jdnmtt24tyhqkfgi7gtaljm06o 1960943 1960942 2022-08-06T03:10:29Z GinawaSaHapon 102500 /* Sinaunang panahon */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 2mxh8mn1cz30et9upha1ieuerayg19m 1960944 1960943 2022-08-06T03:12:47Z GinawaSaHapon 102500 /* Gitnang Panahon sa Silangang Asya */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos. ]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] bqmhoq4hyes9n2z45vjkacfzcsbix7m 1960945 1960944 2022-08-06T03:19:42Z GinawaSaHapon 102500 /* Gitnang Panahon sa Europa */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] l21vbdkhqk58qmmwiib4ojxbrez3jht 1960946 1960945 2022-08-06T03:20:21Z GinawaSaHapon 102500 /* Johannes Gutenberg */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] aor5jmsbzj7z1mc9lyg6i15yp4hdlkw 1960947 1960946 2022-08-06T03:21:09Z GinawaSaHapon 102500 /* Sa Pilipinas */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino';{{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] qlv1ti9sfki7rvlss6tag0crix5kzsj 1960948 1960947 2022-08-06T03:23:42Z GinawaSaHapon 102500 /* Sa Pilipinas */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] hz17kgsjs8y8h0ksr1udd9ygylwbbte 1960949 1960948 2022-08-06T03:25:49Z GinawaSaHapon 102500 /* Ayon sa nilalaman */ Alt text. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] atw507nyjg82gacz5bvg5xglk885hbt 1960950 1960949 2022-08-06T03:26:44Z GinawaSaHapon 102500 /* Ebook */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].|alt=Ebook na nasa e-reader.]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na nagtatabi ng mga aklat. Maaari rin itong tumukoy sa koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon. Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon. Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 16njlhyqft55n0f05nq5axyg4vjy2se 1960951 1960950 2022-08-06T03:43:37Z GinawaSaHapon 102500 /* Aklatan */ Dagdag na info, sanggunian. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].|alt=Ebook na nasa e-reader.]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].|alt=Pambansang Aklatan ng Pilipinas.]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na may koleksyon ng mga aklat.<ref name="dikAklatan">{{cite web|title=aklatan|website=Diksiyonaryo.ph|access-date=6 Agosto 2022|url=https://diksiyonaryo.ph/search/aklatan}}</ref> Tinatawag ding ito na ''bibliyoteka'' at ''ateneo''.<ref name="dikAklatan"/> Maaari rin itong tumukoy sa isang koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon.<ref name="britAklatan">{{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/library|title=library|trans-title=aklatan|lang=en|website=[[Britannica]]|access-date=6 Agosto 2022|last=Haider|first=Salmon|orig-date=20 Hulyo 1998|date=29 Hulyo 2022}}</ref> Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon.<ref name="bookriotPinakamalaki">{{cite web|url=https://bookriot.com/biggest-libraries/|title=How Many Books is Too Many? Ask the World's 10 Biggest Libraries|trans-title=Ilang Aklat ang Masyado na'ng Marami? Tanungin [mo] ang 10 Pinakamalalaking Aklatan ng Mundo|lang=en|last=Tanjeem|first=Namera|year=2020|access-date=6 Agosto 2022|website=BookRiot}}</ref> Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. Samantala, ang pagpasok ng [[internet]] sa ika-21 siglo ang nagbigay-daan naman upang magkaroon ng mga tinatawag na ''virtual library'' (literal na 'aklatang birtwal'), na inaalok ng maraming mga aklatan bilang isang karagdagang serbisyo.<ref name="britAklatan"/> == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] pik44i7ra74mh02rnubglrevdhvzvui 1960953 1960951 2022-08-06T04:00:26Z GinawaSaHapon 102500 /* Talababa */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].|alt=Ebook na nasa e-reader.]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].|alt=Pambansang Aklatan ng Pilipinas.]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na may koleksyon ng mga aklat.<ref name="dikAklatan">{{cite web|title=aklatan|website=Diksiyonaryo.ph|access-date=6 Agosto 2022|url=https://diksiyonaryo.ph/search/aklatan}}</ref> Tinatawag ding ito na ''bibliyoteka'' at ''ateneo''.<ref name="dikAklatan"/> Maaari rin itong tumukoy sa isang koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon.<ref name="britAklatan">{{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/library|title=library|trans-title=aklatan|lang=en|website=[[Britannica]]|access-date=6 Agosto 2022|last=Haider|first=Salmon|orig-date=20 Hulyo 1998|date=29 Hulyo 2022}}</ref> Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon.<ref name="bookriotPinakamalaki">{{cite web|url=https://bookriot.com/biggest-libraries/|title=How Many Books is Too Many? Ask the World's 10 Biggest Libraries|trans-title=Ilang Aklat ang Masyado na'ng Marami? Tanungin [mo] ang 10 Pinakamalalaking Aklatan ng Mundo|lang=en|last=Tanjeem|first=Namera|year=2020|access-date=6 Agosto 2022|website=BookRiot}}</ref> Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. Samantala, ang pagpasok ng [[internet]] sa ika-21 siglo ang nagbigay-daan naman upang magkaroon ng mga tinatawag na ''virtual library'' (literal na 'aklatang birtwal'), na inaalok ng maraming mga aklatan bilang isang karagdagang serbisyo.<ref name="britAklatan"/> == Klasipikasyon == == Epekto sa lipunan == == Pagpapanatili == == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 7dvaf6nhd2v9msl1w0fs44o1pi1czt8 1960961 1960953 2022-08-06T06:24:59Z GinawaSaHapon 102500 /* Ayon sa pormat */ wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].|alt=Ebook na nasa e-reader.]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> === Ayon sa laki === == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].|alt=Pambansang Aklatan ng Pilipinas.]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na may koleksyon ng mga aklat.<ref name="dikAklatan">{{cite web|title=aklatan|website=Diksiyonaryo.ph|access-date=6 Agosto 2022|url=https://diksiyonaryo.ph/search/aklatan}}</ref> Tinatawag ding ito na ''bibliyoteka'' at ''ateneo''.<ref name="dikAklatan"/> Maaari rin itong tumukoy sa isang koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon.<ref name="britAklatan">{{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/library|title=library|trans-title=aklatan|lang=en|website=[[Britannica]]|access-date=6 Agosto 2022|last=Haider|first=Salmon|orig-date=20 Hulyo 1998|date=29 Hulyo 2022}}</ref> Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon.<ref name="bookriotPinakamalaki">{{cite web|url=https://bookriot.com/biggest-libraries/|title=How Many Books is Too Many? Ask the World's 10 Biggest Libraries|trans-title=Ilang Aklat ang Masyado na'ng Marami? Tanungin [mo] ang 10 Pinakamalalaking Aklatan ng Mundo|lang=en|last=Tanjeem|first=Namera|year=2020|access-date=6 Agosto 2022|website=BookRiot}}</ref> Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. Samantala, ang pagpasok ng [[internet]] sa ika-21 siglo ang nagbigay-daan naman upang magkaroon ng mga tinatawag na ''virtual library'' (literal na 'aklatang birtwal'), na inaalok ng maraming mga aklatan bilang isang karagdagang serbisyo.<ref name="britAklatan"/> == Klasipikasyon == == Epekto sa lipunan == == Pagpapanatili == == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] k7jr24go4sykcee94y0r94xkw9fnvng 1960962 1960961 2022-08-06T06:58:24Z GinawaSaHapon 102500 /* Ayon sa laki */ Sukat ng aklat. wikitext text/x-wiki [[File:Latin dictionary.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Mga aklat.|alt=Mga aklat.]] '''Aklát''' o '''libró''' ang tawag sa katipunan ng mga [[Paglilimbag|nilimbag]] na akda.<ref name="McFarland2017">{{cite book | last = McFarland | first = Curtis | author2 = [[Komisyon sa Wikang Filipino]] | year = 2017 | title = Diksyunaryong Monolingwal sa Filipino | publisher = [[Anvil Publishing]]| isbn = 9789712727443 | url = https://books.google.com/books?id=tzSWDwAAQBAJ}}</ref> Pisikal na bagay ang tipikal na itinuturing na mga aklat; gayunpaman, maaari rin itong tumukoy sa isang bahagi ng mas mahabang komposisyon, tulad ng kaso ng mga aklat sa [[Bibliya]]. Ang digital na katumbas ng mga aklat ay tinatawag naman na mga ''[[ebook]]'', samantalang ''[[audiobook]]'' naman ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. ''Dahon'' ang tawag sa mga indibidwal na papel ng isang aklat, samantalang ''pahina'' naman ang tawag sa bawat harap at likod nito. ''Lomo'' naman ang tawag sa likurang bahagi o pinakatadyang ng isang aklat na hindi pa nabibigkis.<ref name=JETE>{{cite-JETE|Lomo}}</ref> Ayon sa isang dokumento ng [[UNESCO]] noong 1964, maituturing na isang aklat ang isang limbag kung ito ay may 49 na pahina (25 dahon) o higit pa.<ref>{{cite web|title=Recomendacion sobre la Normalizacion internacional de las Estadisticas relativas a la Edicion de Libros y Publicaciones Periodicas|trans-title=Mungkahi Ukol sa Pandaigdigang Pamantayan ng Estadistika na may Kinalaman sa Paglalathala ng mga Aklat at Periodical|lang=es|date=19 Nobyembre 1964|access-date=11 Hulyo 2022|publisher=[[UNESCO]]|url=http://portal.unesco.org/es/ev.php-URL_ID=13068&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html}}</ref> Tinatayang nasa 130 milyong aklat ang nailathala hanggang noong 2010, ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ng [[Google]].<ref>{{cite web|last=Taycher|first=Leonid|title=Books of the world, stand up and be counted! All 129,864,880 of you.|trans-title=Mga aklat ng mundo, tumindig at mabilang! Lahat kayong 129,864,880.|lang=en|date=5 Agosto 2010|access-date=11 Hulyo 2022|url=https://booksearch.blogspot.com/2010/08/books-of-world-stand-up-and-be-counted.html?m=1|website=Inside Google Books}}</ref> == Etimolohiya == Hindi malinaw ang etimolohiya ng salitang ''aklat''. Lumabas ito sa ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' (1754) bilang ''aclat''. Ayon dito, ang naturang salita ay ginamit rin bilang isang pandiwa, para sa akto ng pagbuklat sa aklat.<ref name="tagala">{{cite book|title=Vocabulario de la lengua tagala|trans-title=Bokabularyo ng wikang Tagalog|last=De Noceda|first=Juan José|editor-last=De Sanlucar|editor-first=Pedro|lang=es|date=1754|access-date=21 Hulyo 2022|publisher=Imprenta de la compañia de Jesus|page=3|url=https://books.google.com.ph/books/about/Vocabulario_de_la_lengua_tagala.html}}</ref> Samantala, direktang hiniram naman mula sa wikang [[Espanyol]] ang salitang ''libro''.<ref name="tgllang">{{cite web|website=Tagalog Lang|lang=en|title=libro|url=https://www.tagaloglang.com/libro/|access-date=21 Hulyo 2022}}</ref> Ginagamit din ito bilang isang pandiwa, para gawing aklat ang isang bagay (hal. [[pelikula]] o [[kanta]]).<ref name="tgllang"/> == Kasaysayan == === Sinaunang panahon === [[File:Xerxes_Cuneiform_Van.JPG|300px|thumb|upright=1.2|Isang kunipormeng ginawa noong panahon ni [[Xerxes I]] ng [[Imperyong Achaemenid]], sa lalawigan ng Armenia (ngayo'y [[Lalawigan ng Van]], [[Turkiye]]).|alt=Kuniporme (cuneiform sa Ingles) sa bansang Turkiye, noong panahon ni Xerxes I.]] May mga ebidensiya na may [[wika]] na'ng ginagamit ang mga sinaunang tao simula pa noong tinatayang {{BCE|35000|link=y}}. Gayunpaman, lumitaw lang ang [[pagsusulat]] noong tinatayang {{BCE|3500–3000|link=y}} sa [[Sumer]] sa [[Mesopotamia]].<ref>{{cite web|last=Mark|first=Joshua J.|title=Writing|trans-title=Pagsusulat|date=28 Abril 2011|access-date=21 Hulyo 2022|url=https://www.worldhistory.org/writing/|website=World History Encyclopedia|lang=en}}</ref> Dito umusbong ang pagsusulat sa mga [[tabletang luwad|tabletang]] gawa sa [[luwad]], na tinatawag na mga [[kuniporme]] ({{lang-en|cuneiform}}). Kumalat ang paraan ng pagsusulat na ito mula sa Sumer papunta sa mga kapitbahay nitong rehiyon, partikular na sa [[Ehipto]], kung saan naimbento naman ang mga [[hiroglipo]] ({{lang-en|hieroglyphics}}). Ginamit ang mga tableta mula [[Panahon ng Bronse]] hanggang [[Panahon ng Bakal|Bakal]]. Bukod sa luwad, nagsusulat din ang mga sinaunang tao sa mga [[tabletang pagkit|tabletang]] gawa sa [[pagkit]].<ref name="booktrust"/> Gayunpaman, maraming mananalaysay ang nagtuturo sa pinagmulan ng mga aklat sa mga [[papiro]] ({{lang-en|papyrus}}) ng mga taga-Ehipto.<ref name="kasaysayan">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-2-history-of-books/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=History of Books|trans-chapter=Kasaysayan ng mga Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Tinatayang unang nagawa noong {{BCE|3000|link=y}}, ginagawang mga [[scroll]] ang mga ito sa pamamagitan ng pagtatahi sa mga indibidwal na pahina nito. Gawa ito sa halamang [[tambo]], na laganap sa mga dalampasigan ng [[Ilog Nile]].<ref name="booktrust"/> [[File:ancientlibraryalex.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Isang pagguhit noong ika-19 na siglo na nagpapakita sa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]]. Ang naturang aklatan ang kinikilala bilang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon.|alt=Pagguhit sa Dakilang Aklatan ng Alexandria.]] Lumaganap ang paggamit ng mga scroll na papiro pagsapit ng {{BCE|ika-6 na siglo|link=y}} sa mga bansa sa [[Dagat Mediteraneo]], partikular na sa mga Griyego at Romano. Sa panahong ito, tinatayang nasa kalahating milyong scroll ang nasa [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]], mga 30 hanggang 70% ng lahat ng mga nagawang aklat nung panahong yon ayon sa ilang mga iskolar.<ref name="kasaysayan"/> Ang monopolyo ng Ehipto sa papiro ang isa sa mga dahilan kung bakit naghanap ang mga karatig-bansa nito ng ibang alternatibong pagsusulatan. Gawa sa balat ng hayop na pinanipis ang mga [[pergamino]] ({{lang-en|parchment}}). Kumpara sa papiro, mas madali itong sulatan, at nasusulatan ang harap at likod nito. Pagsapit ng ika-2 hanggang {{CE|ika-4 na siglo|link=y}}, naisipan ng mga Romano na pagsamahin ang papiro at pergamino, at lagyan ng isang pabalat na gawa sa kahoy. Ang imbensiyong ito, na tinatawag na [[kodeks]] ({{lang-en|codex}}, maramihan ''codices''), ang itinuturing ng mga eksperto bilang ang tunay na ninuno ng mga modernong aklat. Mabilis na tinangkilik ito ng mga tao, dahil na rin sa ginhawang hatid nito sa pagbabasa. Gayunpaman, nanatiling ginagamit pa rin ang mga scroll sa mga sekular na gawain, nang ilang siglo. Ang paglaganap ng [[Kristiyanismo]] noong {{CE|ika-6 na siglo|link=y}}, sa pamamagitan ng pagtangkilik ng mga Kristiyanong manunulat sa kodeks, ang naging dahilan upang unti-unting lumaos ang mga scroll.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang tumagal ang paggamit sa mga ito hanggang noong {{CE|ika-8 siglo|link=y}}.<ref name="booktrust"/> === Gitnang Panahon sa Silangang Asya === Ang proseso ng paggawa sa [[papel]] ay nagsimula sa [[Tsina]]. May mga nahukay na bahagi ng mga sinaunang papel na tinatayang nagawa noong {{BCE|ikalawang milenyo|link=y}}.<ref name="kasaysayan"/> Samantala, ang [[eunuch]] na si [[Cai Lun]] ang itinuturing na nag-imbento sa proseso ng paggawa sa papel noong {{CE|ikalawang siglo|link=y}}.<ref>{{Cite book |last=Tsien |first=Tsuen-Hsuin |author-link=Tsien Tsuen-hsuin |editor-first=Joseph |editor-last=Needham |editor-link=Joseph Needham |title=Paper and Printing | trans-title=Papel at Pag-imprenta|series=Science and Civilisation in China, Chemistry and Chemical Technology|lang=en|volume=V (bahagi 1) |publisher=Cambridge University Press |date=1985}}</ref> Ang prosesong ito ay sinasabing naipasa sa [[Islam|mga Muslim]] noong bandang {{CE|751|link=y}}, sa rehiyon ng [[Samarkand]].<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=7qseCAAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Perfection of the Paper Clip: Curious Tales of Invention, Accidental Genius, and Stationery Obsession|trans-title=Ang Pagkaperpekto sa Clip ng Papel: Mga Kakaibang Kuwento ng Imbensyon, Aksidenteng Pagkahenyo, at Kaadikan sa Stationery|lang=en|first= James |last=Ward |publisher=Atria Books |date=2015|isbn= 978-1476799865 }}</ref> Dumating naman ang prosesong ito sa Europa noong ika-13 siglo.<ref>{{Cite book| last = Burns| first = Robert I.| editor-last = Lindgren| editor-first = Uta| contribution = Paper comes to the West, 800–1400| title = Europäische Technik im Mittelalter. 800 bis 1400. Tradition und Innovation|trans-title=Teknolohiyang Europeo sa Gitnang Panahon. 800 hanggang 1400. Tradisyon at Inobasyon| lang=de|edition = 4| date = 1996| publisher = Gebr. Mann Verlag| location = [[Berlin]] | isbn = 978-3-7861-1748-3| pages = 413–422 }}</ref> Dahil ginagawa ang karamihan sa mga papel sa lungsod ng [[Baghdad]] noon, tinawag itong ''bagdatikos''.<ref>{{cite book|last=Murray|first= Stuart A. P.|title=The Library: An Illustrated History|publisher=Skyhorse Publishing|year=2009|page=57|lang=en|trans-title=Ang Aklatan: Isang Nakaguhit na Kasaysayan}}</ref> [[File:Jingangjing.jpg|300px|thumb|upright=1.2|Harapan ng ''Diamond Sutra'' sa wikang Tsino, ang pinakamatandang napetsahang aklat sa mundo.|alt=Diamond Sutra, nakasulat sa wikang Tsino.]] Samantala, nagsimula rin sa Tsina ang [[paglilimbag na silograpiya]] ({{lang-en|woodblock printing}}). Tinatayang nagsimula ito sa [[Dinastiyang Tang]] noong {{CE|700|link=y}}. Noong {{CE|764|link=y}}, nagpakomisyon naman si [[Prinsipe Shōtoku]] ng [[Hapón]] ng mga scroll na may nakalimbag na teksto ng mga dasal sa [[Budismo]], isa sa mga pinakaunang halimbawa ng naturang proseso. Ang aklat na ''[[Diamond Sutra]]'',{{efn|'Diyamanteng [[Sutra]]', {{lang-sa|Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra}}, literal na 'Ang Pagperpekto ng Teksto ng Karunungan na Mala-kidlat na Humahati'}}<ref name=Schopen>{{cite encyclopedia| title = Diamond Sutra| encyclopedia = MacMillan Encyclopedia of Buddhism| last = Schopen| first = Gregory| author-link = Gregory Schopen| pages = 227–28| year = 2004| publisher = MacMillan Reference USA| location = New York, Estados Unidos| isbn = 0-02-865719-5| volume = 1 }}</ref> inilimbag noong {{CE|868|link=y}}, ang itinuturing naman na pinakamatandang nailimbag na aklat napetsahan sa mundo.<ref name="kasaysayan"/><ref>{{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/Five-things-to-know-about-diamond-sutra-worlds-oldest-dated-printed-book-180959052/|work=Smithsonian Magazine|access-date=15 Hulyo 2022|date=11 Mayo 2016|last=Daley|first=Jason|title=Five Things to Know About the Diamond Sutra, the World’s Oldest Dated Printed Book|trans-title=Limang Bagay na Dapat Malaman Tungkol sa Diamond Sutra, ang Pinakamatandang Napetsahang Nalimbag na Aklat sa Mundo|lang=en}}</ref> Tinatayang noong {{CE|971|link=y}}, nilimbag rin sa lalawigan ng [[Zhejiang]] sa Tsina ang ''[[Tripitaka]]'', isang banal na aklat sa Budismo, gamit ang mahigit 130,000 bloke ng kahoy para sa bawat pahina.<ref name="lithub">{{cite web|title=So, Gutenberg Didn’t Actually Invent Printing As We Know It: On the Unsung Chinese and Korean History of Movable Type|lang=en|date=19 Hunyo 2019|last=Newman|first=M. Sophia|website=Literary Hub|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://lithub.com/so-gutenberg-didnt-actually-invent-the-printing-press/|trans-title=So Di Pala si Gutenberg ang Nag-imbento sa Paglilimbag Tulad ng Alam Natin: Ukol sa Nakatagong Kasaysayan ng mga Tsino at Koreano sa Nagagalaw na Uri}}</ref> Gayunpaman, ang pagkakaroon ng maraming karakter sa mga [[wikang Tsino]] ang naging balakid upang hindi tuluyang umasad ang imbensyon na ito sa mas nakakarami. Samantala, gumawa rin ang kaharian ng [[Goryeo]] sa [[tangway ng Korea]] ng sarili nitong ''Tripitaka'' noong 1087.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle">{{cite web|title=The Buddhist History of Moveable Type|last=Newman|first=M. Sophia|year=2016|website=Tricycle|access-date=19 Hulyo 2022|url=https://tricycle.org/magazine/buddhist-history-moveable-type/|trans-title=Ang Budismong Kasaysayan ng Nagagalaw na Uri|lang=en|url-access=subscription}}</ref> Nakita ng mga hari ng Goryeo ang kahalagahan ng pagpreserba sa pagkakakilalanlan nila, dahil na rin sa tuloy-tuloy na pagsakop sa kanila ng mga tagalabas. Lalo pa itong naging mahalaga noong dekada 1220s nang sinugod at sinakop sila nang tuluyan (noong 1232) ng [[Imperyong Mongol]] sa pangunguna ni [[Ögedei Khan]].<ref name="tricycle"/> Pinasunog ng mga Mongol ang ''Tripitaka'' noong 1232, kaya naman naglimbag muli sila ng bago.<ref name="tricycle"/> Hindi ito matatapos hanggang 1251, kaya naman nagpalimbag rin sila ng iba pang mga aklat. Isa sa mga ito ang aklat na ''[[Sangjeong Gogeum Yemun]]'',{{efn|{{lang-ko|상정고금예문}}, [[Hanja]]: 詳定古今禮文, literal na 'Ang Ibinigay na Tekstong Pangritwal ng Nakaraan at Hinaharap'.}}<ref name="lithub"/> na may mahigit 50 bolyum.<ref name="tricycle"/> Inatasan ng hari noong 1234 ang ministrong si [[Choe Yun-Ui]] na ilimbag ito, at alam niya na kakailanganin nila ng napakaraming bloke ng kahoy para mailimbag ito.<ref name="lithub"/><ref name="tricycle"/> Kaya naman, gumawa ng alternatibong paraan si Choe para solusyunan ito, na halos kapareho sa konsepto ng [[limbagan|limbagang]] gagawin ni [[Johannes Gutenberg]] dalawang siglo sa hinaharap.<ref name="tricycle"/> [[File:JikjiType.gif|thumb|Ang ginamit na [[nagagalaw na uri]] para mailimbag ang ''Jikji''. Kasalukuyan itong nasa Timog Korea.|alt=Nagagalaw na uri (movable type sa Ingles) na ginamit para malimbag ang Jikji sa Timog Korea.]] [[File:SelectedTeachingsofBuddhistSagesandSonMasters1377.jpg|thumb|Ang ''Jikji'', ang pinakalumang aklat na nalimbag gamit ang isang nagagalaw na uri. Kasalukuyan itong nasa [[Pambansang Aklatan ng Pransiya]], sa [[Paris]].|alt=Jikji, isang lang aklat mula sa Timog Korea.]] Nawala na sa kasaysayan ang aklat ni Choe.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, noong 1377, inilimbag rin sa Goryeo ang ''Baegun Hwasang Chorok Buljo Jikji Simche Yojeol'',{{efn|{{lang-ko|백운화상초록불조직지심체요절}}, [[Hanja]]: 白雲和尙抄錄佛祖直指心體要節, literal na 'Mga Direktang Utos ni [[Buddha]] sa Kaisipan ni Monghe Baegun'.}} mas kilala sa pinaiksing tawag na ''[[Jikji]]''.<ref name="tricycle"/> Isinulat ito noong 1372 ng mongheng si Baegun, ang punong pari ng Templo ng Anguk at Shinwang sa [[Haeju]] sa ngayo'y Timog Korea. Namatay si Baegun noong 1374, tatlong taon bago ang paglimbag ng mga mag-aaral niya sa ''Jikji'' sa Templo ng Heungdeok sa [[Cheongju]]. May dalawang bolyum ito, pero tanging ang ikalawang bolyum lang ang nananatili hanggang ngayon. Ito ang itinuturing na pinakamatandang aklat na nailimbag gamit ang isang [[nagagalaw na uri]] ({{lang-en|movable type}}).<ref name="lithub"/> Bagamat mas nauna ang Goryeo at Tsina sa paggawa sa unang limbagan kesa kay Gutenberg, hindi nila naipakalat ang paggamit nito sa mas makakarami, dahil na rin sa mga problemang panloob nila at sa paghihigpit ng mga pinuno nito sa paggamit sa naturang imbensyon.<ref name="tricycle"/> Gayunpaman, posibleng nakaabot pa rin ito sa ma malalayong lugar dahil na rin sa laki ng sakop ng Imperyong Mongol noong 1200s. Noong naitatag ang [[Dinastiyang Yuan]] sa Tsina sa pangunguna ni [[Kublai Khan]], inilipat niya ang kabisera ng imperyong Mongol sa [[Beijing]]. Maraming mga eksperto ang nagsasabi na posibleng naidala ng mga Mongol ang teknolohiya ng mga Koreano at Tsino papunta sa Gitnang Asya, partikular na sa mga [[Uyghur]] sa ngayo'y lalawigan ng [[Xinjiang]] sa Tsina, bagamat walang pisikal na patunay na nagpapatunay sa teoryang ito. Gayunpaman, ayon kay [[Tsien Tsuen-Hsien]] sa aklat na ''Science and Civilization in China'' (1985) ni [[Joseph Needham]]: {{Cquote|quote=Kung may koneksyon man sa pagkalat ng [[paglilimbag]] sa pagitan ng [[Asya]] at ng [[Kanluraning Mundo|Kanluran]], may matinding opurtunidad para gumanap ng isang mahalagang papel sa pagpapakilalang ito ang [[Uyghur|mga Uyghur]], na parehong gumagamit ng paglilimbag na silograpiya at sa nagagalaw na uri.{{efn|Orihinal na teksto: ''If there was any connection in the spread of printing between Asia and the West, the Uyghurs, who used both block printing and movable type, had good opportunities to play an important role in this introduction.''}}<ref name="tricycle"/>|author=Tsien Tsuen-Hsien|source=''Science and Civilization in China'' ni Joseph Needham}} === Gitnang Panahon sa Europa === [[File:Master of the Boston City of God - Book of Hours (Use of Utrecht)- fol. 63r, Initial with Holy Trinity - 1998.124.63.a - Cleveland Museum of Art.tif|275px|thumb|Isang halimbawa ng "pinaliwanag na manuskrito" (''illuminated manuscript''). Ang partikular na halimbawang ito ay mula sa aklat na ''Aklat ng mga Oras'' ({{lang-en|link=no|Book of Hours}}), tinatayang nilimbag noong 1460-65. Makikita ito ngayon sa [[Museo ng Sining ng Cleveland]] sa Estados Unidos.|alt=Halimbawa ng isang aklat na may "pinaliwanag na manuskrito".]] Ang mga inobasyon na nagawa sa Asya ay di umabot sa Europa maging hanggang sa [[Gitnang Panahon]], kaya naman mano-mano pa ring kinokopya ng mga [[eskriba]] ang mga aklat para makagawa ng panibagong kopya, lalo sa mga [[monasteryo]]. May mga silid ang mga malalaking monasteryo para lang sa gawaing ito, na tinatawag na ''[[scriptorium]]''. Ginagawa rin sa mga silid na ito ang mga magagarang disenyo sa gilid. Tinatawag na mga [[pinaliwanag na manuskrito]] ({{lang-en|illuminated manuscript}}), ginagawa ito ng mga eskriba noong panahong yon para sa samu't saring bagay, madalas ng [[Simbahang Katoliko]], at kahit maging sa mga batas, proklamasyon, at iba pang mga sekular na dokumento noong panahong yon.<ref name="kasaysayan"/> Tinatayang nagsimula ito noong bandang {{CE|600|link=y}}.<ref name="booktrust">{{cite web|last=Burnell|first=Cerrie|date=21 Setyembre 2021|orig-date=3 Disyembre 2019|title=A little history of reading: How the first books came to be|trans-title=Isang maliit na kasaysayan ng pagbabasa: Paano nagsimula ang mga unang aklat|lang=en|website=BookTrust|url=https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2019/december/a-little-history-of-reading-how-the-first-books-came-to-be/|access-date=27 Hulyo 2022}}</ref> Mahal at matrabaho ang paggawa sa mga aklat noong panahong ito, kahit na mataas ang pagpapahalaga ang binibigay ng marami sa mga ito. Gayunpaman, nang dumating ang papel mula Tsina sa Europa, nagmura ito nang kaunti. Ang mga Muslim ang unang nakagamit sa prosesong ito mula Tsina. Sinasabi na noong ika-12 siglo, may isang kalsada sa [[Marrakesh]] sa [[Morocco]] na may daan-daang nagbebenta ng aklat. Aabot pa ng dalawang siglo bago nagsimula ring gumawa ng mga papel ang mga Europeo.<ref name="kasaysayan"/> === Johannes Gutenberg === [[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|300px|Kopya ng [[Bibliyang Gutenberg]] sa [[Pampublikong Aklatan ng New York]]. Kasalukuyang may 49 na kopya ang nananatili pa rin hanggang ngayon sa mundo.|alt=Ang Bibliyang Gutenberg.]] Noong bandang dekada 1430s hanggang 1440s, sinubukan ng Aleman na si [[Johannes Gutenberg]] na gumawa ng isang mekanikal na [[limbagan]]. Matapos ng ilang mga ''prototype'' at paghahanap ng pondo para sa proyekto niya, matagumpay niyang nagawa ang isang mekanikal na nagagalaw na uri ({{lang-en|movable type}}) noong 1448.<ref name="kasaysayan"/> Kilala ngayon bilang ang limbagang Gutenberg ({{lang-en|Gutenberg press}}), itinuturing ang imbensyong bilang isa sa mga pinakamahahalagang imbensyon ng tao. Sinimulan nito ang isang rebolusyon sa [[impormasyon]] at [[paglilimbag]] — ang "rebolusyong Gutenberg".<ref name="kasaysayan"/> Nilimbag ni Gutenberg ang isang [[Bibliya|Bibliyang]] nasa [[wikang Latin]], ngayon kilala bilang ang [[Bibliyang Gutenberg]], noong 1450 hanggang 1455.<ref name="brit">{{cite web|work=[[Britannica]]|url=https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg/Printing-of-the-Bible|title=Johannes Gutenberg|lang=en|access-date=21 Hulyo 2022|last=Lehmann-Haupt|first=Hellmut E.|date=27 Abril 2022|orig-date=5 Pebrero 2000}}</ref> Ito ang unang mahalagang aklat na nailimbag gamit ang palimbagang ito. May 180 kopya na nalimbag, at naging matagumpay ito.<ref name="brit"/><ref name="kasaysayan"/> Ang tagumpay na ito ang naging dahilan para kumalat ang imbensyong ito mula [[Mainz]] kung saan nakatira si Gutenberg, papunta sa iba't ibang panig ng [[Alemanya]] at Europa. === Ika-16 hanggang ika-19 na siglo === Malaki ang epekto ng imbensyon ni Gutenberg sa kabuuan ng Europa. Tinatayang nasa 300 palimbagan ang nakatayo sa Alemanya bago matapos ang ika-15 siglo. Ayon sa isang pag-aaral sa Estados Unidos, nasa 30,000 aklat lang ang nailimbag bago ang pagkakaimbento ni Gutenberg sa limbagan niya. Pagsapit ng sumunod na siglo, tinatayang umabot na ito sa 10 hanggang 12 milyon.<ref name="kasaysayan"/> Sumasang-ayon ang mga iskolar na isa sa mga dahilan ang pagkakaimbento sa palimbagan ni Gutenberg sa pagsisimula sa [[Renasimiyento]] sa Europa. Kasabay ng pag-usbong ng [[globalisasyon|pandaigdigang kalakalan]] noong pagpasok ng ika-16 na siglo, marami rin ang nagkainteres sa [[sinaunang Gresya]] at [[sinaunang Roma|Roma]] dahil sa pagkalat ng impormasyon ukol dito. Ang pagkalat ng mga aklat sa mas nakararami ang itinuturong dahilan para sa pag-usbong ng mga makabagong ideya sa [[pulitika]], [[rehiliyon]], [[kultura]], at iba pa.<ref name="kasaysayan"/> Gayunpaman, may mga sumubok din na pigilan ang pagkalat na ito, wala pang isang siglo pagkatapos maimbento ni Gutenberg ang limbagan niya. Noong 1487, inutos ni [[Papa Inosente VII]] na dumaan muna sa mga otoridad ng Simbahan ang lahat ng mga aklat na ililimbag sa Europa, upang masiguro na nakasulat lang ang mga Bibliya sa wikang Latin, ang wika ng Simbahan. Ang paghihigpit na ito sa wika (bukod sa iba pang mga hinaing) ang iprinotesta ni [[Martin Luther]] noong 1517, nang ipaskil niya ang ''[[95 Tisis]]'', na nagpasimula sa [[Protestantismo]] at kalaunan sa [[Kontra-Reporma]] ng Simbahan.<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng unti-unting pagsalin sa Bibliya sa iba't-ibang wika, nagsimula rin ang pag-akda ng mga may-akda sa kanilang wika mismo, tulad ng ''[[Banal na Komedya]]'' ni [[Dante]] sa [[wikang Italyano]] at ''[[Mga Kuwento sa Canterbury]]'' ni [[Chaucer]] sa [[wikang Ingles|wikang Gitnang Ingles]]. Umusbong din ang mga [[aklatan]] sa iba't-ibang panig ng kontinente, tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Espanya]] sa [[Madrid]] at ang [[Aklatan ng Britanya]] sa [[London]].<ref name="kasaysayan"/> Ang mabilis na paglimbag sa mga aklat ang nagbigay-daan upang pagkakitaan ito ng mga may-akda at mga manlilimbag, na nagbigay-daan naman upang lumutang ang konsepto ng [[karapatang-sipi]] sa mga may-akda. Ang [[Estatutong Anna]], ginawang batas noong 1710 sa [[Inglatera]], ang tinuturing na ang unang batas tungkol sa karapatang-sipi. Kinopya ito ng mga mambabatas ng [[Estados Unidos]] matapos nilang lumaya sa [[Gran Britanya]].<ref name="kasaysayan"/> Kasabay ng paglago ng industriya ang mga inobasyon na nagawa nito sa aklat. Noong 1500s, ginawa ng Italyanong si [[Aldus Manutious]] ang mga ''pocketbook''. Lumabas naman ang mga unang pabalat sa aklat noong 1832.<ref name="booktrust"/> Ang patuloy na pagmura ng produksiyon sa mga aklat ang naging dahilan upang dumami ang mga nagbabasa. Sa Estados Unidos at Gran Britanya unang nagsulputan ang mga samahan ng mga nagbabasa.<ref name="booktrust"/> Sa siglo ring ito nagkaroon ng mga pabalat na matigas (''[[hardcover]]'') at papel (''[[paperback]]'').<ref name="booktrust"/> ==== Sa Pilipinas ==== [[File:Doctrina-cristiana.jpg|thumb|300px|Harapan ng ''[[Doctrina Christiana]]'', ang pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas.|alt=Doctrina Christiana.]] Ang aklat na ''[[Doctrina Christiana]]'' ('Doktrinang Kristiyano') ang itinuturing na pinakaunang aklat na nalimbag sa Pilipinas. May tatlong bersyon ito, na nalimbag sa pagitan ng 1590 hanggang 1593. Ang una, pinamagatang ''Bian Zhengjiao Zhenchuan Shilu'',{{efn|{{lang-zh|辯正教真傳實錄}}; 'Ang Testimonya ng Tunay na Relihiyon')}} ay isinulat ng prayleng si Juan Cobo at nilimbag sa pamamagitan ng [[silograpiya]] at nakasulat sa [[wikang Tsino]].<ref name="bibl2021">{{cite web|url=https://biblioasia.nlb.gov.sg/vol-17/issue-2/jul-sep-2021/early-printing|title=Early Printing in the Philippines|trans-title=Maagang Paglilimbag sa Pilipinas|lang=en|date=7 Hulyo 2021|website=BiblioAsia|last=Lee|first=Gracie}}</ref> Nadiskubre lang ito noong 1952 sa [[Madrid]], at pinaniniwalaang na ngayon ng mga eksperto na hindi ito napetsahan dahil di pa ito lisensiyado. Ito ang sinasabing aklat na tinukoy ni [[Gobernador-Heneral]] [[Perez Dasmariñas]] sa kanyang sulat noong 1593 sa hari ng Espanya na si [[Felipe II]]. Dito, nilahad niya na kailangan niyang makakuha ng lisensya para ilimbag ang dalawang ''Doktrina'' para sa pagpapakalat ng Kristiyanismo sa lugar.<ref name="ncca"/> Nagresulta ito sa sikat na bersyon ng ''Doctrina'' na nakasulat sa [[wikang Espanyol]] at [[wikang Tagalog|Tagalog]] (sa parehong [[alpabetong Romano]] at [[Baybayin]]), na pinamagatang ''Doctrina Christiana en lengua espanola y tagala'' ('Doktrinang Kristiyano sa wikang Espanyol at Tagalog'). Nagkaroon rin ito ng bersyon sa wikang Tsino para sa [[Tsinong Pilipino|komunidad ng mga Tsino]] sa lugar, na pinamagatan namang ''Doctrina Christiana en letra y lengua China'' ('Doktrinang Kristiyano sa sulat at wikang Tsino'). Nilimbag ng Tsinong manlilimbag na si Keng Yong, pinaniniwalaan ng mga mananalaysay na siya at ang sikat na manlilimbag na si Juan de Vera ay iisang tao lang dahil sa gawain noon ng mga prayle sa Pilipinas na gawing Kristiyano ang mga Tsino noon at bigyan sila ng isang Kristiyanong pangalan.<ref name="ncca">{{cite web|title=Books and Bookmaking in the Philippines|trans-title=Mga Aklat at Paggawa sa mga Aklat sa Pilipinas|lang=en|last=Vallejo|first=Rosa M.|website=[[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]]|url=https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-cultural-heritagesch/libraries-and-information-services/books-and-bookmaking-in-the-philippines/|access-date=26 Hulyo 2022}}</ref> Si Juan de Vera ang kinikilalang naglimbag rin sa ilang mga pinakaunang aklat sa Pilipinas. Noong 1604, nilimbag niya ang ''Ordinationes Generales Provintiae Sanctissimi Rosarii Philippinarum'' ('Mga Pangkalahatang Ordinansa ng mga Ordinansa sa Pilipinas ng Lalawigan ng Banal na Rosaryo sa Pilipinas'), na nakasulat sa [[wikang Latin]]. Ito ang itinuturing na ang pinakamatandang aklat na nalimbag gamit ang nagagalaw na uri, na nananatili hanggang ngayon.<ref name="bibl2021"/> Bukod dito, nilimbag din ni De Vera noong 1602 sa [[Binondo]] ang aklat na ''Libro de Nuestra Señora del Rosario en lengua y letra de Filipinas'' ('Aklat ng Mahal na Ina ng Rosaryo sa wika at sulat ng Pilipinas') ni Padre Francisco Blancas de San Jose. Gayunpaman, nawala na ito sa kasaysayan, at pinagdududahan ng mga iskolar kung ginawa ba ito sa nagagalaw na uri o sa pamamagitan ng silograpiya.<ref name="ncca"/> Si De Vera rin ang naglimbag sa aklat na ''Libro de los Cuatro Postrimerias del Hombre'' ('Aklat ng Apat na Kahahantungan ng Tao'), na sinulat rin ni Padre De San Jose noong 1604.<ref name="bibl2021"/><ref name="ncca"/> Pinaniniwalaan na tinuloy ng kapatid ni Juan, si Pedro de Vera, ang paglilimbag nang namatay ito.<ref name="bibl2021"/> Ilan sa mga nilimbag niya ang ''Memorial de la Vida Christiana en Lengua China'',{{efn|'Memoryal sa Buhay ng Kristiyano sa wikang Tsino'; {{lang-zh|新刊僚氏正教便览}}, literal na 'Ang Bagong Lathalain ng Simbahan'}} na sinulat ni Padre Domingo de Nieva. Dito, ginamit ni Pedro De Vera ang isang kombinasyon ng mga paraan ng mga Tsino at ng mga Europeo.<ref name="bibl2021"/> Sa ganitong paraan niya rin nilimbag ang ''Simbolo de la Fe, en Lengua y Letra China''.{{efn|'Mga Simbolo ng Fe, sa wika at sulat Tsino'; {{lang-zh|新刊格物窮理錄}}, literal na 'Ang Bagong Dyornal sa Kahirapang Materyal'}}<ref name="bibl2021"/> Samantala, isinulat noong 1613 ang ''[[Vocabulario de la lengua tagala]]'' ng prayleng si Pedro de San Buenaventura, ang kauna-unahang [[diksyonaryo]] ng wikang Tagalog.<ref>{{cite book|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1524/9783050056197.33/pdf|last=Wolff|first=John U.|title=Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism|trans-title=Lingwistikang Pilipino at Chamorro Bago ang Pagpasok ng Istrakturalismo|lang=en|chapter=The ''Vocabulario de Lengua Tagala'' (sic) of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)|trans-chapter=Ang ''Vocabulario de Lengua Tagala'' ni Padre Pedro de San Buenaventura (1613)|publisher=Akademie Verlag|year=2011|doi=10.1524/9783050056197.33|url-access=subscription|via=De Gruyter}}</ref><ref name="Ocampo2014"/> May dalawa pang ''Vocabulario'' ang sumunod na nilimbag, noong 1754 at noong 1860.<ref name="Ocampo2014">{{cite web|last=Ocampo|first=Ambeth R.|author-link=Ambeth Ocampo|url=https://opinion.inquirer.net/77034/vocabulario-de-la-lengua-tagala|publisher=[[Philippine Daily Inquirer|Inquirer]]|date=1 Agosto 2014|lang=en|title='Vocabulario de la Lengua Tagala'|access-date=24 Hulyo 2022}}</ref> Ang mga unang aklat sa Pilipinas ay puro mga [[doktrina]] ng Simbahan at diksyonaryo. Mga Tsino rin ang unang mga manlilimbag sa Pilipinas. Gayunpaman, ang Pilipinong si [[Tomas Pinpin]] ang sinasabing unang Pilipinong manlilimbag.<ref name="ncca"/><ref name="bibl2021"/> Taga-[[Abucay]] sa [[Bataan]], kilala rin siya bilang ang unang Pilipinong may-akda, dahil sa pag-akda niya sa ''Librong Pagaaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila'' ({{lang-fil|Aklat ng wikang Espanyol na Pag-aaralan ng mga Tagalog}}) noong 1610. Nilimbag niya rin sa parehong taon ang ''Arte y Reglas de la Lengua Tagala'' ('Sining at Tuntunin ng wikang Tagalog') ni Padre De Jose, at noong 1613 naman, nilimbag niya ang ''Vocabulario de la Lengua Tagala'' sa tulong ni Domingo Loag, isang Pilipinong manlilimbag.<ref name="bibl2021"/> Bukod sa Laguna at Bataan, naglimbag rin siya sa [[Binondo]], at nakagawa siya ng di bababa sa isang dosenang akda mula 1609 hanggang 1639.<ref name="ncca"/> Tinatayang nasa 100 aklat ang nailimbag sa Pilipinas mula 1563 hanggang 1640.<ref name="bibl2021"/> Ayon sa [[Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining]] (NCCA), tinatayang nasa 6000 akda naman ang nailimbag sa bansa mula 1593 hanggang 1900.<ref name="ncca"/> === Modernong panahon === Mataas na ang [[literasiya]] sa mga mauunlad na bansa sa Europa gayundin sa Estados Unidos pagpasok ng ika-20 siglo, kaya naman lalo pang dumami ang paggawa sa mga aklat sa panahong ito. Ang mga inobasyon sa paglilimbag ang nagpamura sa presyo ng mga aklat. Sa siglo ring ito umusbong ang mga aklat na pang-edukasyon at pampaaralan, gayundin ang mga aklat na tungkol sa isang partikular na paksa o larangan.<ref name="britBook">{{cite web|website=[[Britannica]]|title=book publishing|trans-title=paglilimbag sa mga aklat|lang=en|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://www.britannica.com/topic/publishing/Book-publishing}}</ref> Ang paglaki ng industriya ay pansamantalang pinabagal nang sumiklab ang [[Unang Digmaang Pandaigdig]] sa [[Europa]]. Sinundan ito ng [[Dakilang Depresyon]] noong dekada 1920s hanggang 1930s, na lalo pang nagpabagal sa industriya. Gayunpaman, gumawa ng mga paraan ang mga palimbagan para manatiling buhay sa panahong ito, kabilang na ang pagbibigay ng diskwento at paglimbag sa mas marami at mas murang mga ''[[paperback]]''. Parehas ding bumagal ang industriya sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], dahil sa kakulangan sa mga papel.<ref name="britBook"/> Pagkatapos ng digmaan, mabilis ding nakabawi ang industriya, partikular na ang industriya ng aklat sa [[Alemanya]], kung saan halos nawala ang buong industriya nito matapos itong makatanggap ng matinding pinsala mula sa nagdaang digmaan.<ref name="britBook"/> Patuloy ang paglago ng mga aklat sa sumunod na kalahati ng ika-20 siglo, kahit na sa pagpasok ng [[telebisyon]] at iba pang mga uri ng [[libangan]]. Gayunpaman, ang pagpasok ng mga [[kompyuter]] at kalaunan ang [[internet]] noong huling dekada ng siglo ang nagbigay-daan upang bumagal ang paglagong ito. Ang pag-usbong ng mga ''[[ebook]]'' at ''[[audiobook]]'' sa ika-21 siglo, at ang unti-unting [[digitalisasyon|pagsasa-digital]] ng mga aklat ang nagpapabago sa tanawin ng mga aklat sa kasalukuyan.<ref name="bbcFuture">{{cite web|url=https://www.bbc.com/future/article/20160124-are-paper-books-really-disappearing|last=Nuwer|first=Rachel|date=25 Enero 2016|access-date=28 Hulyo 2022|title=Are paper books really disappearing?|trans-title=Mawawala na nga ba talaga ang mga aklat na papel?|lang=en|website=[[BBC]]}}</ref> == Uri == === Ayon sa nilalaman === [[File:Polish sci fi fantasy books.JPG|thumb|upright|Mga [[nobela]] sa isang tindahan ng mga aklat.|alt=Mga binebentang nobela.]] Madalas hinahati ng mga aklatan ang mga aklat nila sa dalawa: [[piksyon]] at [[di-piksyon]]. Hinahati ang mga ito sa kani-kanilang mga [[dyanrang pampanitikan|dyanra]], tulad ng [[komedya]] at [[horror]] sa piksyon. ==== Piksyon ==== {{main|Piksyon}} [[File:Fiction books.jpg|thumb|upright|Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na piksyon sa isang aklatan.]] [[Piksyon]] ang tawag sa kahit anong produkto ng [[imahinasyon]]. Kathang-isip ang nilalaman ng mga aklat na piksyon. Bagamat gawa-gawa ito, posible ibase ng may-akda ang kuwento niya sa isang tunay na pangyayari. Posible ring tunay ang mga lugar o maging mga karakter.<ref name="bookriot">{{cite web|title=The Difference Between Fiction and Nonfiction|trans-title=Ang Pagkakaiba ng Piksyon at Di-piksyon|lang=en|website=BookRiot|last=Grant|first=Matt|year=2020|access-date=28 Hulyo 2022|url=https://bookriot.com/difference-between-fiction-and-nonfiction/}}</ref> Maraming [[dyanrang pampanitikan|dyanra]] ang piksyon. Nahahati ito kalimitan sa anim:<ref name="iowaResearch">{{cite web|last=Donohue|first=Tracy|title=Types of Fiction| trans-title=Mga Uri ng Piksyon|lang=en|website=Iowa Reading Research Center|date=11 Mayo 2016|access-date=1 Agosto 2022|url=https://iowareadingresearch.org/blog/types-of-fiction}}</ref> * '''[[Historikal na piksyon|Historikal]]''' – mga kuwentong nakabase sa mga pangyayari sa kasaysayan. Nakahalo ang mga tunay na pangyayari sa mga kathang-isip na ginawa ng may-akda para sa kuwento. Posibleng may karakter ito na totoong nabuhay noon. [[Historikal na pantasya]] at [[alternatibong kasaysayan]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang ''[[All the Light We Cannot See]]'' (2014) ni [[Anthony Doerr]] at ''[[The Nightingale]]'' (2015) ni [[Kristin Hannah]] ang ilan sa mga sikat na modernong halimbawa nito.<ref name="tarasoninhisfic">{{cite web|author=tarasonin|date=12 Hulyo 2019|access-date=1 Agosto 2022|title=The 50 Best Historical Fiction Books of All Time|trans-title=Ang 50 Pinakamagagandang Aklat na Historikal na Piksyon sa Lahat ng Panahon|lang=en|website=Barnes and Noble|url=https://www.barnesandnoble.com/blog/50-best-works-revisionist-history-speculative-history-historical-fiction/}}</ref> * '''[[Makatotohanang panitikan|Makatotohanan]]''' – mga kuwentong makatotohanan at posibleng mangyari sa [[realidad|tunay na buhay]]. Posible itong mangyari sa isang lugar sa tunay na mundo tulad halimbawa ng [[paaralan]], at magkaroon ng mga problemang nagaganap sa tunay na buhay tulad ng [[rasismo]]. Kumpara sa historikal na piksyon, nagaganap ito sa kasalukuyan (ng panahong isinulat ang kuwentong yon).<ref name="bookriotReal"></ref> Gayunpaman, hindi ito base sa [[kasaysayan]] o [[agham]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Anne of Green Gables]]'' (1908) ni [[Lucy Maud Montgomery]] at ''[[The Outsiders]]'' (1967) ni [[S.E. Hinton]].<ref name="bookriotReal"/> * '''[[Misteryo]]''' – mga kuwentong sumesentro sa isang misteryosong pangyayari tulad ng isang di maresolbang krimen. May mga ''clue'' na binibigay ang may-akda na madalas nakatago at nakakalat sa kuwento, pero tipikal na lalabas lang ang sagot sa misteryo sa dulo ng kuwento. [[Thriller]], [[horror]], at [[krimen (panitikan)|krimen]] ang ilan sa mga dyanrang nasa ilalim nito. Ang kuwento ni [[Sherlock Holmes]] na isinulat ni [[Arthur Conan Doyle]] at ang mga gawa ni [[Agatha Christie]] tulad ng ''[[And There Were None]]'' (1939) ang ilan sa mga sikat na halimbawa ng dyanrang ito. * '''[[Nobelang nakaguhit|Nakaguhit]]''' – mga kuwentong kinukwento gamit ang sining at teksto imbes na nakasulat. Tipikal na mahahaba ang mga ito, at nagkakaroon ng maraming bolyum. [[Komiks]] at [[manga]] ang ilan sa mga pinakasikat na halimbawa nito. Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Maus (nobelang nakaguhit)|Maus]]'' (1980–1991) ni [[Art Spiegelman]], ''[[A Contract with God]]'' (1978) ni [[Will Eisner]], ''[[Akira]]'' (1982–1990) ni [[Katsuhiro Otomo]], at ''[[One Piece]]'' (1997–kasalukuyan) ni [[Eiichiro Oda]].<ref name="npr">{{cite web|url=https://www.npr.org/2017/07/12/533862948/lets-get-graphic-100-favorite-comics-and-graphic-novels|last1=Weldon|last2=Mayer|first1=Glen|first2=Petra|title=Let's Get Graphic: 100 Favorite Comics And Graphic Novels|trans-title=Maging Grapiko Tayo: 100 Paboritong Komiks At Nobelang Nakaguhit|lang=en|date=12 Hulyo 2017|access-date=1 Agosto 2022|website=[[NPR]]}}</ref> * '''[[Pantasya]]''' – mga kuwentong di nakabase sa lohika at agham ng tunay na mundo.<ref name="masterclass"/> Madalas may [[mahika]] sa mga ito, at nagtatampo ng mga bagay na imposibleng mangyari sa tunay na buhay, tulad ng pagkakaroon ng [[supernatural]] na kapangyarihan ng tao. Ilan sa mga tradisyonal na dyanrang nasa ilalim nito ang [[mataas na pantasya]] at [[realismong mahikal]]. Depende sa pagpapakahulugan, tipikal din na ginugrupo sa pantasya ang mga [[science fiction|piksyong maagham]] dahil sa parehong pagtalakay ng dalawa sa konsepto ng "paano kaya?" ({{lang-en|what if?}}).<ref name="npr2">{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/18/1027159166/best-books-science-fiction-fantasy-past-decade|last=Mayer|first=Petra|website=[[NPR]]|date=18 Agosto 2021|access-date=2 Agosto 2022|title=We asked, you answered: Your 50 favorite sci-fi and fantasy books of the past decade|trans-title=Nagtanong kami, sumagot kayo: Ang inyong 50 paboritong aklat na sci-fi at pantasya ng nagdaang dekada|lang=en}}</ref> Ilan sa mga halimbawa ng dyanrang ito ang ''[[The Lord of the Rings]]'' (1954–1955) ni [[J.R.R. Tolkien]], ''[[One Hundred Years of Solitude]]'' (1967) ni [[Gabriel García Márquez]], ''[[Frankenstein]]'' (1818) ni [[Mary Shelley]], at ''[[Foundation (nobela ni Asimov)|Foundation]]'' (1951) ni [[Isaac Asimov]].<ref name="masterclass">{{cite web|title=What Is the Fantasy Genre? History of Fantasy and Subgenres and Types of Fantasy in Literature|trans-title=Ano ang Dyanrang Pantasya? Kasaysayan ng Pantasya at mga Subdyanra at Uri ng Pantasya sa Panitikan|lang=en|date=2 Oktubre 2021|access-date=2 Agosto 2022|website=Masterclass|url=https://www.masterclass.com/articles/what-is-the-fantasy-genre-history-of-fantasy-and-subgenres-and-types-of-fantasy-in-literature}}</ref><ref name="wired">{{cite web|url=https://www.wired.co.uk/article/best-sci-fi-books|title=29 of the Best Science Fiction Books Everyone Should Read|trans-title=29 sa mga Pinakamagagandang Aklat na Piksyong Maagham na Dapat Basahin ng Lahat|lang=en|website=[[Wired]]|date=22 Nobyembre 2021|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''[[Kuwentong tradisyonal|Tradisyonal]]''' – mga kuwentong pinagpasa-pasahan ng iba't-ibang henerasyon, kagaya ng mga [[pabula]], [[kuwentong-bayan]], [[alamat]], at [[epiko]].<ref name="iowaResearch"/> Ilan sa mga halimbawa nito ang ''[[Ang Pagong at ang Matsing]]'' at ''[[Biag ni Lam-ang]]'', gayundin ang mga kuwento ng [[magkapatid na Grimm]] tulad ng ''[[Hansel and Gretel|Si Hansel at Si Gretel]]'' at ''[[Cinderella]]''. ==== Di-piksyon ==== {{main|Di-piksyon}} [[File:Junior nonfiction on the shelves (3709719083).jpg|thumb|upright|Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.|alt=Mga aklat na di-piksyon sa isang aklatan.]] [[Di-piksyon]] ang tawag sa mga aklat na naglalaman ng mga tunay na pangyayari o impormasyon. Halimbawa nito ang mga [[anekdota]], [[ensiklopedya]], at [[talambuhay]]. Bagamat tunay ang nilalaman ng mga aklat na ito, posible rin silang gumamit ng istraktura at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon, tulad ng aklat na ''[[In Cold Blood]]'' (1966) ni [[Truman Capote]].<ref name="bookriot"/> May limang pangunahing uri ang di-piksyon:<ref name="aasl">{{cite web|url=https://knowledgequest.aasl.org/5-kinds-of-nonfiction/|last=Bober|first=Tom|date=15 Nobyembre 2019|access-date=2 Agosto 2022|website=American Association of School Libraries|title=5 Kinds of Nonfiction|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en}}</ref><ref name="stewart">{{cite web|url=https://www.melissa-stewart.com/img2018/pdfs/5_Kinds_of_Nonfiction_SLJ_May_2018.pdf|format=PDF|last=Stewart|first=Melissa|title=5 Kinds of Nonfiction|date=May 2018|trans-title=5 Uri ng Di-piksyon|lang=en|access-date=2 Agosto 2022}}</ref> * '''Tradisyonal''' – mga di-piksyon na nagbibigay ng impormasyon sa mambabasa. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[ensiklopedya]], [[diksyonaryo]], [[tesawro]], at [[almanac]]. * '''Nagagalugad''' – tulad ng mga tradisyonal na di-piksyon, nagbibigay din ito ng impormasyon. Gayunpaman, mas nagpopokus ito sa isang partikular na paksa, at kalimitang maiksi at para sa mga batang mambabasa. * '''[[Malikhaing di-piksyon|Naratibo]]''' – mga di-piksyon na gumagamit ng mga estilo at paraan ng pagkukuwentong tulad ng mga piksyon. Bagamat matagal na itong ginagamit ng ilang mga manunulat, sumikat lang ang estilong ito noong pagpasok ng ika-21 siglo, kaya naman maraming mga [[talambuhay]] at mga aklat sa [[kasaysayan]] na nilimbag sa kasalukuyan ang kabilang sa dyanrang ito. * '''Ekspositoryo''' – mga di-piksyon na nagpopokus lang sa isang ispesipikong paksa. Madalas pambata, kalimitang [[agham]] at [[matematika]] ang pokus nito, at nagtatampok ng malikhaing sining upang mapukaw ang interes ng mambabasa. * '''Aktibo''' – mga di-piksyon na nagtuturo at naggagabay sa mambabasa ng isang kasanayan. Ilan sa mga halimbawa nito ang [[aklat-panluto]] at [[field guide]]. === Ayon sa pormat === Hinahati din ang mga aklat base sa pormat nito — kung paano ito nilimbag. Sa mahabang panahon, may dalawang pormat lang ang meron: ang ''[[hardcover]]'' at ''[[paperback]]'', pero sa pagpasok ng ika-21 siglo, nagkaroon din ng mga aklat na nililimbag nang digital (mga [[ebook]]) at nang tunog (mga [[audiobook]]). ==== Hardcover ==== {{main|Hardcover}} [[Hardcover]] (literal na 'matigas na pabalat') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa isang matigas na materyales. Sa modernong panahon, kalimitang cardboard ang materyales na ito. Nagmula ito sa mga [[kodeks]] na may pabalat na gawa sa kahoy.<ref name="umcFormats">{{cite book|url=https://open.lib.umn.edu/mediaandculture/chapter/3-4-major-book-formats/|title=Understanding Media and Culture|trans-title=Pag-intindi sa Midya at Kultura|lang=en|chapter=Book Formats|trans-chapter=Mga Pormat ng Aklat|publisher=University of Minnesota|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> Para maprotektahan ang pabalat nito, kalimitang nilalagyan ang mga ito ng ''dust jacket''.<ref name="bookriotFormats">{{cite web|last=Hill|first=Nicole|year=2020|title=The Different Types of Book Formats Explained|trans-title=Mga Iba't-ibang Uri ng Pormat ng Aklat Pinaliwanag|lang=en|website=BookRiot|access-date=4 Agosto 2022|url=https://bookriot.com/different-types-of-book-formats/amp/}}</ref> Madalas na nililimbag muna ang isang aklat sa pormat na hardcover bago ang iba pang mga pormat. Madalas ding ito ang pormat na makikita sa mga [[aklatan]], lalo sa mga sikat na aklat.<ref name="bookriotFormats"/> Matitibay ang mga hardcover. Dahil dito, naging dominanteng pormat ito ng mga aklat sa mahabang panahon. Gayunpaman, mahal ang paglimbag sa ganitong paraan, kaya naman madalas na limitado lang ito sa mga aklat na inaasahang papatok o sisikat ng mga palimbagan sa modernong panahon. Unti-unti itong naungusan ng mga paperback simula noong dekada 1930s, at kalauna'y naungusan nang tuluyan noong dekada 1960s.<ref name="umcFormats"/> Gayunpaman, nananatiling mabenta ang mga hardcover dahil sa tibay nito at sa patuloy na pagtangkilik ng mga tao, bukod sa iba pang mga dahilan.<ref name="bookriotFormats"/> ==== Paperback ==== {{main|Paperback}} [[Paperback]] (literal na 'papel na likod') ang tawag sa mga aklat na may pabalat na gawa sa malambot na materyales. Tinatangkilik ang mga ito dahil sa pagiging mura nito kumpara sa mas dominanteng hardcover.<ref name="bookriotFormats"/> Partikular na sumikat ito noong kasagsagan ng [[Dakilang Depresyon]] at sa [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]], sa tinatawag na 'Rebolusyon ng Paperback'.<ref name="umcFormats"/><ref name="bookriotFormats"/> May mga mura na'ng paperback bago pa man pumasok ang ika-20 siglo. Ang [[chapbook]] sa Europa ang isang maagang halimbawa nito. Samantala, sumikat naman noong ika-19 na siglo ang mga [[dime novel]] sa Estados Unidos at [[dime dreadful]] sa [[Gran Britanya]].<ref name="umcFormats"/> May dalawang klase ng paperback: '''pangmasa''' ({{lang-en|mass market}}) at '''pampalitan''' ({{lang-en|trade}}). Tipikal na mas maayos at mas mataas ang kalidad ang mga paperback na pampalitan kumpara sa mga bersyon nitong pangmasa.<ref name="umcFormats"/> Nililimbag madalas ang mga [[di-piksyon]], [[memoir]], at [[tula]] sa paperback na pampalitan, habang madalas namang nililimbag ang mga [[piksyon]] sa pangmasang paperback.<ref name="bookriotFormats"/> Tinatayang noong dekada 1960s naungusan ng mga paperback ang mga hardcover pagdating sa benta. Ayon sa [[Kapisanan ng mga Amerikanong Manlilimbag]] (AAP), tinatayang nasa 56% sa mga aklat na nabenta noong 2009 ang paperback (parehong pangmasa at pampalitan), kumpara sa 35% ng mga hardcover.<ref name="umcFormats"/> ==== Ebook ==== {{main|Ebook}} [[File:Reading on the bus train or transit.jpg|thumb|200px|Isang [[ebook]] na binabasa gamit ang isang [[e-reader]].|alt=Ebook na nasa e-reader.]] [[Ebook]] ang tawag sa mga aklat na nalimbag sa paraang digital. Depende sa mga kahulugan, maaari rin itong tumukoy sa digital na bersyon ng isang pisikal na aklat. Dahil dito, kilala rin ito sa tawag na ''electronic book'' ('elektronikong aklat') at ''digital book'' ('aklat na digital').<ref name="umcFormats"/> Binabasa ang mga ebook gamit ang isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o di kaya'y isang [[e-reader]]. Kumpara sa mga pisikal na aklat, mas mura kalimitan ang paglimbag sa mga ebook. Dahil sa pagiging digital nito, hindi ito nawawala sa merkado, at madaling mada-download at mababasa agad ito ng mga mambabasa.<ref name="umcFormats"/> Ang mga unang ebook ay puro mga aklat na nasa [[pampublikong domain]]. Pag-usbong ng [[internet]] sa ika-21 siglo, nagsimulang maglimbag din ang mga palimbagan ng mga ebook bukod sa mga pisikal na aklat. Nagsulputan din ang mga online na tindahan ng aklat, katulad ng [[Amazon]] at [[Play Books]] ng [[Google]]. Bagamat maliit na porsyento lang ng mga aklat na nabebenta kada taon ang ebook sa ngayon, unti-unti itong tumataas, at inaasahan tataas pa ito lalo. Gayunpaman, malaking problema sa industriya ang [[Pamimirata online|pamimirata]] sa mga ebook.<ref name="umcFormats"/> ==== Audiobook ==== {{main|Audiobook}} [[Audiobook]] ang tawag sa mga aklat na nasa anyong tunog. Isa itong recording ng boses ng isang ''narrator'', na papakinggan naman ng tagapakinig. Nagsimula noong dekada 1930s sa [[Estados Unidos]] bilang isang kagamitan sa edukasyon, naging isang pormal na pormat ito ng mga aklat pagpasok ng ika-21 siglo sa tulong ng [[internet]].<ref name="lifewire">{{cite web|last=Harris|first=Mark|date=28 Abril 2020|title=What Are Audiobooks?|trans-title=Ano ang mga Audiobook?|lang=en|url=https://www.lifewire.com/what-are-audiobooks-2438535|access-date=4 Agosto 2022|website=Lifewire}}</ref> Kilala ito dati sa tawag na ''talking book'' (literal na 'nagsasalitang aklat'). Orihinal itong rinerekord sa mga [[cassette]] o [[vinyl]]. Sa kasalukuyan, naka-digital na ang halos lahat ng mga audiobook, na mapapakinggan naman sa isang [[smartphone]], [[kompyuter]], o [[entertainment system]]. Binebenta ang mga ito sa mga online na tindahan ng musika, tulad ng [[Spotify]], o di kaya'y sa isang dedikadong tindahan para sa mga audiobook tulad ng [[Audible]].<ref name="lifewire"/> === Ayon sa sukat === {{main|Sukat ng aklat}} Nakadepende ang sukat ng isang aklat base sa papel nito. Galing ang mga pangalan ng sukat sa dami ng tiklop na kailangang gawin para makagawa ng isang pahina. Halimbawa, ang tiniklop ang orihinal na papel nang apat na beses sa sukat na 'quarto'.<ref name="abeBooks">{{cite web|url=https://www.abebooks.com/books/rarebooks/collecting-guide/understanding-rare-books/guide-book-formats.shtml|website=Abe Books|title=Guide to book formats|trans-title=Gabay sa mga pormat ng aklat|lang=en|date=3 Hunyo 2021|access-date=6 Agosto 2022}}</ref> Ipinapakita ng talahanayan sa baba ang iba't-ibang sukat ng mga aklat na ginagamit sa industriya. {| class="wikitable" |+ Mga sukat ng aklat<ref name="abeBooks"/> |- ! Pangalan !! Sukat |- | miniature || {{nowrap|>{{convert|2|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|1.5|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | sexagesimo-quarto (64mo) || {{nowrap|{{convert|2|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|3|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | quadragesimo-octavo (48mo) || {{nowrap|{{convert|2.5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|4|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | tricesimo-secondo (32mo) || {{nowrap|{{nowrap|{{convert|3.5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|5.5|in|cm|2|abbr=on}}}}}} |- | octodecimo (18mo) || {{nowrap|{{convert|4|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|6.5|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | sextodecimo (16mo) || {{nowrap|{{convert|5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|7.5|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | duodecimo (12mo) || {{nowrap|{{convert|5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|7.375|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | duodecimo (malaki) (12mo) || {{nowrap|{{convert|5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|7.5|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | crown octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|6|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|9|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|6|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|9|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | medium octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|6.125|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|9.25|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | royal octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|6.5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|10|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | super octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|7|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|11|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | imperial octavo (8vo) || {{nowrap|{{convert|8.25|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|11.5|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | quarto (4to) || {{nowrap|{{convert|9.5|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|12|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | folio (fo) || {{nowrap|{{convert|12|in|cm|2|abbr=on}} × {{convert|19|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | elephant folio (fo) || {{nowrap|{{convert|23|in|cm|2|abbr=on}} – {{convert|25|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | atlas folio (fo) || {{nowrap|{{convert|25|in|cm|2|abbr=on}} – {{convert|50|in|cm|2|abbr=on}}}} |- | double elephant folio (fo) || {{nowrap|{{convert|50|in|cm|2|abbr=on}}+}} |} == Aklatan == {{main|Aklatan}} [[File:NLP_Building_Facade.jpg|right|thumb|Ang [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]] sa [[Ermita]] sa [[Maynila]].|alt=Pambansang Aklatan ng Pilipinas.]] [[Aklatan]] ang tawag sa isang silid o gusali na may koleksyon ng mga aklat.<ref name="dikAklatan">{{cite web|title=aklatan|website=Diksiyonaryo.ph|access-date=6 Agosto 2022|url=https://diksiyonaryo.ph/search/aklatan}}</ref> Tinatawag ding ito na ''bibliyoteka'' at ''ateneo''.<ref name="dikAklatan"/> Maaari rin itong tumukoy sa isang koleksyon ng mga aklat. Sa modernong panahon, naglalaman ang mga karamihan sa mga aklatan ng parehong pisikal at digital na mga aklat. Posible rin itong nasa [[internet]] lang, tulad ng kaso ng [[Proyektong Gutenberg]]. Bukod sa mga aklat, maaari ding maglaman ang mga aklatan ng mga [[CD]], [[DVD]], [[kompyuter]], at iba pang mga paraan para makakuha ng impormasyon.<ref name="britAklatan">{{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/library|title=library|trans-title=aklatan|lang=en|website=[[Britannica]]|access-date=6 Agosto 2022|last=Haider|first=Salmon|orig-date=20 Hulyo 1998|date=29 Hulyo 2022}}</ref> Makikita madalas ang mga aklatan sa mga [[paaralan]], bagamat may mga pampublikong aklatan din tulad ng [[Pambansang Aklatan ng Pilipinas]]. Nagkakaiba ang laki ng mga aklatan depende sa koleksyon nito; ang [[Aklatang Briton]] at ang [[Aklatan ng Kongreso]] ng [[Estados Unidos]] ay may mahigit 170 milyong aklat sa kanilang koleksyon.<ref name="bookriotPinakamalaki">{{cite web|url=https://bookriot.com/biggest-libraries/|title=How Many Books is Too Many? Ask the World's 10 Biggest Libraries|trans-title=Ilang Aklat ang Masyado na'ng Marami? Tanungin [mo] ang 10 Pinakamalalaking Aklatan ng Mundo|lang=en|last=Tanjeem|first=Namera|year=2020|access-date=6 Agosto 2022|website=BookRiot}}</ref> Orihinal na ginawa ang mga aklatan upang mga mga taguan ng aklat. Ang [[Dakilang Aklatan ng Alexandria]] ay ang pinakamalaking aklatan ng sinaunang panahon, kung saan nasa 200,000 hanggang 700,000 aklat ang tinatayang nakatago. Pagsapit ng ika-11 siglo, unti-unting naitatag ang mga [[pamantasan]] sa [[Europa]], at nagkaroon ang mga ito ng mga aklatan. Sa mga sumusunod na siglo, lumaganap ang pagkakaroon ng mga pribadong aklatan, lalo na sa mga hari sa Europa. Gayunpaman, ang pagpasok ng [[Renasimiyento]] ang naging dahilan upang magkaroon ng mga aklatan na para mga iskolar. Ang Biblioteca Marciana ng [[Cosimo de' Medici]] at ang aklatan ni [[Lorenzo de' Medici]] ang ilan sa mga maagang halimbawa nito. Samantala, ang pagpasok ng [[internet]] sa ika-21 siglo ang nagbigay-daan naman upang magkaroon ng mga tinatawag na ''virtual library'' (literal na 'aklatang birtwal'), na inaalok ng maraming mga aklatan bilang isang karagdagang serbisyo.<ref name="britAklatan"/> == Klasipikasyon == == Epekto sa lipunan == == Pagpapanatili == == Talababa == {{notelist}} == Sanggunian == {{reflist}} {{Commons|Book}} [[Kategorya:Aklat]] 5cmshqragc262grvka61sx3m3wsnjiz 0 20928 1960869 83533 2022-08-05T21:12:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Francfort del Meno]] 3qibwyf1pqd5u15o8exeyims4fgg3h1 0 21638 1960800 1919391 2022-08-05T18:16:29Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{English}} [[Talaksan:Pangaea continents.svg|lang=tl|thumb|250px|Ang superkontinenteng Pangaea. Ang asul na karagatang pumapalibot rito ang [[Panthalassa]].]] Ang '''Pangaea''', '''Pangæa''', o '''Pangea''' ({{IPAc-en|icon|p|æ|n|ˈ|dʒ|iː|ə}} {{respell|pan|JEE|ə}};<ref>OED</ref>) ay isang [[superkontinente]]ng umiral sa panahong Huling [[Paleozoic]] at Simulang [[Mesosoiko]] na nabuo noong mga 240 milyong taon ang nakalilipas.<ref>{{Cite news | last = Lovett | first = Richard A. | title = Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place | publisher = National Geographic News | date = September 5, 2008 | url = http://news.nationalgeographic.com/news/2008/09/080905-pangaea-suction_2.html }}</ref> Ito ay nagsimulang mahati noong mga 200 milyong taon ang nakalilipas bago ang mga bahaging kontinente nito ay naghiwalay sa kasalukuyang mga konpigurasyong nito.<ref>Plate Tectonics and Crustal Evolution, Third Ed., 1989, by Kent C. Condie, Pergamon Press</ref> Ang isang pandaigdigang karagatang pumalibot sa Pangaea ang [[Panthalassa]]. Ang Pangaea ay nabuo mula sa mga kontinenteng [[Gondwana]], [[Euamerika]] at [[Siberia]] noong panahong [[Karbonipero]] mga 335 milyong taon ang nakakalipas at nagsimulang maghiwalay noong mga 200 milyong taon ang nakakalipas sa wakas ng panahong [[Triasiko]] at simula ng [[Hurasiko]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Heograpiya]] [[Kaurian:Heolohiya]] [[Kategorya:Mga kontinente]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] {{agham-stub}} bobfzuj0lr98qewa4acu6l2kjxov0rl 1960801 1960800 2022-08-05T18:18:08Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{English}} [[Talaksan:Pangaea continents.svg|lang=tl|thumb|250px|Ang superkontinenteng Pangaea. Ang asul na karagatang pumapalibot rito ang [[Panthalassa]].]] [[File:Pangaea 200Ma.jpg|thumb|upright=1.5|Ang superkontinenteng Pangaea sa maagang panahong [[Mezosoiko]] mga 200 milyong taon ang nakakalaipas.]] Ang '''Pangaea''', '''Pangæa''', o '''Pangea''' ({{IPAc-en|icon|p|æ|n|ˈ|dʒ|iː|ə}} {{respell|pan|JEE|ə}};<ref>OED</ref>) ay isang [[superkontinente]]ng umiral sa panahong Huling [[Paleozoic]] at Simulang [[Mesosoiko]] na nabuo noong mga 240 milyong taon ang nakalilipas.<ref>{{Cite news | last = Lovett | first = Richard A. | title = Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place | publisher = National Geographic News | date = September 5, 2008 | url = http://news.nationalgeographic.com/news/2008/09/080905-pangaea-suction_2.html }}</ref> Ito ay nagsimulang mahati noong mga 200 milyong taon ang nakalilipas bago ang mga bahaging kontinente nito ay naghiwalay sa kasalukuyang mga konpigurasyong nito.<ref>Plate Tectonics and Crustal Evolution, Third Ed., 1989, by Kent C. Condie, Pergamon Press</ref> Ang isang pandaigdigang karagatang pumalibot sa Pangaea ang [[Panthalassa]]. Ang Pangaea ay nabuo mula sa mga kontinenteng [[Gondwana]], [[Euamerika]] at [[Siberia]] noong panahong [[Karbonipero]] mga 335 milyong taon ang nakakalipas at nagsimulang maghiwalay noong mga 200 milyong taon ang nakakalipas sa wakas ng panahong [[Triasiko]] at simula ng [[Hurasiko]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Heograpiya]] [[Kaurian:Heolohiya]] [[Kategorya:Mga kontinente]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] {{agham-stub}} l6cda9gmf64xgonctt6bmsp78tek6mz 1960817 1960801 2022-08-05T18:50:02Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{English}} [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng Pangaea sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] [[Talaksan:Pangaea continents.svg|lang=tl|thumb|250px|Ang superkontinenteng Pangaea. Ang asul na karagatang pumapalibot rito ang [[Panthalassa]].]] [[File:Pangaea 200Ma.jpg|thumb|upright=1.5|Ang superkontinenteng Pangaea sa maagang panahong [[Mezosoiko]] mga 200 milyong taon ang nakakalaipas.]] Ang '''Pangaea''', '''Pangæa''', o '''Pangea''' ({{IPAc-en|icon|p|æ|n|ˈ|dʒ|iː|ə}} {{respell|pan|JEE|ə}};<ref>OED</ref>) ay isang [[superkontinente]]ng umiral sa panahong Huling [[Paleozoic]] at Simulang [[Mesosoiko]] na nabuo noong mga 240 milyong taon ang nakalilipas.<ref>{{Cite news | last = Lovett | first = Richard A. | title = Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place | publisher = National Geographic News | date = September 5, 2008 | url = http://news.nationalgeographic.com/news/2008/09/080905-pangaea-suction_2.html }}</ref> Ito ay nagsimulang mahati noong mga 200 milyong taon ang nakalilipas bago ang mga bahaging kontinente nito ay naghiwalay sa kasalukuyang mga konpigurasyong nito.<ref>Plate Tectonics and Crustal Evolution, Third Ed., 1989, by Kent C. Condie, Pergamon Press</ref> Ang isang pandaigdigang karagatang pumalibot sa Pangaea ang [[Panthalassa]]. Ang Pangaea ay nabuo mula sa mga kontinenteng [[Gondwana]], [[Euamerika]] at [[Siberia]] noong panahong [[Karbonipero]] mga 335 milyong taon ang nakakalipas at nagsimulang maghiwalay noong mga 200 milyong taon ang nakakalipas sa wakas ng panahong [[Triasiko]] at simula ng [[Hurasiko]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Heograpiya]] [[Kaurian:Heolohiya]] [[Kategorya:Mga kontinente]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] {{agham-stub}} j9gs0tk6y1pnrn1fsvxt68zessorcjz 0 24732 1960868 104729 2022-08-05T21:12:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 24733 1960870 161597 2022-08-05T21:12:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Francfort del Meno]] 3qibwyf1pqd5u15o8exeyims4fgg3h1 0 24817 1960846 104984 2022-08-05T21:08:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Francfort del Meno]] 3qibwyf1pqd5u15o8exeyims4fgg3h1 0 26514 1960763 1882767 2022-08-05T13:42:49Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{BLP unsourced|date=Marso 2010}} {{Infobox person | name = Rufa Mae Quinto | image = Rufa Mae Quinto.png | alt = | caption = | birth_date = {{Birth date and age|1978|5|28}} | birth_place = [[Pasadena, California|Pasadena]], [[California]], [[United States]]{{citation needed|date=June 2014}} | occupation = [[Aktres]], comedian, TV host, singer | years_active = 1994 - kasalukuyan }} Si '''Rufa Mae Quinto''' ay isang artista sa Pilipinas. Isa sa mga palabas niya ang ''[[Bubble Gang]]''. ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| class="wikitable" border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;” |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Television |- bgcolor"#CCCCCC" align="center" | '''Taon''' || '''Pamagat''' || '''Ginampanan''' || '''Himpilan''' |- | rowspan=7 | 2013 || ''[[Positive (TV series)|Positive]]'' || Maricris || rowspan=2 | [[TV5]] |- | ''[[Wowowillie]]'' || ''Co-host'' |- | ''[[The Ryzza Mae Show]]'' || Kanyang sarili || rowspan=3| [[GMA Network]] |- | ''[[Sarap Diva]]'' || Kanyang sarili |- | ''[[Vampire Ang Daddy Ko]]'' || Mae |- | ''[[Toda Max]]'' || Wei Da / recurring role || rowspan=2 | [[ABS-CBN]] |- | ''[[The Buzz]]'' || Kanyang sarili |- | rowspan=5 | 2012 || ''[[Eat Bulaga!]]'' || Kanyang sarili || [[GMA Network]] |- | ''[[Enchanted Garden]]'' || Quassia/Madonna || rowspan=2 | [[TV5 (Philippines)|TV5]] |- | ''[[Wil Time Bigtime]]'' || Co-host |- | ''[[Motorcycle Diaries (documentary)|Motorcycle Diaries]] || Kanyang sarili || [[GMA News TV]] |- | ''[[Manny Many Prizes]]'' || Guest/co-host || rowspan=19 | [[GMA Network]] |- | rowspan=2| 2011 || ''[[Daldalita]]'' || Cherry |- | ''[[Dwarfina]]'' || Duwenkikay |- | rowspan=2| 2010 || ''[[Kaya ng Powers]]'' || Margaret Powers |- | [[Diva (TV series)|''Diva'']] || Lady |- |rowspan=3| 2009 || ''[[Bubble Gang|14 Going Steady: Bubble Gang's 14th Anniversary Special]]'' || Kanyang sarili |- | [[SRO Cinemaserye|''SRO Cinemaserye: Moshi-Moshi... I Love You'']] || Perseveranda |- | [[Darna (2009 TV series)|''Darna'']] || Francesca |- | 2008 || [[Dyesebel (TV series)|''Dyesebel'']] || Amafura |- |rowspan=2| 2007–2008 || ''[[Whammy! Push Your Luck]]'' || Host |- | [[MariMar (Philippine TV series)|''MariMar'']] || Fifi's voice |- | 2007–2012 || ''[[Showbiz Central]]'' || Host |- | 2006 || ''[[Captain Barbell]]'' || Ms. Patti/Ms. Aero/Aerobika |- | 2005–2007 || ''[[HP: To The Highest Level Na!|Hokus Pokus]]'' || Candy |- | 2004 || [[Marinara (TV series)|''Marinara'']] || Marie/Dolphina/Aira |- | 2002–2003 || ''[[Ang Iibigin Ay Ikaw]]'' || Liberty aka "Libay" |- | 2002–2010 || ''[[SOP Rules]]'' || Co-host |- | 2001-present|| ''[[Bubble Gang]]'' || Kanyang sarili |- | 2000–2005 || ''[[Idol Ko Si Kap]]'' || Vivian |- | 2000 || ''[[Arriba, Arriba!]]'' || Jennifer Lapis || [[ABS-CBN]] |- | 1998–2003 || ''[[Kool Ka Lang]]'' || Booba || [[GMA Network]] |- | 1998–2002 || ''[[Ispup]]'' || Kanyang sarili || [[Associated Broadcasting Company|ABC 5]] |- | 1998–1999 || ''Subic Bay'' || || |- | 1998 || ''[[Tropang Trumpo]]'' || Kanyang sarili || [[Associated Broadcasting Company|ABC 5]] |- | 1997–2000 || [[Anna Karenina (Philippine TV series)|''Anna Karenina'']] || ||rowspan=2| [[GMA Network]] |- | 1997 || ''Mixed N.U.T.S'' || Kanyang sarili |- | 1996–1997|| ''[[Super Laff-In]]'' || Kanyang sarili || [[ABS-CBN]] |- | 1995–1996 || [[That's Entertainment (TV series)|''Saturday Entertainment'']] || Kanyang sarili ||rowspan=3| [[GMA Network]] |- | 1994–1996 || ''[[Ober Da Bakod]]'' || Pegassu |- | 1994–1996 || [[That's Entertainment (TV series)|''That's Entertainment'']] || Kanyang sarili |} ===Pelikula=== *''Kalabog en Bosyo'' (1994) *''Grepor Butch Belgica Story'' (1995) *''Manalo, Matalo, Mahal Kita'' (1995) *''Ang Pinakamagandang Hayop sa Balat ng Lupa'' (1996) *''[[Dyesebel]]'' (1996) *''April Boys: Sana Makapiling Muli Ako'' (1996) *''Ang Tipo Kong Lalake, Maginoo Pero Medyo Bastos'' (1996) *''Paracale Gang'' (1996) *''Pipti Pipti'' (1996) *''Pablik Enemi 1 n 2: Aksidental Heroes'' (1997) *''Si Mokong, si Astig, at si Gamol'' (1997) *''Gloria, Gloria Labandera'' (1997) *''Papunta Ka Pa Lang, Babalik na Ako'' (1997) *''Anak ni Boy Negro'' (1997) *''Magkapalad'' (1997) *''Habang Nasasaktan Lalong Tumatapang'' (1997) *''Parak: The Bobby Barbers Story'' (1997) *''Matinik na Bading, Mga Syukang Buking'' (1997) *''Squala'' (1998) *''Ang Erpat Kong Astig'' (1998) *''Sumigaw Ka Hanggang Gusto Mo'' (1999) *''Bayadra Brothers'' (1999) *''Dahil May Isang Ikaw'' (1999) *''Bullet'' (1999) *''Asin at Paminta'' (1999) *''Ako ang Lalagot sa Hininga Mo'' (1999) *''Mana-mana Tiba-tiba'' (2000) *''Kailangan Ko'y Ikaw'' (2000) *''Booba'' (2001) *''Baliktaran: Si Ace at si Daisy'' (2001) *''Radyo'' (2001) *''Pagdating ng Panahon'' (2001) *''Mahal Kita: Final Answer!'' (2002) *''[[Super B]]'' (2002) *''Hula Mo, Huli Ko'' (2002) *''A.B. Normal College: Todo na 'yan, Kulang pa 'yun'' (2003) *''[[Captain Barbell]]'' (2003) *''[[Masikip sa Dibdib]]'' (2004) *''La Visa Loca'' (2005) *''[[D' Anothers]]'' (2005) (cameo role) *''Ako Legal Wife: Mano Po 4?!'' (2005) *''Oh, My Ghost!'' (2006) *''[[Apat Dapat, Dapat Apat]]'' (2007) *''[[Pasukob]]'' (2007) *''Desperadas'' (2008) *''Manay Po 2! Overload'' (2008) *''[[I.T.A.L.Y.]]'' (2008) *''Desperadas 2'' (2008) *''Status: Single'' (2009) *''[[OMG (Oh, My Girl!)]]'' (2009) *''[[Kimmy Dora]]'' (2009) *''[[Wapakman]]'' (2009) *''[[Si Agimat at si Enteng Kabisote]]'' (2010) *''[[Temptation Island (2011 film)|Temptation Island]]'' (2011) *''Ang Huling Henya'' (2013) *''Raketeros'' (2013) ==Mga parangal== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" | '''Taon''' || '''Gawad''' || '''Kategorya''' |- | 2013 || 27th PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Bubble Gang'' (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Bubble Gang'') |- | 2012 || 26th PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Bubble Gang'' (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Bubble Gang'') |- | 2009 || 23rd PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Bubble Gang'' (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Bubble Gang'') |- | 2008 || 22nd PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Bubble Gang'' & Female Star of the Night (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Bubble Gang'' at Babaeng Bituin ng Gabi) |- | 2006 || 20th PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Hokus Pokus'' (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Hokus Pokus'') |- | 2005 || 19th PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Bubble Gang'' (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Bubble Gang'') |- | 2004 || 1st ENPRESS Golden Screen Entertainment TV Awards || Outstanding Lead Actress in a Comedy Series for ''Idol Ko Si Kap'' (Bukod Tanging Pangunahing Aktres sa Seryeng Komedya para sa ''Idol ko Si Kap'') |- | 2000 || 14th PMPC Star Awards for TV || Best Comedy Actress Awardee for ''Ispup;; (Pinakamagaling na Komedyanteng Aktres para sa ''Ispup'') |- | 2000 || 16th PMPC Star Awards for Movies|| Pangsuportang Aktres para sa ''Dahil May Isang Ikaw'' |} ==Mga link na panlabas== *{{IMDb name|id=0704269|name=Rufa Mae Quinto}} *[http://www.rufamaequinto.com.ph Rufa Mae Quinto official site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210122165624/http://rufamaequinto.com.ph/ |date=2021-01-22 }} {{BD|1978|LIVING|Quinto, Rufa Mae}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{Pilipinas-artista-stub}} akodg6zlekrfe0l4kmrg5r32emmn1a6 0 26522 1960917 1960694 2022-08-05T21:45:04Z Aquarius274 123965 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Robin Padilla | image = Senator Robinhood Padilla.png | caption = Si Robin Padilla noong 2022. | birth_name = Robinhood Fernando Cariño Padilla | birth_date = {{birth date and age|mf=yes|1969|11|23}}<ref name="Jorge">{{cite news|url=http://www.manilatimes.net/national/2009/march/01/yehey/weekend/20090301week1.html|title=Robin Padilla: Peace champ|last=Jorge|first=Rome|date=2009-03-01|publisher=Manila Times|accessdate=2009-07-08|archive-date=2009-05-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20090502172435/http://www.manilatimes.net/national/2009/march/01/yehey/weekend/20090301week1.html|url-status=dead}}</ref> | birth_place = [[Manila, Pilipinas]] | death_date = | death_place = | nationality = | other_names = Binoe/Binoy | known_for = | occupation = Aktor<br>Politiko | years_active = 1984-kasalukuyan | spouse ={{Marriage|[[Mariel Rodriguez]]|2010}} | partner =Leah Orosa | website = }} Si '''Robin Padilla''' o '''Robinhood Fernando Cariño Padilla''' (isinilang noong [[Nobyembre 23]], [[1969]]) ay isang artista at senador sa [[Pilipinas]]. ==Talambuhay== Si Robinhood Fernando Cariño Padilla ay ipinangaanak noong Nobyembre 23, 1969. Isa siyang Philippine Action Movie Star at kinilala bilang Bad Boy of the Philippine Movie. Ginawa niya ang mga pelikulang ''Sa Diyos Lang Akong Susuko'', ''Anak ni Baby Ama'', ''Grease Gun Gang'', ''Bad Boy'' at ''You & Me Against the World''. Gumawa ng mga pelikula si Robin Padilla sa VIVA Films, Star Cinema Productions Inc., FLT Films International, at GMA Films. Nakasama niya ang Megastar na si Sharon Cuneta sa mga pelikulang ''Maging Sino Ka Man'', ''Di Na Natuto'' at ''Pagdating Panahon''. Pati si Regine Velasquez ay kanyang nakatambal sa mga pelikula ng ''Kailangan Ko'y Ikaw'' at ''Till I Met You''. ==Mga pelikula== *1985 *[[Mas Maiinit ng Kanin]] .... Bilang Ariel *1985 *[[Bala Ko Ang Hahatol]] .... Bilang Gino *1986 *[[Public Enemy #2]] .... Bilang Elmer *1987 *[[Bagets Gang]] .... Bilang Dante *[[Pieta: Ikatlong Aklat]] .... Bilang Raphael *1988 * [[Victor Magno: Kahit Kumakasa Nag Iisa Lang!]] (Sierra Films) * [[Alega Gang]] .... Bilang Eddie (RRJ Productions) * [[Carnap King]] .... Bilang Randy Padilla (Cine Suerte) *1989 * [[Eagle Squad]] .... Bilang Cpl. Marata (Viva Films) * [[Delima Gang]] .... Bilang Pedring Delima (Bonanza Films) * [[Hindi Pahuhuli ng Buhay]] .... Bilang Nanding Valencia (Viva Films) * [[Sa Diyos Lang Ako Susuko]] .... Bilang Romano (Viva Films) *1990 * [[Barumbado]] .... Bilang Eric (Cine Suerte) * [[Walang Awa Kung Pumatay]] .... Bilang Narding (Omega Releasing Organization Inc) * [[Bad Boy]] .... Bilang Bombo (Viva Films) * [[Anak ni Baby Ama]] .... Bilang Anghel (Viva Films) *1991 * [[Hinukay Ko na Ang Libingan mo]] .... Bilang Elmo at Anton (Viva Films) * [[Maging Sino Ka man]] .... Bilang Carding (Viva Films) * [[Ang Utol Kong Hoodlum]] .... Bilang Ben (Viva Films) *1992 * [[Grease Gun Gang]] .... Bilang Carding Sungkit (Viva Films) * [[Bad Boy 2]] .... Bilang Bombo (Viva Films) * [[Miss na Miss Kita: Ang Utol Kong Hoodlum 2]] .... Bilang Ben (Viva Films) * [[Manila Boy]] .... Bilang Diego/Manila Boy (Pioneer Films) *1993 * [[Makuha Ka Sa Tingin: Kung Puwede Lang]] .... Bilang El Cid (Viva Films) * [[Oo na Sige na: Magtigil Ka Lang!]] .... Bilang Bongcoy (Viva Films) * [[Di na Natuto: Sorry na Puwede Ba?]] .... Bilang Ishmael (Viva Films) *1994 * [[Lab Kita Bilib Ka ba?]] .... Bilang Carlos at Billie (Moviearts Presentation) * [[Mistah: Sa Kuko ng Mga Muslim]] .... Bilang Mario (Viva Films) * [[Pre Hanggang Sa Huli]] .... Bilang Brando Ermita (Viva Films) *1997 * [[Anak: Pagsubok Lamang]] .... Bilang Daniel (FLT Films International) *1998 * [[Tulak ng Bibig Kabig ng Dibdib]] .... Bilang Lando (Viva Films) *1999 * [[Di Puwedeng Hindi Puwede]] .... Bilang Carding (Star Cinema & FLT Films International) * [[Bilib Ako Sayo]] .... Bilang Gatdula (Viva Films) *2000 * [[Tunay na Tunay: Gets mo Gets Ko]] .... Bilang Nick Abeleda (Star Cinema) * [[Eto Na naman Ako]] .... Bilang Abet Dimaguiba (Millenium Cinema) * [[Ang Kailangan Koy Ikaw]] .... Bila Gimo Domingo (Viva Films) *2001 * [[Oops Teka Lang Diskarte Ko to]] .... Bilang Dario (Star Cinema & FLT Films International) * [[Buhay Kamao]] .... Bilang Pepe (Viva Films) * [[Pagdating ng Panahon]] .... Bilang Manuel (Viva Films) *2002 * [[Hari ng Selda: Anak ng Baby Ama 2]] .... Bilang Anghel (Viva Films) * [[Videoke King]] .... Bilang King (Star Cinema) * [[Jeannie: Bakit Ngayon Ka lang?]] .... Bilang Badong Bulaong (Viva Films) *2003 * [[You & Me: Against The World]] .... Bilang Paolo Guerrero (FLT Films International) * [[Alab ng Lahi]] .... Bilang Gregorio Magtanggol (FPJ Productions) *2004 * [[Kulimlim]] .... Bilang Jake (Viva Films) * [[Astigmasim]] .... Bilang John (Viva Films) *2005 * [[La Visa Loca]] .... Bilang Jess (Unitel Pictures) *2006 * [[Till I Met You]] .... Bilang Gabriel (Viva Films & GMA Films) *2007 * [[Blackout]] .... Bilang Blanco (RRJ Productions) *2008 * [[Brown Twelve]] .... Bilang Daniel (GMA Films) * [[Ikaw Pa Rin]] .... Bilang Boy (Viva Films) *2009 * [[Sundo]] (GMA Films) *2011 * .... (ABS-CBN Films) ==Mga palabas sa telebisyon== *2000 Puwedeng Puwede (Bilang Berting) .... ABS-CBN *2001 SATSU (Bilang Diego) .... VIVA TV/IBC *2003 Basta't Kasama Kita (Bilang Lt.Alberto Catindig) .... ABS-CBN *2007 Asian Treasures (Bilang Elias Pinaglabanan) .... GMA Network *2008 Joaquin Bordado (Bilang Joaquin Apacible) .... GMA Network *2009 [[Totoy Bato]] (Bilang Arturo "Totoy" Magtanggol) ...... GMA Network *2010 Pilipinas Win na Win!! (Bilang Host) .... ABS-CBN *2011 Guns n Roses (Bilang Abelardo "Abel" Marasigan) .... ABS-CBN *2011 [[Toda Max]] (Bilang Bartolome Del Valle) .... ABS-CBN {{BD|1969|LIVING|Padilla, Robin}} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Mga artista mula sa Pilipinas]] [[Kaurian:Mga Pilipinong Muslim]] [[Kaurian:Ipinanganak noong 1969]] 7kckcu9ejwutnsui037mn19val2ilmg 0 27100 1960762 1902187 2022-08-05T13:42:39Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox Person |name = Rene A. V. Saguisag |image = Sen. Saguisag.png |caption = |birth_date = {{Birth date and age|1939|08|14}} |birth_place = [[Mauban, Quezon]], [[Pilipinas]] |death_date = |death_place = |other_names = |known_for = |occupation = [[Abogado]], [[Senado ng Pilipinas|Senador]] |nationality = Filipino |spouse = Dulce Saguisag }} Si '''Rene Saguisag''' (ipinanganak 14 Agosto 1939 sa [[Mauban, Quezon]], ay isang [[Pilipinas|Pilipinong [[abogado]].<ref name=pdi>{{cite news|first=|last=|title=Saguisag wife killed in road mishap|url=http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/metro/view_article.php?article_id=99542|work=[[Philippine Daily Inquirer]]|publisher=|date=2007-11-08|accessdate=2007-11-25|archive-date=2008-01-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20080118114720/http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/metro/view_article.php?article_id=99542|url-status=dead}}</ref> Naglingkod siya bilang isang [[Senado ng Pilipinas|senador]] sa Pilipinas mula 1987 hanggang 1992.<ref name=pdi/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{BD|1939|LIVING|Saguisag, Rene}} [[Kategorya:Mga politiko ng Pilipinas]] {{Pilipinas-politiko-stub}} aw1irab5e3ppw9myvb935hc4x8xapmi 0 27338 1960753 1936263 2022-08-05T13:40:19Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{BLP sources|date=Mayo 2019}} {{Infobox person | name = Diether Ocampo | image = DILG Disiplina Muna Ambassador Diether Ocampo Promoting Safety Seal.jpg | alt = | caption = | birth_name = Diether Ocampo | birth_date = {{birth date and age|1973|7|19}} | birth_place = Aniban, [[Bacoor]], [[Cavite]], [[Pilipinas]] | death_date = | death_place = | nationality = | other_names = | known_for = | occupation = [[Aktor]], [[Modelo]] | years_active = 1994–kasalukuyan | spouse = [[Kristine Hermosa]] <small>(2004-2008)</small> | height = {{height|m=1.78}} | partner = | website = }} Si '''Diether Ocampo''' (ipinanganak 19 Hulyo 1973) ay isang artista sa Pilipinas, at Siya ang Anak ni Amelia at Ramil Ocampo, Siya ang Miyembro ng [[ABS-CBN]] [[Talent Center]], Sa Huling Nyang Pelikula noong 2005. [[Nasan Ka Man]] ng [[Star Cinema]]. Bilang Tapos Nag Elementarya Estudyante Grade 1-7 sa La Salle Greenhills sa San Juan Nag High School Siya sa [[PWU Jasms]] [[Quezon City]]. == Tingnan din == * [['Til Death Do Us Part]] ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" | '''Year''' || '''Title''' || '''Role''' || '''Network''' |- | 2013 || [[Apoy Sa Dagat]] || Anton Lamayre || rowspan="36" | [[ABS-CBN]] |- | 2012 || [[Maalaala Mo Kaya| Maalaala Mo Kaya: Singsing]] || Joel Villanueva |- | rowspan=2|2011 || [[Gandang Gabi, Vice!]] || Himself/Guest |- | [[Guns and Roses (TV series)|Guns and Roses]] || Marcus Aguilar |- | 2010–2011 || [[Sabel (TV series)|Sabel]] || Frederico "Eric" Zaragosa |- | rowspan=2|2010 || [[Your Song (TV series)|Your Song:]] [[Gimik 2010]] || Gregorio "Gary" Ballesteros |- | [[Rubi (Philippine TV series)|Rubi]] || Hector Ferrer<ref>{{cite web |url=http://www.abs-cbn.com/Feature/Article/2662/Diether-Ocampo-still-an-exclusive-Kapamilya-star.aspx |title=Diether Ocampo, still an exclusive Kapamilya star |access-date=2014-08-10 |archive-date=2010-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100410134938/http://www.abs-cbn.com/Feature/Article/2662/Diether-Ocampo-still-an-exclusive-Kapamilya-star.aspx |url-status=dead }}</ref> |- | rowspan=2|2009 || [[Maalaala Mo Kaya| Maalaala Mo Kaya: Lambat]] || Mang Piyo |- | [[Only You (Philippine TV remake)|Only You]] || Jonathan Sembrano |- | rowspan=4|2008 || [[Maalaala Mo Kaya|Maalaala Mo Kaya: Robot]] || Alex |- | [[Iisa Pa Lamang]] || Miguel Castillejos |- | [[Sineserye Presents]]: [[Maligno (TV series)|Maligno]] || Hector Salcedo |- | [[Lobo (TV series)|Lobo]] || Lorenzo Blancaflor |- | rowspan=6|2007 || [[Princess Sarah (TV series)|Princess Sarah]] || Master Brandon Crissford |- | [[Margarita (TV series)|Margarita]] || Bernard Beltran |- | [[Maalaala Mo Kaya|Maalaala Mo Kaya: Blue Rose]] || Lester |- | [[Rounin (TV series)|Rounin]] || Master Cadmus |- | [[Sineserye Presents]]: [[Palimos ng Pag-ibig (TV series)|Palimos ng Pag-ibig]] || Rodel Alcaraz |- | [[Love Spell|Love Spell Presents: Click na Click]] || Josh Velasco |- | rowspan=4|2006 || [[Star Magic Presents|Star Magic Presents: The Game of Love]] || Gary |- | [[Komiks Episodes|Komiks Presents: Bahay ng Lagim]] || |- | [[Star Magic Presents|Star Magic Presents: Windows to the Heart]] || Dennis |- | [[Komiks Episodes|Komiks Presents: Bampy]] || Pido |- | rowspan=3|2005 || [[Ikaw Ang Lahat Sa Akin]] || Ivan Ynares |- | [[Bora (TV series)|Bora: Sons of the Beach]] || Ditoy |- | [['Til Death Do Us Part (Philippine TV series)|'Til Death Do Us Part]] || Manuel |- | 2004 || [[Marina (Philippine TV series)|Marina]] || Prinsipe Lirio |- | rowspan=2|2003–2004 || [[Sana'y Wala Nang Wakas (2003 TV Series)|Sana'y Wala Nang Wakas]] || Leonardo Madrigal |- | [[Buttercup (TV series)|Buttercup]] || Winston Go |- | 2001 || [[ABS-CBN|Recuerdo de Amor]] || Paulo Jose Villafuerte |- | 1999–2001 || [[Saan Ka Man Naroroon]] || Bart |- | 1997–1999 || [[Mula Sa Puso]] || Michael Miranda |- | 1997 || [[!Oka Tokat]] || Benjamin "Benj" Catacutan |- | rowspan=2|1996–1999 || [[Super Laff-In]] || Host / Himself |- | [[Gimik]] || Gary Ballesteros |- | 1995–2005 ||[[ASAP (variety show)|ASAP]] || Host / Himself |} ===Pelikula=== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" | '''Year''' || '''Title''' || '''Role''' || '''Film Production''' |- | 2012 || [[24/7 in Love]] || Ken Ramirez || [[Star Cinema]] |- | 2011 || Rakenrol || Jacci Rocca || Furball Inc.<br>Revolver Films<br>Rost Manila<ref>{{cite web |url=http://pinoypower.net/2011/07/09/1145/ |title=Quark Henares’ ‘Rakenrol’ is Cinemalaya’s Closing Film |date=July 9, 2011 |access-date=August 10, 2014 |archive-date=March 21, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120321043609/http://pinoypower.net/2011/07/09/1145/ |url-status=dead }}</ref> |- | rowspan=4|2010 || [[Dalaw]] || Anton || CineMedia<br>[[Star Cinema]] |- | [[Slow Fade]] || Darius || Cinemabuhay<ref>{{cite web |url=http://www.pep.ph/features/extra/24196/diether-ocampo-contributes-to-growth-of-indie-filmmaking-via-slow-fade |title=Diether Ocampo contributes to growth of indie filmmaking via Slow Fade |author=William R. Reyes |publisher=Phil Entertainment Portal |date=March 22, 2011 |access-date=August 10, 2014 |archive-date=July 19, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140719024121/http://www.pep.ph/features/extra/24196/diether-ocampo-contributes-to-growth-of-indie-filmmaking-via-slow-fade |url-status=dead }}</ref> |- | [[Sa 'Yo Lamang]] || Paul || [[Star Cinema]] |- | [[Mamarazzi]] || Carlo || [[Regal Films]] |- | 2005 || [[Nasaan Ka Man]] || Ito || rowspan=3|[[Star Cinema]] |- | rowspan=2|2004 || [[Bcuz of U]]|| RJ |- | [[Volta (film)|Volta]] || Atty. Lloyd Falcon |- | rowspan=2|2002 || Bahid || Rodney || [[Regal Films]] |- | [[Jologs]] || Mando || [[Star Cinema]] |- | rowspan=2|2001 || Ano Bang Meron Ka? || Edward || [[Regal Films]] |- | La Vida Rosa || Dado || [[Star Cinema]] |- | rowspan=2|2000 || Gusto Ko Ng Lumigaya || Leo || rowspan=2|[[Viva Films]] |- | Bukas Na Lang Kita Mamahalin || Jimboy |- | rowspan=4|1999 || [[Soltera]] || Eric || rowspan=3|[[Star Cinema]] |- | [[Gimik|Gimik: The Reunion]] || Gary Ballesteros |- | [[Mula Sa Puso|Mula Sa Puso: The Movie]] || Michael Miranda |- | Bakit Pa? || Joseph || [[Regal Films]] |- | rowspan=2|1998 || [[Magandang Hatinggabi]] || Louie || rowspan=4|[[Star Cinema]] |- | Dahil Mahal Na Mahal Kita || Ryan |- | 1997 || [[Calvento Files|Calvento Files: The Movie]] || Rodolfo |- | 1996 || [[Ang TV|Ang TV: The Movie: The Adarna Adventure]] || Prinsipe Bryan/Morion |- |} ==Mga gawad at nominasyon== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" | '''Year''' || '''Movie/TV Show''' || '''Category''' || '''Organization''' |- | rowspan=2|2013 || First Gintong Palad Public Service Awards ||Service Awardee|| Movie Writers Welfare Foundation |- | 15 Hottest Leading Men || 15 Hottest Leading Men Awardee || Metro’s Celebrity 2013 |- | 2012 || Star Magic Ball 2012 ||Star Magic Icons Award || Star Magic |- | rowspan=2|2011 || Star Magic Ball 2011 ||Star Magic Most Stylish Male || Star Magic |- | Hottest Male Stars ||2011 Yahoo OMG Awards || Yahoo! Philippines |- | rowspan=2|2010 || Philippine Walk of Fame ||Walk of Fame Awardee ||Mowell Foundland Foundation |- | Organizer of K.I.D.S. Foundation || Dangal ng PASADO (PASADO Lifetime Award) || 12th Pampelikulang Samahan ng mga Dalubguro (PASADO) Awards<ref>{{cite web |url=http://www.abs-cbnnews.com/entertainment/04/25/10/mentors-become-fans-12th-pasado-awards |title=Mentors become fans at the 12th Pasado Awards |author=Boy Villasanta |publisher=ABS-CBN |date=April 25, 2010}}</ref><ref>{{cite web |url=http://shannen143.wordpress.com/tag/diether-ocampo/page/3/ |title=Mentors become fans at the 12th Pasado Awards |date=April 25, 2010 |access-date=10 Agosto 2014 |archive-date=28 Marso 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120328130348/http://shannen143.wordpress.com/tag/diether-ocampo/page/3/ |url-status=dead }}</ref> |- | rowspan=2|2009 || [[Maalaala Mo Kaya]]<br />Episode: "Lambat" || Nominated: Best Single Performance by an Actor || 23rd PMPC Star Awards for Television<ref>{{cite web |url=http://breadnbuttertv.wordpress.com/2009/12/07/pmpc-star-awards-for-tv-2009-nominees/ |title=PMPC STAR AWARDS FOR TV 2009 NOMINEES |accessdate=July 9, 2011}}</ref> |- | [[Iisa Pa Lamang]] || Nominated: Best Drama Actor || 23rd PMPC Star Awards for Television<ref>{{cite web |url=http://www.abs-cbn.com/Feature/Article/5385/ABS-CBN-bags-the-most-number-of-Star-Awards-nominations.aspx |title=ABS-CBN bags the most number of Star Awards nominations |author=Napoleon Quintos |publisher=ABS-CBN |date=October 28, 2009 |access-date=10 Agosto 2014 |archive-date=1 Oktubre 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121001085924/http://www.abs-cbn.com/Feature/Article/5385/ABS-CBN-bags-the-most-number-of-Star-Awards-nominations.aspx |url-status=dead }}</ref> |- | 2008 || Organizer of K.I.D.S. Foundation || Metro Him Awardee || Metro Him Awardee 2008 |- | 2007 || Sineserye Presents: [[Palimos ng Pag-ibig (TV series)|Palimos ng Pag-ibig]] || Nominated: Best Drama Actor || 21st PMPC Star Awards for Television<ref>{{cite web |url=http://www.network54.com/Forum/286785/thread/1192983889/last-1192991650/21st+Star+Awards+for+TV |title=21st Star Awards for TV |date=October 22, 2007}}</ref> |- | rowspan=4|2006 || [[Ikaw Ang Lahat Sa Akin]] || Winner: Best Drama Actor || 20th PMPC Star Awards for Television<ref name="win as an actor">{{cite web |url=http://www.tiktokpilipinas.com/diether-ocampo/ |title=Actor and Founder of K.I.D.S. Foundation |date=November 11, 2009 |access-date=10 Agosto 2014 |archive-date=21 Abril 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120421234730/http://www.tiktokpilipinas.com/diether-ocampo/ |url-status=dead }}</ref> |- | [[Nasaan Ka Man]] || Winner: Best Supporting Actor || Gawad Tanglaw<ref>{{cite web |url=http://www.pep.ph/news/24887/Diether-Ocampo-on-status-of-relationship-with-Rima-Ostwani:-Mas-mabuti-na-yung-ako-ang-umiyak-kesa-ako-ang-magpaiyak |title=Diether Ocampo on status of relationship with Rima Ostwani |author=Nora V. Calderon |publisher=Phil Entertainment Portal |date=March 3, 2010}}</ref> |- | Nasaan Ka Man || Nominated: Best Performance by Male or Female,<br />Adult or Child, Individual or Ensemble<br />in Leading or Supporting Role || Young Critics Circle (Philippines) |- | Nasaan Ka Man || Nominated: Best Supporting Actor || 8th Pampelikulang Samahan ng mga Dalubguro (PASADO) Awards |- | rowspan=2|2004 || [[Sana'y Wala Nang Wakas]] || Winner: Best Drama Actor || Gawad America Awards<ref name="win as an actor" /> |- | [[Sana'y Wala Nang Wakas]] || Winner: Best Drama Actor || 18th PMPC Star Awards for Television<ref name="win as an actor" /> |- | rowspan=3|2002 || La Vida Rosa || Nominated: Best Actor || 25th Manunuri ng Pelikulang Pilipino Gawad Urian<ref>{{cite web |url=http://www.manunuri.com/25th_gawad_urian_nominees_200 |title=25th Gawad Urian Nominees (2002) |accessdate=August 24, 2011 }}{{Dead link|date=Marso 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |- | La Vida Rosa || Nominated: Best Actor || 20th Film Academy of the Philippines (FAP) Luna Awards<ref>{{cite web |url=http://www.bastapinoy.com/star-assuntaderossi-3.htm |title=RP Oscars nominees announced |date=March 16, 2002}}</ref> |- | The Hunks || Most Promising Group (The Hunks) || Guillermo Memorial Mendoza Scholarship Foundation |- | rowspan=2|1999 || || Brightest Star of 1999 (14) || Movie Magazine: Brightest Star of 1999 |- | || Outstanding Filipino Achiever for Business and Industry || Philippine Bantayog Jaycees<ref>{{cite web |url=http://asianattraction.tripod.com/diether.html |title=Diether Bio |access-date=2014-08-10 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305043943/http://asianattraction.tripod.com/diether.html |url-status=dead }}</ref> |} '''100 Sexiest Men in the Philippines''' *2013: 40 – Diether Ocampo *2012: 40 – DIETHER OCAMPO *2011: 10 – Diether Ocamp *2010: 15 – Diether Ocamp *2009: 25 – Diether Ocampo *2008: 25 – Diether Ocampo ==Talasanggunian== {{Reflist}} ==Ugnay panlabas== * {{IMDb name|0643590}} {{DEFAULTSORT:Ocampo, Diether}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1973]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] [[Kategorya:Mga Tagalog]] [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga lalaking modelo sa Pilipinas]] {{Pilipinas-artista-stub}} qmysh38t8266927rojvr8uxixllpmqr 0 29352 1960767 1902806 2022-08-05T14:34:43Z Infovarius 7820 added [[Category:Dibdib]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Male Chest by David Shankbone.jpg|thumb|Dibdib ng lalaking tao.]] [[Talaksan:Weibliche-brust.jpg|thumb|Dibdib ng babaeng tao.]] Ang '''dibdib''' ay isang bahagi ng [[anatomiya]] ng mga tao at ibang mga hayop. Nasa harapan ito ng [[torso]]. Tinatawag din itong [[busto (anatomiya)|busto]]<ref name=JETE>{{cite-JETE|Busto}}</ref>, partikular na ang pang-itaas na bahagi sa katawan ng isang [[babae]] kasama ang kinalalagyan ng mga [[suso]]. Ang salitang '''[[pektoral]]''' o '''pektoralis''' ay may kahulugang "nauukol sa dibdib".<ref name=Lingvo>[http://www.bansa.org/dictionaries/tgl/?dict_lang=tgl&type=search&data=pectoral ''pectoral''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306044227/http://www.bansa.org/dictionaries/tgl/?dict_lang=tgl&type=search&data=pectoral |date=2016-03-06 }}, "nauukol sa dibdib",</ref> na may kaugnayan din sa [[pariralang Latin]] na ''[[in pectore]]'' o "nasa loob ng dibdib". {{merge|1=Toraks}} ==Anatomiya ng dibdib: Sa mga tao at ibang mga hominidyo== Sa mga [[hominidyo]], ang dibdib ay isang rehiyon ng katawan sa pagitan ng [[leeg]] at ng [[tiyan]] (''abdomen''), kasama ng mga panloob na organo nito at iba pang mga kalamnan. Malawakan itong pinagsasanggalang at sinusuporthan ng [[kulungang-tadyang]], [[gulugod]], at [[bigkis-balikat]] (''shoulder girdle''). Kabilang sa mga nilalaman ng dibdib ang mga sumusunod: * mga [[organo]] * [[puso]] * [[baga]] * mga [[muskulo]] * [[mayor na muskulong pektoral|mayor]] at [[menor na muskulong pektoral|menor]] na [[muskulong pektoral]] * mga [[muskulong trapezius]] at [[leeg]] * mga panloob na istruktura * dayapram * espopago * trakeya * mga arteryo at mga veins * [[ayorta]] **[[superior vena cava]] **[[inferior vena cava]] **[[arteryong pampulmon]] [[Talaksan:Chest.png|thumb|right|Isang [[X-ray]] ng dibdib ng tao.]] * mga buto ** ang suksukan ng balikat na kinalalagyan ng pang-itaas na parte ng [[humerus]] ** [[eskapula]] ** [[isternum]] ** [[torakong bahagi ng gulugod]] ** [[balagat|butong pangkuwelyo]] o [[butong panleeg]] (''collarbone'' o ''clavicle'') ** [[kulungang-tadyang]] (''ribcage'') ** mga [[lumulutang na tadyang]] * panlabas na istruktura ** mga [[utong]] ** mga [[glandulang mamarya]] *tiyang torako ([[tiyan]], [[bato]], [[pankreas]], [[apdo]], at mababang [[esopago]]) Sa mga tao, pinuprotektuhan ang bahagi ng dibdib ng kulungang-tadyang na tinatawag ding [[toraks]]. ==Anatomiya ng dibdib sa ibang mga hayop== [[Talaksan:Tsetse fly.png|thumb|Guhit ng isang [[kulisap]] na inilalarawan ang posisyon ng toraks.]] Sa mga insekto at ibang mga nilalang na may [[exoskeleton|eksoiskeleton]], ang lokasyon na katumbas ng dibdib ay tinatawag na [[toraks]]. Sa mga mamalyang may apat na paa, ang glandulang pang-mamarya at utong ay nakalagay malapit sa mga panglikod na mga hita, at samakatuwid ay hindi bahagi ng dibdib. Sa kabaligtaran, naglalaman ang anatomiya ng mga kahalintulad na mga organong panloob na may pagkakaiba ng kumpigurasyon. ==Kapinsalaan ng dibdib== Ang sakit at pinsala sa dibdib ay tinatawag ding trawma sa dibdib o trawmang pang-toraks o pagkakabugbog ng dibdib. <ref>Shahani, Rohit, MD. (2005). [http://www.emedicine.com/med/topic2916.htm ''Penetrating Chest Trauma'' o Tumatagos na pinsala sa dibdib]. ''eMedicine''. Retrieved 2005-02-05.</ref> ==Tingnan din== *[[Puwang na pangtorako]] (''Thoracic cavity'') *[[Pectus excavatum]] *[[Pectus carinatum]] *[[Suso (anatomiya)|Suso]] *[[Buhok pandibdib]] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kaurian:Anatomiya ng tao]] [[Kaurian:Anatomiya ng hayop]] [[Kategorya:Dibdib]] 5nqjaurrsbhw6byyy75v5bg91czyj0z 0 32573 1960837 1960585 2022-08-05T21:07:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Republika ng California]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng California]] 77j1ums5yydhikszkosg318pp2newxl 0 34841 1960852 1960189 2022-08-05T21:09:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Kagawa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Kagawa]] fvg2uuoe9ahn2mapplmvsx0n5sjebgh 0 38662 1960748 1902422 2022-08-05T13:30:51Z Maskbot 44 /* Mga paghahating pampangasiwaan */unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{About|lungsod sa lalawigan ng Jiangsu|lungsod sa lalawigan ng Anhui|Suzhou, Anhui|ibang gamit|Suzhou (paglilinaw)}} {{Redirect|Soochow|ibang gamit|Suchow (paglilinaw)}} {{Infobox settlement | name = {{raise|0.2em|Suzhou}} | official_name = | other_name = Soochow, Sou-tseu | native_name = {{lower|0.1em|{{nobold|{{lang|zh-hans|苏州市}}}}}} | nickname = | settlement_type = [[Antas-prepektura na lungsod]] | motto = <!-- images and maps -----------> | image_skyline = Gate of the Orient 东方之门 dong fang zhi men Suzhou photo Christian Gänshirt 2015.JPG | imagesize = 250px | image_caption = Tarangkahan ng Silanganin sa kanlurang pampang ng Lawa ng Jinji sa Liwasang Industriyal ng Suzhou | image_flag = Flag of the City of Suzhou.png | flag_size = | image_seal = | seal_size = | image_map = {{maplink|frame=yes|plain=yes|type=shape|stroke-width=2|stroke-color=#000000|zoom=7}} | image_map1 = Suzhou locator map in Jiangsu.svg | mapsize1 = 250px | map_caption1 = Kinaroroonan sa [[Jiangsu]] | pushpin_map = China Jiangsu#Eastern China#China | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = Kinaroroonan sa China | pushpin_mapsize = 275 <!-- Location ------------------>| subdivision_type = [[Talaan ng mga bansa|Bansa]] | subdivision_name = [[Tsina|Republikang Bayan ng Tsina]] | subdivision_type1 = [[Mga lalawigan ng Tsina|Province]] | subdivision_name1 = [[Jiangsu]] | subdivision_type2 = [[Mga paghahating antas-kondado]] | subdivision_name2 = 11 | subdivision_type3 = | subdivision_name3 = | subdivision_type4 = | subdivision_name4 = <!-- Politics -----------------> | government_footnotes = | government_type = [[Antas-prepektura na lungsod]] | leader_title = Kalihim ng Partido | leader_name = Lan Shaomin | leader_title1 = Alkalde | leader_name1 = Li Yaping | leader_title2 = | leader_name2 = | leader_title3 = | leader_name3 = | leader_title4 = | leader_name4 = | established_title = Itinatag | established_date = 514 BK | established_title2 = <!-- Incorporated (town) --> | established_date2 = | established_title3 = <!-- Incorporated (city) --> | established_date3 = <!-- Area ---------------------> | area_magnitude = | unit_pref = <!--Enter: Imperial, if Imperial (metric) is desired--> | area_footnotes = <ref name="survey">{{cite web|url=http://suzhou.sz2500.com/english/Survey/pic/d.jpg|title=Table showing land area and population|access-date=2007-09-07|year=2003|publisher=Suzhou People's Government|archive-url=https://web.archive.org/web/20071202082747/http://suzhou.sz2500.com/english/Survey/pic/d.jpg|archive-date=2 December 2007|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> | area_total_km2 = 8488.42 | area_land_km2 = 6093.92 | area_water_km2 = 2394.50 | area_water_percent = | area_urban_km2 = 2743 | area_metro_km2 = <!-- Population -----------------------> | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="SZECO2019">{{cite web |title = 2018年苏州市国民经济和社会发展统计公报 |trans-title = Statistical Communiqué of Suzhou on the 2018 National Economic and Social Development |newspaper = Suzhou Daily |publisher = Suzhou Municipal Government |date = 21 January 2019 |language = zh |accessdate = 30 October 2019 |url = http://www.suzhou.gov.cn/news/szxw/201901/t20190121_1041912.shtml |archive-date = 30 Oktubre 2019 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191030020442/http://www.suzhou.gov.cn/news/szxw/201901/t20190121_1041912.shtml |url-status = dead }}</ref> | population_note                 = | population_total = 10,721,700 | population_density_km2 = auto | population_demonym = [[wikt:Suzhounese|Suzhounese]] <!-- General information --------------->| timezone = [[Oras sa Beijing]] | utc_offset = +8 | coordinates = {{coord|31|18|N|120|36|E|region:CN-32_type:city(1E7)|display=it}} | elevation_footnotes = <!--for references: use <ref> </ref> tags--> | elevation_m = | elevation_ft = <!-- Area/postal codes & others --------> | postal_code_type = [[Mga kodigong postal sa Tsina|Kodigong postal]] | postal_code = 215000 | area_code = 512 | iso_code = [[ISO 3166-2:CN|CN-JS-05]] | blank_name = [[Kabuuan ng Gawang Katutubo|GDP]] (2018) | blank_info = *Kabuoan [[Renminbi|CNY]] 1.86 trilyon<br/>USD $280.92 bilyon<br/>[[Kapantayan ng lakas ng pagbili|PPP]] $528.42 billion *Per capita [[Renminbi|CNY]] 174,129<br/>USD $26,303<br/>PPP $49,477 *Growth: {{increase}} 7% | blank1_name = [[Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao|HDI]] (2015) | blank1_info = 0.894 – <span style="color:#090;">very high</span><ref name="hdi"> Calculated using data from Suzhou Statistics Bureau. Life Expectancy Index = 0.9672, Education Index = 0.8244, Income Index = 0.896. Refs:<br /> * {{cite web|author=Suzhou Bureau of Statistics ({{lang|zh-hans|苏州市统计局}})|script-title=zh:2016年苏州市情市力|url=http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2016.pdf|access-date=2017-03-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170314152243/http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2016.pdf|archive-date=14 March 2017|url-status=live|df=dmy-all}} * {{Cite web|url=http://js.qq.com/a/20160928/006632.htm|script-title=zh:新建改扩建410所学校 苏州教育有"国际范"|access-date=2017-03-13|publisher=[[Tencent]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20170314071345/http://js.qq.com/a/20160928/006632.htm|archive-date=14 March 2017|url-status=live|df=dmy-all}} * {{cite news|script-title=zh:苏州人均期望寿命高于北京上海 癌症仍是"头号杀手"|url=http://news.2500sz.com/news/szxw/2016-4/22_2912184.shtml|access-date=2016-10-05|agency={{lang|zh-hans|城市商报}}|date=2016-04-22|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20171003125905/http://news.2500sz.com/news/szxw/2016-4/22_2912184.shtml|archive-date=3 October 2017|url-status=dead|df=dmy-all}} </ref> | blank2_name = Bulaklak | blank2_info = [[Osmanthus]] | blank3_name = Puno | blank3_info = [[Cinnamomum camphora|Camphor laurel]] | blank4_name = [[Wikang Tsino|Wikaing panrehiyon]] | blank4_info = [[Wikang Wu|Wu]]: [[wikaing Suzhou]] | blank5_name = [[Mga plaka ng sasakyan ng Republikang Bayan ng Tsina|Mga unlapi ng plaka ng sasakyan]] | blank5_info = {{lang|zh-cn|苏E}} at {{lang|zh-cn|苏U}}<ref>{{cite web |url=http://js.xhby.net/system/2018/10/24/030887673.shtml |script-title=zh:苏U号牌来了！苏州将成江苏首个启用双号牌的城市 |publisher=交汇点 |date=2018-10-24 |access-date=2018-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181024192052/http://js.xhby.net/system/2018/10/24/030887673.shtml |archive-date=24 October 2018 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> | website = {{url|www.suzhou.gov.cn}} | footnotes = }} Ang '''Suzhou''' ({{zh |c=苏州}}; {{IPA-wuu|səu tsøʏ|pagbigkas sa [[Suzhounese]]:}}, <small>pagbigkas sa [[Pamantayang Mandarin]]:</small> {{IPAc-cmn|s|u|1|.|zh|ou|1}}), [[Romanisasyong postal|alternatibong romanisado]] bilang '''Soochow''', ay isang pangunahing lungsod sa timog-silangang bahagi ng lalawigan ng [[Jiangsu]] ng [[Silangang China]], sa layong humigit-kumulang 100 kilometro (62 milya) hilagang-kanluran ng [[Shanghai]]. Isa itong pangunahing sentrong ekonomiko at katumbukán ng kalakalan at komersiyo, at ito rin ang pangalawang pinakamalaking lungsod sa lalawigan, kasunod ng kabisera nitong [[Nanjing]]. Ang lungsod ay matatagpuan sa ibabang abot ng [[Ilog Yangtze]] at sa pampang ng [[Lawa ng Tai]], at nasa rehiyon ng [[Delta ng Ilog Yangtze]]. Administratibong isang [[antas-prepektura na lungsod]] ang Suzhou na may populasyong 4.33 milyong katao sa ''city proper'' nito, at kabuoang residenteng populasyon na 10.58 milyon sa pook administratibo nito ({{As of|2013|lc=y}}).<ref name="sz2014" /><ref>Kasama ang kalapit na mga rehiyong [[naik]] nito at mga karatig lungsod ng [[Kunshan]], [[Zhangjiagang]], [[Taicang]], at [[Changshu]]. Ang pahayag na ito ay batay sa datos mula sa lokal na pamahalaan, habang iginigiit ng isang ulat mula sa [[Mga Nagkakaisang Bansa]] (tingnan sa baba) na ang (urbanong) populasyon nito ay 5.156 milyon noong 2014.</ref> Lumaki nang 6.5% ang populasyong urbano nito mula 2000 hanggang 2014, isa sa pinakamataas sa mga lungsod na may populasyong higit sa 5 milyong katao.<ref>{{cite web|author=United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division|title=World Urbanization Prospects: The 2014 Revision|url=http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf|access-date=1 January 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20141102043800/http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf|archive-date=2 November 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news|author=Elizabeth MacBride|title=Keep an eye on these emerging market cities|url=http://nbr.com/2014/12/22/keep-an-eye-on-these-emerging-market-cities/|access-date=1 January 2015|publisher=CNBC|date=22 December 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150101072728/http://nbr.com/2014/12/22/keep-an-eye-on-these-emerging-market-cities/|archive-date=1 January 2015|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Ang Suzhou, na itinatag noong 514{{nbsp}}BK (Bago ang kapanganakan ni Kristo), ay may higit sa 2,500 taon ng kasaysayan, kalakip ang napakaraming mga relikiya at sityong may kaugnayan sa kasaysayan. Noong mga 100{{nbsp}}PK (Pagkatapos ng kapanganakan ni Kristo), sa kasagsagan ng [[dinastiya ng Silangang Han]], ito ay naging isa sa sampung pinakamalaking mga lungsod sa mundo dahil sa emigrasyón mula [[Hilaga at katimugang Tsina|Hilagang Tsina]].<ref>{{cite book|author=Tertius Chandler|title=Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census|year=1987|publisher=St. David's University Press|isbn=978-0889462076}}</ref><ref>{{cite web|title=Top 10 Cities of the Year 100|url=http://geography.about.com/library/weekly/aa011201b.htm|publisher=About.com|access-date=2013-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20131005065844/http://geography.about.com/library/weekly/aa011201b.htm|archive-date=5 October 2013|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Isa na itong mahalagang sentro ng komersiyo sa Tsina, simula noong [[dinastiyang Song]] ng ika-10 dantaon. Noong mga dinastiya ng [[Dinastiyang Ming|Ming]] at [[Dinastiyang Qing|Qing]], isang pambansang sentrong ekonomiko, pangkalinangan, at pangkomersiyo ang Suzhou,<ref>{{cite web|title=The Grand Canal|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5318/|publisher=[[World Heritage Centre|UNESCO World Heritage Center]]|access-date=1 January 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191053/https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5318/|archive-date=2 January 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> gayon din pinakamalaking lungsod na hindi [[kabisera]] sa buong mundo, hanggang sa naganap ang [[Himagsikang Taiping]] noong 1860.<ref>{{cite book|first=Michael|last=Marme|title=Suzhou: Where the Goods of All the Provinces Converge|year=2005|publisher=[[Stanford University Press]]|location=[[Stanford, California|Stanford]]|isbn=9780804731126}}</ref> Nang muling nakuha nina [[Li Hongzhang]] at [[Charles George Gordon]] ang lungsod pagkaraan ng tatlong taon, nakamit na ng Shanghai ang nangingibabaw na puwesto sa bansa.<ref>Xu (2000), pp. 16, 72–73, 159.</ref> Mula nang ilunsad ang [[Pagbabagong ekonomiko sa Tsina|mga pagbabago sa ekonomiya noong 1978]], ang Suzhou ay naging isa sa pinakamabilis na lumalagong mga pangunahing lungsod sa mundo, na may humigit-kumulang 14% sa reyt ng paglaki ng GDP nito sa loob ng 35 mga taon.<ref name="sz2014">{{cite web|author=Suzhou Bureau of Statistics |script-title=zh:2014年苏州市情市力|url=http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2014.pdf|access-date=2014-04-19|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140419145824/http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2014.pdf|archive-date=19 April 2014|df=dmy-all}}</ref><ref name=xmsz>{{cite news|script-title=zh:寻梦苏州 探寻一座城市的现代化之路|url=http://www.people.com.cn/GB/paper40/13951/1246054.html|access-date=2013-08-27|newspaper=人民网|date=2005-01-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20131014235550/http://www.people.com.cn/GB/paper40/13951/1246054.html|archive-date=14 October 2013|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Kalakip ng mataas na [[inaasahang haba ng buhay]] (''life expectancy'') at [[kita ng bawat tao]] (''per capita income''), ang mga panukat ng [[Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao]] ng Suzhou ay halos maihahambing sa isang bahagyang maunlad na bansa, kaya ito ay isa sa pinakamaunlad at pinakamasaganang lungsod sa Tsina.<ref name="hdi" /> Ang mga kanal, batong tulay, [[pagoda]], at [[Tsinong hardin|hardin]] na masusì ang pagkadisenyo ay nakapag-ambag sa katayuan nito bilang isa sa pangunahing mga atraksiyón sa mga turista sa Tsina. Idinagdag ang [[Klasikal na mga Hardin ng Suzhou]] sa talaan ng mga [[Pandaigdigang Pamanang Pook]] ng [[UNESCO]] noong 1997 at 2000. Malimit na pinalayawang "[[Talaan ng mga pook na tinawag na Venezia ng Silangan|Venezia ng Silangan]]" o "Venezia ng China" ang Suzhou.<ref>[https://archive.is/20120717104026/http://www.andovertownsman.com/arts/local_story_055172444.html?keyword=secondarystory Visit some of China's best gardens next week without a passport » Arts/Entertainment » Andover Townsman, Andover, MA]. Andovertownsman.com. Retrieved on 2011-08-28.</ref><ref> {{cite news | url=http://www.timesonline.co.uk/tol/travel/destinations/china/article6732037.ece?print=yes&randnum=1151003209000 | work=The Times | location=London | title=Suzhou: Real China outside Shanghai | access-date=2010-05-24 | first=Annabelle | last=Thorpe | archive-url=https://web.archive.org/web/20110604233622/http://www.timesonline.co.uk/tol/travel/destinations/china/article6732037.ece?print=yes&randnum=1151003209000 | archive-date=4 June 2011 | url-status=live | df=dmy-all }} </ref><ref> {{cite news | url=https://www.nytimes.com/1988/03/13/travel/exploring-twin-cities-by-canal-boat.html?pagewanted=all | work=The New York Times | title=Exploring Twin Cities By Canal Boat | first1=Betty | last1=Fussell | date=1988-03-13 | access-date=2010-05-24 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170701083947/http://www.nytimes.com/1988/03/13/travel/exploring-twin-cities-by-canal-boat.html?pagewanted=all | archive-date=1 July 2017 | url-status=live | df=dmy-all }} </ref> {{anchor|Etymology|Name}} ==Mga pangalan== {{Infobox Chinese | pic = Suzhou (Chinese characters).svg | piccap = "Suzhou" sa Pinapayak (taas) at Kinagisnang (baba) mga Tsinong panitik | picupright = 0.425 | s = {{linktext|苏州}} | t = {{linktext|蘇州}} | p = Sūzhōu | w = Su¹-chou¹ | mi = {{IPAc-cmn|s|u|1|.|zh|ou|1}} | suz = Sou-tseü | j = Sou¹-zau¹ | y = Sōu-jāu | ci = {{IPAc-yue|s|ou|1|.|z|au|1}} | poj = Soo-ciŭ | h = Sû-chû | order = st <!--Leave old names in text, as relevant-->| c = | altname = }} Noong [[dinastiyang Zhou]], isang pamayanang nakilala bilang '''Gusu''' (hango sa kalapit na [[Bundok Gusu]], {{zh|t={{linktext|姑蘇|山}}|s={{linktext|姑|苏|山}}|p=Gūsūshān}}) ay naging kabisera ng [[Sinaunang mga estado sa Tsina|estado]] ng [[Wu (estado)|Wu]]. Mula sa gampanin nito, nakilala rin ito bilang '''Wu'''. Noong 514{{nbsp}}BK, itinatag ni [[Haring Helü ng Wu|Haring Helü]] ng Wu ang isang bagong kabisera sa isang kalapit na sityo at pinangalanang '''Lungsod ng Helü''', at ito ang lumago at naging Suzhou. Noong [[panahon ng Naglalabanang mga Estado]], patuloy na nagsilbing luklukang pampook ng pamahalaaan ang Lungsod ng Helü. Mula sa mga lugar na pinamahalaan nito, nakilala ito bilang '''Wuxian''' ({{abbr|lit|literally}}. "[[Kondado ng Wu]]") at '''Wujun''' ("''[[Wu Commandery]]''").<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/11384/ |title = Supplement to the Local Gazetteer of Wu Prefecture |website = [[World Digital Library]] |year = 1134 |access-date = 2013-09-06 |archive-url = https://web.archive.org/web/20131212164525/http://www.wdl.org/en/item/11384/ |archive-date = 12 December 2013 |url-status = live |df = dmy-all }}</ref> Sa ilalim ng [[dinastiyang Qin]], nakilala ito bilang '''Kuaiji''' kasunod ng pinalaking ''commandery'' nito, na ipinangalan mula sa [[Bundok Kuaiji|ipinalálagáy na himlayan]] ni [[Yu ang Dakila]] malapit sa makabagong [[Shaoxing]] sa [[Zhejiang]]. Unang opisyal na ginamit ang pangalang "Suzhou" noong 589 PK sa panahon ng [[dinastiyang Sui]]. Ang ''sū'' ({{lang|zh|{{linktext|蘇}}}} o {{lang|zh|{{linktext|苏}}}}) sa pangalan nito ay kontraksiyon ng lumang pangalang Gusu. Tumutukoy ito sa [[shiso]] na isang barayti ng [[perilla]], isang espesye ng [[malipukon]]. Ang ''zhou'' {{lang|zh|{{linktext|州}}}} ay orihinal na nangangahulugang [[Zhou (Tsinong paghahating pampangasiwaan)|isang katulad ng lalawigan o kondado]] (ikompara sa [[Guizhou]]), ngunit paglaon ay malimit na ginamit sa [[pagpapalit-tawag]] na paraan para sa kabisera ng gayong rehiyon (ikompara sa [[Guangzhou]], [[Hangzhou]], atbp.).<ref>''Dictionary of Chinese Place-names Ancient and Modern'' ({{lang|zh|中国古今地名大词典}}, ''Zhongguo Gujin Diming Dacidian''), p. 1438. [[Shanghai Lexicographical Publishing House]] (Shanghai), 2006. {{in lang|zh}}</ref> Ang Suzhou ay [[Hanyu Pinyin]] na pagbaybay ng Putonghua na pagbigkas ng pangalang ito. Bago pinagtibay ang paggamit ng pinyin, nakilala ito sa [[Romanisasyon ng Tsino|iba't ibang mga pangalan]] tulad ng '''Soo-chow''', '''Suchow''', at '''Su-chow'''.{{sfnp|''EB''|1887}}{{sfnp|''EB''|1911}} ==Mga paghahating pampangasiwaan== {{See also|Talaan ng mga paghahating pampangasiwaan ng Jiangsu}} Ang pusod urbano ng Suzhou ay impormal na tinatawag na "Old Town". Ito ay nasa [[Distrito ng Gusu]]. Nasa silangan nito ang [[Liwasang Industriyal ng Suzhou]], at sa kanluran naman ang [[Sonang Pagpapaunlad ng Mataas at Bagong Teknolohiya ng Suzhou]]. Noong 2000, hinati ang orihinal na Kondado ng Wu sa dalawang mga distrito: ang [[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|Distrito ng Xiangcheng]] at [[Distrito ng Wuzhong]]. Bumubuo ang mga ito ngayon sa hilaga at katimugang mga bahagi ng lungsod. Noong 2012, ang dating Lungsod ng Wujiang ay naging Distrito ng Wujiang ng Lungsod ng Suzhou. Ang Suzhou ay isa sa pinakamaunlád na lungsod sa Tsina. May tuwirang kaugnayan ang pagunlad nito sa paglago ng mga [[karatig lungsod]] nito, kabilang na ang [[Kunshan]], [[Taicang]], [[Changshu]], at [[Zhangjiagang]], na kasama ang lungsod ng Suzhou ay bumubuo sa [[antas-prepektura na lungsod]] ng Suzhou. Ang antas-prepektura na lungsod ng Suzhou ay tahanan ng maraming mga kompanya sa larang ng [[mataas na teknolohiya]]. {|class="wikitable" ! colspan="6" | Mapa |- | colspan="6" | <div style="position: relative" class="center"> {{Image label begin|image=Administrative Division Suzhou.png|width={{{1|600}}}|link=}} {{Image label|x=590|y=1010|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Huqiu|'''Huqiu'''</span>]]}} {{Image label|x=710|y=1190|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Wuzhong|'''Wuzhong'''</span>]]}} {{Image label|x=740|y=880|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|'''Xiangcheng'''</span>]]}} {{Image label|x=775|y=1050|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Gusu|<span style="font-size:smaller;">'''Gusu'''</span>]]}} {{Image label|x=800|y=1460|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Wujiang, Suzhou|'''Wujiang'''</span>]]}} {{Image label|x=980|y=600|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Changshu|'''Changshu<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=720|y=270|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Zhangjiagang|'''Zhangjiagang<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=1180|y=1030|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Kunshan|'''Kunshan<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=1380|y=720|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Taicang|'''Taicang<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=880|y=1020|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Liwasang Industriyal ng Suzhou|<span style="color: grey; font-size:smaller;">'''Liwasang<br/>Industriyal<br/>ng Suzhou'''</span>]]}} {{Image label|x=150|y=1270|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Lawa ng Lake|''Lawa ng Tai''</span>]]}} </div> |- ! align=left | Subdibisyon ! align=left | Pinapayak na Tsino ! align=left | Hanyu Pinyin ! align=left | Populasyon {{small|([[Ika-anim na Pambansang Senso ng Populasyon ng Republikang Bayan ng Tsina|2010]])}} ! align=left | Lawak {{small|(km²)}} ! align=left | Densidad {{small|(/km²)}} |- |- style="background:#d3d3d3;" | colspan="6" style="text-align:center; "| '''''City Proper''''' |- | align=left | [[Distrito ng Gusu]] | align=left | {{lang|zh-hans|姑苏区}} | align=left | {{transl|zh|Gūsū Qū}} | align=right| 954,455 | align=right| 372 | align=right| 2,565.73 |- |- style="background:#d3d3d3;" | colspan="6" style="text-align:center; "| '''Suburban''' |- | align=left | [[Distrito ng Huqiu]] | align=left | {{lang|zh-hans|虎丘区}} | align=left | {{transl|zh|Hǔqiū Qū}} | align=right| 572,313 | align=right| 258 | align=right| 2,218.26 |- | align=left | [[Distrito ng Wuzhong]] | align=left | {{lang|zh-hans|吴中区}} | align=left | {{transl|zh|Wúzhōng Qū}} | align=right| 1,158,410 | align=right| 672 | align=right| 1,723.82 |- | align=left | [[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|Distrito ng Xiangcheng]] | align=left | {{lang|zh-hans|相城区}} | align=left | {{transl|zh|Xiāngchéng Qū}} | align=right| 693,576 | align=right| 416 | align=right| 1,667.25 |- | align=left | [[Distrito ng Wujiang, Suzhou|Distrito ng Wujiang]] | align=left | {{lang|zh-hans|吴江区}} | align=left | {{transl|zh|Wújiāng Qū}} | align=right| 1,275,090 | align=right| 1,093 | align=right| 1,166.59 |- style="background:#d3d3d3;" | colspan=6 style="text-align:center; "|'''Mga karatig lungsod ([[antas-kondado na lungsod]])''' |- | align=left | [[Changshu|Lungsod ng Changshu]] | align=left | {{lang|zh-hans|常熟市}} | align=left | {{transl|zh|Chángshú Shì}} | align=right| 1,510,103 | align=right| 1,094 | align=right| 1,380.35 |- | align=left | [[Taicang|Lungsod ng Taicang]] | align=left | {{lang|zh-hans|太仓市}} | align=left | {{transl|zh|Tàicāng Shì}} | align=right| 712,069 | align=right| 620 | align=right| 1,148.49 |- | align=left | [[Kunshan|Lungsod ng Kunshan]] | align=left | {{lang|zh-hans|昆山市}} | align=left | {{transl|zh|Kūnshān Shì}} | align=right| 1,646,318 | align=right| 865 | align=right| 1,903.25 |- | align=left | [[Zhangjiagang|Lungsod ng Zhangjiagang]] | align=left | {{lang|zh-hans|张家港市}} | align=left | {{transl|zh|Zhāngjiāgǎng Shì}} | align=right| 1,248,414 | align=right| 772 | align=right| 1,617.11 |- style="background:#d3d3d3;" | colspan=3 style="text-align:center; "|'''Kabuoan''' | align=right|'''10,465,994''' | align=right|'''8,488''' | align=right|'''1,233.03''' |- | colspan=6 style="text-align:center; "| Hindi pormal na mga paghahating administratibo – [[Liwasang Industriyal ng Suzhou]] at [[Bagong Distrito ng Suzhou]]<br/>Mga dating distrito – Distrito ng Canglang, Distrito ng Pingjiang, at Distrito ng Jinchang |} == Mga sanggunian == {{Reflist|30em}} == Pangkalahatang mga reperensiya== * {{cite EB9 |mode=cs2 |wstitle=Su-chow |volume=22 |ref={{harvid|''EB''|1887}} |page=617 }}. * {{cite EB1911 |mode=cs2 |wstitle=Su-chow |volume=26 |ref={{harvid|''EB''|1911}} |page=7 }}. * [http://info.hktdc.com/mktprof/china/suzhou.htm Economic profile for Suzhou] at [[Hong Kong Trade Development Council|HKTDC]] * {{cite book|last=Xu|first=Yinong|title=The Chinese City in Space and Time: The Development of Urban Form in Suzhou|year=2000|publisher=[[University of Hawaii Press]]|location=[[Hawaii]]|isbn=9780824820763}} ==Mga panlabas na link== {{Commons category|Suzhou}} {{Wikivoyage|Suzhou}} * [http://www.traveltosuzhou.com/ Official Resource] for English-speaking travelers * [https://web.archive.org/web/20041023081714/http://www.suzhou.gov.cn/ Official website] for Suzhou's municipal government * [http://suzhou.jiangsu.net Suzhou city guide with open directory] (Jiangsu Network) * {{OSM relation|4430941}} <!--{{Jiangsu topics}}--> {{Jiangsu}} {{Mga kalakhang lungsod ng Tsina}} <!--{{Regions and cities of China}}--> [[Kategorya:Mga lungsod sa Jiangsu]] qx6mol8bbpty9kaych0w4mv3553hcfi 1960750 1960748 2022-08-05T13:36:32Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{About|lungsod sa lalawigan ng Jiangsu|lungsod sa lalawigan ng Anhui|Suzhou, Anhui|ibang gamit|Suzhou (paglilinaw)}} {{Redirect|Soochow|ibang gamit|Suchow (paglilinaw)}} {{Infobox settlement | name = {{raise|0.2em|Suzhou}} | official_name = | other_name = Soochow, Sou-tseu | native_name = {{lower|0.1em|{{nobold|{{lang|zh-hans|苏州市}}}}}} | nickname = | settlement_type = [[Antas-prepektura na lungsod]] | motto = <!-- images and maps -----------> | image_skyline = Gate of the Orient 东方之门 dong fang zhi men Suzhou photo Christian Gänshirt 2015.JPG | imagesize = 250px | image_caption = Tarangkahan ng Silanganin sa kanlurang pampang ng Lawa ng Jinji sa Liwasang Industriyal ng Suzhou | image_flag = <!-- Flag of the City of Suzhou.png --> | flag_size = | image_seal = | seal_size = | image_map = {{maplink|frame=yes|plain=yes|type=shape|stroke-width=2|stroke-color=#000000|zoom=7}} | image_map1 = Suzhou locator map in Jiangsu.svg | mapsize1 = 250px | map_caption1 = Kinaroroonan sa [[Jiangsu]] | pushpin_map = China Jiangsu#Eastern China#China | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = Kinaroroonan sa China | pushpin_mapsize = 275 <!-- Location ------------------>| subdivision_type = [[Talaan ng mga bansa|Bansa]] | subdivision_name = [[Tsina|Republikang Bayan ng Tsina]] | subdivision_type1 = [[Mga lalawigan ng Tsina|Province]] | subdivision_name1 = [[Jiangsu]] | subdivision_type2 = [[Mga paghahating antas-kondado]] | subdivision_name2 = 11 | subdivision_type3 = | subdivision_name3 = | subdivision_type4 = | subdivision_name4 = <!-- Politics -----------------> | government_footnotes = | government_type = [[Antas-prepektura na lungsod]] | leader_title = Kalihim ng Partido | leader_name = Lan Shaomin | leader_title1 = Alkalde | leader_name1 = Li Yaping | leader_title2 = | leader_name2 = | leader_title3 = | leader_name3 = | leader_title4 = | leader_name4 = | established_title = Itinatag | established_date = 514 BK | established_title2 = <!-- Incorporated (town) --> | established_date2 = | established_title3 = <!-- Incorporated (city) --> | established_date3 = <!-- Area ---------------------> | area_magnitude = | unit_pref = <!--Enter: Imperial, if Imperial (metric) is desired--> | area_footnotes = <ref name="survey">{{cite web|url=http://suzhou.sz2500.com/english/Survey/pic/d.jpg|title=Table showing land area and population|access-date=2007-09-07|year=2003|publisher=Suzhou People's Government|archive-url=https://web.archive.org/web/20071202082747/http://suzhou.sz2500.com/english/Survey/pic/d.jpg|archive-date=2 December 2007|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> | area_total_km2 = 8488.42 | area_land_km2 = 6093.92 | area_water_km2 = 2394.50 | area_water_percent = | area_urban_km2 = 2743 | area_metro_km2 = <!-- Population -----------------------> | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="SZECO2019">{{cite web |title = 2018年苏州市国民经济和社会发展统计公报 |trans-title = Statistical Communiqué of Suzhou on the 2018 National Economic and Social Development |newspaper = Suzhou Daily |publisher = Suzhou Municipal Government |date = 21 January 2019 |language = zh |accessdate = 30 October 2019 |url = http://www.suzhou.gov.cn/news/szxw/201901/t20190121_1041912.shtml |archive-date = 30 Oktubre 2019 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191030020442/http://www.suzhou.gov.cn/news/szxw/201901/t20190121_1041912.shtml |url-status = dead }}</ref> | population_note                 = | population_total = 10,721,700 | population_density_km2 = auto | population_demonym = [[wikt:Suzhounese|Suzhounese]] <!-- General information --------------->| timezone = [[Oras sa Beijing]] | utc_offset = +8 | coordinates = {{coord|31|18|N|120|36|E|region:CN-32_type:city(1E7)|display=it}} | elevation_footnotes = <!--for references: use <ref> </ref> tags--> | elevation_m = | elevation_ft = <!-- Area/postal codes & others --------> | postal_code_type = [[Mga kodigong postal sa Tsina|Kodigong postal]] | postal_code = 215000 | area_code = 512 | iso_code = [[ISO 3166-2:CN|CN-JS-05]] | blank_name = [[Kabuuan ng Gawang Katutubo|GDP]] (2018) | blank_info = *Kabuoan [[Renminbi|CNY]] 1.86 trilyon<br/>USD $280.92 bilyon<br/>[[Kapantayan ng lakas ng pagbili|PPP]] $528.42 billion *Per capita [[Renminbi|CNY]] 174,129<br/>USD $26,303<br/>PPP $49,477 *Growth: {{increase}} 7% | blank1_name = [[Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao|HDI]] (2015) | blank1_info = 0.894 – <span style="color:#090;">very high</span><ref name="hdi"> Calculated using data from Suzhou Statistics Bureau. Life Expectancy Index = 0.9672, Education Index = 0.8244, Income Index = 0.896. Refs:<br /> * {{cite web|author=Suzhou Bureau of Statistics ({{lang|zh-hans|苏州市统计局}})|script-title=zh:2016年苏州市情市力|url=http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2016.pdf|access-date=2017-03-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170314152243/http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2016.pdf|archive-date=14 March 2017|url-status=live|df=dmy-all}} * {{Cite web|url=http://js.qq.com/a/20160928/006632.htm|script-title=zh:新建改扩建410所学校 苏州教育有"国际范"|access-date=2017-03-13|publisher=[[Tencent]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20170314071345/http://js.qq.com/a/20160928/006632.htm|archive-date=14 March 2017|url-status=live|df=dmy-all}} * {{cite news|script-title=zh:苏州人均期望寿命高于北京上海 癌症仍是"头号杀手"|url=http://news.2500sz.com/news/szxw/2016-4/22_2912184.shtml|access-date=2016-10-05|agency={{lang|zh-hans|城市商报}}|date=2016-04-22|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20171003125905/http://news.2500sz.com/news/szxw/2016-4/22_2912184.shtml|archive-date=3 October 2017|url-status=dead|df=dmy-all}} </ref> | blank2_name = Bulaklak | blank2_info = [[Osmanthus]] | blank3_name = Puno | blank3_info = [[Cinnamomum camphora|Camphor laurel]] | blank4_name = [[Wikang Tsino|Wikaing panrehiyon]] | blank4_info = [[Wikang Wu|Wu]]: [[wikaing Suzhou]] | blank5_name = [[Mga plaka ng sasakyan ng Republikang Bayan ng Tsina|Mga unlapi ng plaka ng sasakyan]] | blank5_info = {{lang|zh-cn|苏E}} at {{lang|zh-cn|苏U}}<ref>{{cite web |url=http://js.xhby.net/system/2018/10/24/030887673.shtml |script-title=zh:苏U号牌来了！苏州将成江苏首个启用双号牌的城市 |publisher=交汇点 |date=2018-10-24 |access-date=2018-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181024192052/http://js.xhby.net/system/2018/10/24/030887673.shtml |archive-date=24 October 2018 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> | website = {{url|www.suzhou.gov.cn}} | footnotes = }} Ang '''Suzhou''' ({{zh |c=苏州}}; {{IPA-wuu|səu tsøʏ|pagbigkas sa [[Suzhounese]]:}}, <small>pagbigkas sa [[Pamantayang Mandarin]]:</small> {{IPAc-cmn|s|u|1|.|zh|ou|1}}), [[Romanisasyong postal|alternatibong romanisado]] bilang '''Soochow''', ay isang pangunahing lungsod sa timog-silangang bahagi ng lalawigan ng [[Jiangsu]] ng [[Silangang China]], sa layong humigit-kumulang 100 kilometro (62 milya) hilagang-kanluran ng [[Shanghai]]. Isa itong pangunahing sentrong ekonomiko at katumbukán ng kalakalan at komersiyo, at ito rin ang pangalawang pinakamalaking lungsod sa lalawigan, kasunod ng kabisera nitong [[Nanjing]]. Ang lungsod ay matatagpuan sa ibabang abot ng [[Ilog Yangtze]] at sa pampang ng [[Lawa ng Tai]], at nasa rehiyon ng [[Delta ng Ilog Yangtze]]. Administratibong isang [[antas-prepektura na lungsod]] ang Suzhou na may populasyong 4.33 milyong katao sa ''city proper'' nito, at kabuoang residenteng populasyon na 10.58 milyon sa pook administratibo nito ({{As of|2013|lc=y}}).<ref name="sz2014" /><ref>Kasama ang kalapit na mga rehiyong [[naik]] nito at mga karatig lungsod ng [[Kunshan]], [[Zhangjiagang]], [[Taicang]], at [[Changshu]]. Ang pahayag na ito ay batay sa datos mula sa lokal na pamahalaan, habang iginigiit ng isang ulat mula sa [[Mga Nagkakaisang Bansa]] (tingnan sa baba) na ang (urbanong) populasyon nito ay 5.156 milyon noong 2014.</ref> Lumaki nang 6.5% ang populasyong urbano nito mula 2000 hanggang 2014, isa sa pinakamataas sa mga lungsod na may populasyong higit sa 5 milyong katao.<ref>{{cite web|author=United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division|title=World Urbanization Prospects: The 2014 Revision|url=http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf|access-date=1 January 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20141102043800/http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf|archive-date=2 November 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news|author=Elizabeth MacBride|title=Keep an eye on these emerging market cities|url=http://nbr.com/2014/12/22/keep-an-eye-on-these-emerging-market-cities/|access-date=1 January 2015|publisher=CNBC|date=22 December 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150101072728/http://nbr.com/2014/12/22/keep-an-eye-on-these-emerging-market-cities/|archive-date=1 January 2015|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Ang Suzhou, na itinatag noong 514{{nbsp}}BK (Bago ang kapanganakan ni Kristo), ay may higit sa 2,500 taon ng kasaysayan, kalakip ang napakaraming mga relikiya at sityong may kaugnayan sa kasaysayan. Noong mga 100{{nbsp}}PK (Pagkatapos ng kapanganakan ni Kristo), sa kasagsagan ng [[dinastiya ng Silangang Han]], ito ay naging isa sa sampung pinakamalaking mga lungsod sa mundo dahil sa emigrasyón mula [[Hilaga at katimugang Tsina|Hilagang Tsina]].<ref>{{cite book|author=Tertius Chandler|title=Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census|year=1987|publisher=St. David's University Press|isbn=978-0889462076}}</ref><ref>{{cite web|title=Top 10 Cities of the Year 100|url=http://geography.about.com/library/weekly/aa011201b.htm|publisher=About.com|access-date=2013-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20131005065844/http://geography.about.com/library/weekly/aa011201b.htm|archive-date=5 October 2013|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Isa na itong mahalagang sentro ng komersiyo sa Tsina, simula noong [[dinastiyang Song]] ng ika-10 dantaon. Noong mga dinastiya ng [[Dinastiyang Ming|Ming]] at [[Dinastiyang Qing|Qing]], isang pambansang sentrong ekonomiko, pangkalinangan, at pangkomersiyo ang Suzhou,<ref>{{cite web|title=The Grand Canal|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5318/|publisher=[[World Heritage Centre|UNESCO World Heritage Center]]|access-date=1 January 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140102191053/https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5318/|archive-date=2 January 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> gayon din pinakamalaking lungsod na hindi [[kabisera]] sa buong mundo, hanggang sa naganap ang [[Himagsikang Taiping]] noong 1860.<ref>{{cite book|first=Michael|last=Marme|title=Suzhou: Where the Goods of All the Provinces Converge|year=2005|publisher=[[Stanford University Press]]|location=[[Stanford, California|Stanford]]|isbn=9780804731126}}</ref> Nang muling nakuha nina [[Li Hongzhang]] at [[Charles George Gordon]] ang lungsod pagkaraan ng tatlong taon, nakamit na ng Shanghai ang nangingibabaw na puwesto sa bansa.<ref>Xu (2000), pp. 16, 72–73, 159.</ref> Mula nang ilunsad ang [[Pagbabagong ekonomiko sa Tsina|mga pagbabago sa ekonomiya noong 1978]], ang Suzhou ay naging isa sa pinakamabilis na lumalagong mga pangunahing lungsod sa mundo, na may humigit-kumulang 14% sa reyt ng paglaki ng GDP nito sa loob ng 35 mga taon.<ref name="sz2014">{{cite web|author=Suzhou Bureau of Statistics |script-title=zh:2014年苏州市情市力|url=http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2014.pdf|access-date=2014-04-19|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140419145824/http://www.sztjj.gov.cn/tjnj/sqsl2014.pdf|archive-date=19 April 2014|df=dmy-all}}</ref><ref name=xmsz>{{cite news|script-title=zh:寻梦苏州 探寻一座城市的现代化之路|url=http://www.people.com.cn/GB/paper40/13951/1246054.html|access-date=2013-08-27|newspaper=人民网|date=2005-01-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20131014235550/http://www.people.com.cn/GB/paper40/13951/1246054.html|archive-date=14 October 2013|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Kalakip ng mataas na [[inaasahang haba ng buhay]] (''life expectancy'') at [[kita ng bawat tao]] (''per capita income''), ang mga panukat ng [[Talatuntunan ng Kaunlarang Pantao]] ng Suzhou ay halos maihahambing sa isang bahagyang maunlad na bansa, kaya ito ay isa sa pinakamaunlad at pinakamasaganang lungsod sa Tsina.<ref name="hdi" /> Ang mga kanal, batong tulay, [[pagoda]], at [[Tsinong hardin|hardin]] na masusì ang pagkadisenyo ay nakapag-ambag sa katayuan nito bilang isa sa pangunahing mga atraksiyón sa mga turista sa Tsina. Idinagdag ang [[Klasikal na mga Hardin ng Suzhou]] sa talaan ng mga [[Pandaigdigang Pamanang Pook]] ng [[UNESCO]] noong 1997 at 2000. Malimit na pinalayawang "[[Talaan ng mga pook na tinawag na Venezia ng Silangan|Venezia ng Silangan]]" o "Venezia ng China" ang Suzhou.<ref>[https://archive.is/20120717104026/http://www.andovertownsman.com/arts/local_story_055172444.html?keyword=secondarystory Visit some of China's best gardens next week without a passport » Arts/Entertainment » Andover Townsman, Andover, MA]. Andovertownsman.com. Retrieved on 2011-08-28.</ref><ref> {{cite news | url=http://www.timesonline.co.uk/tol/travel/destinations/china/article6732037.ece?print=yes&randnum=1151003209000 | work=The Times | location=London | title=Suzhou: Real China outside Shanghai | access-date=2010-05-24 | first=Annabelle | last=Thorpe | archive-url=https://web.archive.org/web/20110604233622/http://www.timesonline.co.uk/tol/travel/destinations/china/article6732037.ece?print=yes&randnum=1151003209000 | archive-date=4 June 2011 | url-status=live | df=dmy-all }} </ref><ref> {{cite news | url=https://www.nytimes.com/1988/03/13/travel/exploring-twin-cities-by-canal-boat.html?pagewanted=all | work=The New York Times | title=Exploring Twin Cities By Canal Boat | first1=Betty | last1=Fussell | date=1988-03-13 | access-date=2010-05-24 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170701083947/http://www.nytimes.com/1988/03/13/travel/exploring-twin-cities-by-canal-boat.html?pagewanted=all | archive-date=1 July 2017 | url-status=live | df=dmy-all }} </ref> {{anchor|Etymology|Name}} ==Mga pangalan== {{Infobox Chinese | pic = Suzhou (Chinese characters).svg | piccap = "Suzhou" sa Pinapayak (taas) at Kinagisnang (baba) mga Tsinong panitik | picupright = 0.425 | s = {{linktext|苏州}} | t = {{linktext|蘇州}} | p = Sūzhōu | w = Su¹-chou¹ | mi = {{IPAc-cmn|s|u|1|.|zh|ou|1}} | suz = Sou-tseü | j = Sou¹-zau¹ | y = Sōu-jāu | ci = {{IPAc-yue|s|ou|1|.|z|au|1}} | poj = Soo-ciŭ | h = Sû-chû | order = st <!--Leave old names in text, as relevant-->| c = | altname = }} Noong [[dinastiyang Zhou]], isang pamayanang nakilala bilang '''Gusu''' (hango sa kalapit na [[Bundok Gusu]], {{zh|t={{linktext|姑蘇|山}}|s={{linktext|姑|苏|山}}|p=Gūsūshān}}) ay naging kabisera ng [[Sinaunang mga estado sa Tsina|estado]] ng [[Wu (estado)|Wu]]. Mula sa gampanin nito, nakilala rin ito bilang '''Wu'''. Noong 514{{nbsp}}BK, itinatag ni [[Haring Helü ng Wu|Haring Helü]] ng Wu ang isang bagong kabisera sa isang kalapit na sityo at pinangalanang '''Lungsod ng Helü''', at ito ang lumago at naging Suzhou. Noong [[panahon ng Naglalabanang mga Estado]], patuloy na nagsilbing luklukang pampook ng pamahalaaan ang Lungsod ng Helü. Mula sa mga lugar na pinamahalaan nito, nakilala ito bilang '''Wuxian''' ({{abbr|lit|literally}}. "[[Kondado ng Wu]]") at '''Wujun''' ("''[[Wu Commandery]]''").<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/11384/ |title = Supplement to the Local Gazetteer of Wu Prefecture |website = [[World Digital Library]] |year = 1134 |access-date = 2013-09-06 |archive-url = https://web.archive.org/web/20131212164525/http://www.wdl.org/en/item/11384/ |archive-date = 12 December 2013 |url-status = live |df = dmy-all }}</ref> Sa ilalim ng [[dinastiyang Qin]], nakilala ito bilang '''Kuaiji''' kasunod ng pinalaking ''commandery'' nito, na ipinangalan mula sa [[Bundok Kuaiji|ipinalálagáy na himlayan]] ni [[Yu ang Dakila]] malapit sa makabagong [[Shaoxing]] sa [[Zhejiang]]. Unang opisyal na ginamit ang pangalang "Suzhou" noong 589 PK sa panahon ng [[dinastiyang Sui]]. Ang ''sū'' ({{lang|zh|{{linktext|蘇}}}} o {{lang|zh|{{linktext|苏}}}}) sa pangalan nito ay kontraksiyon ng lumang pangalang Gusu. Tumutukoy ito sa [[shiso]] na isang barayti ng [[perilla]], isang espesye ng [[malipukon]]. Ang ''zhou'' {{lang|zh|{{linktext|州}}}} ay orihinal na nangangahulugang [[Zhou (Tsinong paghahating pampangasiwaan)|isang katulad ng lalawigan o kondado]] (ikompara sa [[Guizhou]]), ngunit paglaon ay malimit na ginamit sa [[pagpapalit-tawag]] na paraan para sa kabisera ng gayong rehiyon (ikompara sa [[Guangzhou]], [[Hangzhou]], atbp.).<ref>''Dictionary of Chinese Place-names Ancient and Modern'' ({{lang|zh|中国古今地名大词典}}, ''Zhongguo Gujin Diming Dacidian''), p. 1438. [[Shanghai Lexicographical Publishing House]] (Shanghai), 2006. {{in lang|zh}}</ref> Ang Suzhou ay [[Hanyu Pinyin]] na pagbaybay ng Putonghua na pagbigkas ng pangalang ito. Bago pinagtibay ang paggamit ng pinyin, nakilala ito sa [[Romanisasyon ng Tsino|iba't ibang mga pangalan]] tulad ng '''Soo-chow''', '''Suchow''', at '''Su-chow'''.{{sfnp|''EB''|1887}}{{sfnp|''EB''|1911}} ==Mga paghahating pampangasiwaan== {{See also|Talaan ng mga paghahating pampangasiwaan ng Jiangsu}} Ang pusod urbano ng Suzhou ay impormal na tinatawag na "Old Town". Ito ay nasa [[Distrito ng Gusu]]. Nasa silangan nito ang [[Liwasang Industriyal ng Suzhou]], at sa kanluran naman ang [[Sonang Pagpapaunlad ng Mataas at Bagong Teknolohiya ng Suzhou]]. Noong 2000, hinati ang orihinal na Kondado ng Wu sa dalawang mga distrito: ang [[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|Distrito ng Xiangcheng]] at [[Distrito ng Wuzhong]]. Bumubuo ang mga ito ngayon sa hilaga at katimugang mga bahagi ng lungsod. Noong 2012, ang dating Lungsod ng Wujiang ay naging Distrito ng Wujiang ng Lungsod ng Suzhou. Ang Suzhou ay isa sa pinakamaunlád na lungsod sa Tsina. May tuwirang kaugnayan ang pagunlad nito sa paglago ng mga [[karatig lungsod]] nito, kabilang na ang [[Kunshan]], [[Taicang]], [[Changshu]], at [[Zhangjiagang]], na kasama ang lungsod ng Suzhou ay bumubuo sa [[antas-prepektura na lungsod]] ng Suzhou. Ang antas-prepektura na lungsod ng Suzhou ay tahanan ng maraming mga kompanya sa larang ng [[mataas na teknolohiya]]. {|class="wikitable" ! colspan="6" | Mapa |- | colspan="6" | <div style="position: relative" class="center"> {{Image label begin|image=Administrative Division Suzhou.png|width={{{1|600}}}|link=}} {{Image label|x=590|y=1010|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Huqiu|'''Huqiu'''</span>]]}} {{Image label|x=710|y=1190|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Wuzhong|'''Wuzhong'''</span>]]}} {{Image label|x=740|y=880|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|'''Xiangcheng'''</span>]]}} {{Image label|x=775|y=1050|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Gusu|<span style="font-size:smaller;">'''Gusu'''</span>]]}} {{Image label|x=800|y=1460|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Distrito ng Wujiang, Suzhou|'''Wujiang'''</span>]]}} {{Image label|x=980|y=600|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Changshu|'''Changshu<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=720|y=270|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Zhangjiagang|'''Zhangjiagang<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=1180|y=1030|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Kunshan|'''Kunshan<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=1380|y=720|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Taicang|'''Taicang<br/>{{small|(lungsod)}}'''</span>]]}} {{Image label|x=880|y=1020|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Liwasang Industriyal ng Suzhou|<span style="color: grey; font-size:smaller;">'''Liwasang<br/>Industriyal<br/>ng Suzhou'''</span>]]}} {{Image label|x=150|y=1270|scale={{{1|600}}}/1800|text=[[Lawa ng Lake|''Lawa ng Tai''</span>]]}} </div> |- ! align=left | Subdibisyon ! align=left | Pinapayak na Tsino ! align=left | Hanyu Pinyin ! align=left | Populasyon {{small|([[Ika-anim na Pambansang Senso ng Populasyon ng Republikang Bayan ng Tsina|2010]])}} ! align=left | Lawak {{small|(km²)}} ! align=left | Densidad {{small|(/km²)}} |- |- style="background:#d3d3d3;" | colspan="6" style="text-align:center; "| '''''City Proper''''' |- | align=left | [[Distrito ng Gusu]] | align=left | {{lang|zh-hans|姑苏区}} | align=left | {{transl|zh|Gūsū Qū}} | align=right| 954,455 | align=right| 372 | align=right| 2,565.73 |- |- style="background:#d3d3d3;" | colspan="6" style="text-align:center; "| '''Suburban''' |- | align=left | [[Distrito ng Huqiu]] | align=left | {{lang|zh-hans|虎丘区}} | align=left | {{transl|zh|Hǔqiū Qū}} | align=right| 572,313 | align=right| 258 | align=right| 2,218.26 |- | align=left | [[Distrito ng Wuzhong]] | align=left | {{lang|zh-hans|吴中区}} | align=left | {{transl|zh|Wúzhōng Qū}} | align=right| 1,158,410 | align=right| 672 | align=right| 1,723.82 |- | align=left | [[Distrito ng Xiangcheng, Suzhou|Distrito ng Xiangcheng]] | align=left | {{lang|zh-hans|相城区}} | align=left | {{transl|zh|Xiāngchéng Qū}} | align=right| 693,576 | align=right| 416 | align=right| 1,667.25 |- | align=left | [[Distrito ng Wujiang, Suzhou|Distrito ng Wujiang]] | align=left | {{lang|zh-hans|吴江区}} | align=left | {{transl|zh|Wújiāng Qū}} | align=right| 1,275,090 | align=right| 1,093 | align=right| 1,166.59 |- style="background:#d3d3d3;" | colspan=6 style="text-align:center; "|'''Mga karatig lungsod ([[antas-kondado na lungsod]])''' |- | align=left | [[Changshu|Lungsod ng Changshu]] | align=left | {{lang|zh-hans|常熟市}} | align=left | {{transl|zh|Chángshú Shì}} | align=right| 1,510,103 | align=right| 1,094 | align=right| 1,380.35 |- | align=left | [[Taicang|Lungsod ng Taicang]] | align=left | {{lang|zh-hans|太仓市}} | align=left | {{transl|zh|Tàicāng Shì}} | align=right| 712,069 | align=right| 620 | align=right| 1,148.49 |- | align=left | [[Kunshan|Lungsod ng Kunshan]] | align=left | {{lang|zh-hans|昆山市}} | align=left | {{transl|zh|Kūnshān Shì}} | align=right| 1,646,318 | align=right| 865 | align=right| 1,903.25 |- | align=left | [[Zhangjiagang|Lungsod ng Zhangjiagang]] | align=left | {{lang|zh-hans|张家港市}} | align=left | {{transl|zh|Zhāngjiāgǎng Shì}} | align=right| 1,248,414 | align=right| 772 | align=right| 1,617.11 |- style="background:#d3d3d3;" | colspan=3 style="text-align:center; "|'''Kabuoan''' | align=right|'''10,465,994''' | align=right|'''8,488''' | align=right|'''1,233.03''' |- | colspan=6 style="text-align:center; "| Hindi pormal na mga paghahating administratibo – [[Liwasang Industriyal ng Suzhou]] at [[Bagong Distrito ng Suzhou]]<br/>Mga dating distrito – Distrito ng Canglang, Distrito ng Pingjiang, at Distrito ng Jinchang |} == Mga sanggunian == {{Reflist|30em}} == Pangkalahatang mga reperensiya== * {{cite EB9 |mode=cs2 |wstitle=Su-chow |volume=22 |ref={{harvid|''EB''|1887}} |page=617 }}. * {{cite EB1911 |mode=cs2 |wstitle=Su-chow |volume=26 |ref={{harvid|''EB''|1911}} |page=7 }}. * [http://info.hktdc.com/mktprof/china/suzhou.htm Economic profile for Suzhou] at [[Hong Kong Trade Development Council|HKTDC]] * {{cite book|last=Xu|first=Yinong|title=The Chinese City in Space and Time: The Development of Urban Form in Suzhou|year=2000|publisher=[[University of Hawaii Press]]|location=[[Hawaii]]|isbn=9780824820763}} ==Mga panlabas na link== {{Commons category|Suzhou}} {{Wikivoyage|Suzhou}} * [http://www.traveltosuzhou.com/ Official Resource] for English-speaking travelers * [https://web.archive.org/web/20041023081714/http://www.suzhou.gov.cn/ Official website] for Suzhou's municipal government * [http://suzhou.jiangsu.net Suzhou city guide with open directory] (Jiangsu Network) * {{OSM relation|4430941}} <!--{{Jiangsu topics}}--> {{Jiangsu}} {{Mga kalakhang lungsod ng Tsina}} <!--{{Regions and cities of China}}--> [[Kategorya:Mga lungsod sa Jiangsu]] 3dlztbqapsh6rfs3k1ndrp0mwwchgq7 0 40972 1960854 168962 2022-08-05T21:09:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Diptera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Diptera]] 7rnkb83adblsa9818amrtxlty0u90fu 0 42428 1960789 1960462 2022-08-05T18:06:52Z Xsqwiypb 120901 /* Kahirapan sa pagtukoy ng espesye */ wikitext text/x-wiki {{Padron:Biological classification}} Sa larangan ng [[biolohiya]], ang '''espesye''' (Ingles: '''species''') ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa [[kahanayang biyolohikal|kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay]] at isang [[ranggong pang-taxonomiya|antas ng pagkakapangkat-pangkat]]. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga [[organismo]] na may kakayahang [[interbreed|makipagtalik sa isang kalahi]] at nakapagsisilang ng [[supling]] na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng [[DNA]] o [[morpolohiya]]. Maaari pa ring mahati ang mga espesye sa mga [[subespesye]] ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian. Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga [[halaman]] at [[hayop]] ay umaayon sa mga espesye nito: halimbawa na ang “[[liyon]]”, “[[kambing]]”, at “[[mangga|puno ng mangga]], na mga katawagang tumutukoy sa mga espesye. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga espesye: katulad ng “[[usa]]” na tumutukoy sa [[pamilya (biyolohiya)|pamilyang]] may 34 na mga espesye, katulad ng [[Eld’s deer|usa ni Eld]], [[pulang usa]], at [[wapiti]] (isang [[elk]]). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang espesye ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-[[agham]]. Inilalagay ang bawat espesye sa loob ng isang [[genus]]. Isa itong [[hipotesis]] na ang isang espesye ay higit na mas malapit sa iba pang mga espesye sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa espesye ng ibang genus. Binigyan ng '''[[dalawahang pangalan]]''' ang lahat ng mga espesye na nalalangkapan ng [[generic name|pangalang pampamilya]] at [[tiyakang pangalan]]. Halimbawa na ang “[[Tilapiine cichlid]]” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”). == Kahalagahan == Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “espesye” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang [[biodiversidad|pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay]]. Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing espesye bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang espesye lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga espesyeng nawala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga [[bakas (biyolohiya)|bakas]]. Maaaring gamitin ang [[dalawahang pangalan]] para sa mga espesyeng nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham. Subalit, ayon kay [[Charles Darwin]]: :''Itinutespesyeng ko ang salitang ''espesye'' bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang ''sari'', na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang ''sari'', bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.''<ref>Charles Darwin 1988 (1859) ''On the Origin of Species'' (Hinggil sa Pinagmulan ng mga espesye) na nanggaling sa ''The Works of Charles Darwin'' (Ang mga Gawa ni Charles Darwin), nasa wikang Ingles, pinatnugutan nina Paul H. Barrett at R. B. Freeman, Cambridge: Palimbagan ng Pamantasan ng Cambridge, aklat bilang 15, pahina 39</ref> Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga espesye, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga espesye sa buong mundo.<ref>{{Citation | date =2003-05-26 | title =Just How Many Species Are There, Anyway? (Ilan nga Ba Talaga ang Bilang ng mga espesye?) | url =http://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm | accessdate =2008-01-15 }}</ref> == Pangalang dalawahan == {{Main|Pangalang dalawahan}} Sa [[scientific classification|klasipikasyong maka-agham]], binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang espesye, na itinutespesyeng na [[wikang Latin|Latin]], bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang '''[[sari]]''' (''[[genus]]'') – na ginagamit ang malaking anyong pang-[[alpabeto]] para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga [[grey|kulay-abong]] mga [[lobo (hayop)|lobo]] ay kabilang sa mga espesyeng ''[[Canis lupus]],'' ang mga [[coyote]] sa ''[[Canis latrans]],'' ang mga [[golden jackal|ginintuang jackal]] sa ''[[Canis aureus]],'' at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring ''[[Canis]]'' (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye). Ang '''pangalan ng espesye''' ay ang kabuuan ng '''[[dalawahang pangalan]]''', hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o [[specific name|tiyak na pangalan]] para sa mga [[hayop]]. Kung minsan, sa mga [[aklat]] at mga [[lathalain]] na nasa [[wikang Ingles]], sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng ''species'') o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari: * Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng [[paleontolohiya]]. * Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari. Sa mga libro at artikulong gumagamit ng [[alpabetong Latino]], kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito. Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na [[nomenclature code|kodigo ng pagpapangalan]] – ay unang ginamit ni [[Leonhart Fuchs]] at ipinakilala bilang isang patakaran ni [[Carolus Linnaeus]] sa kaniyang isinaunang akdang ''Systema Naturae'' o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong [[1758]]. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal). Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng [[Diyos]], at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago. ==Kahirapan sa pagtukoy ng espesye== May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni [[Charles Darwin]] noong 1859 sa kanyang [[On the Origin of Species]]. ===Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho=== [[File:Inoceramus cripsii Creta sup Bergamo.JPG|thumb|Ang mga paleontologo ay limitado sa ebidensiyang morpolohikal sa pagpapasya kung ang isang fossil tulad nitong mga ''[[Inoceramus]]'' bivalves ay bumbuo sa magkahiwalay na espesye.]] [[File:Xenology.svg|thumb|Ang isang pangyayaring espesiasyon ay lumilikha ng mga [[ortholog]] ng isang [[gene]] sa dalawang anak na espesye. ang isang pangyayaring [[horizontal gene transfer]] mula sa isang espesye tungo sa isa pang espesye ay nagdadagdag ng [[xenolog]] ng gene ng tumanggap na [[genome]].]] [[File:Ring species seagull.svg|thumb|right|Ang mga ''Larus'' gull ay makapagtatalik at makapagpaparami sa isang singsing sa palibot ng arktiko. 1: [[European Herring Gull|''L. argentatus argentatus'']], 2: [[Lesser Black-backed Gull|''L. fuscus'']], 3: [[Heuglin's Gull|''L. heuglini'']], 4: [[Birula's Gull|''L. vegae birulai'']], 5: [[East Siberian Herring Gull|''L. vegae'']], 6: [[American Herring Gull|''L. smithsonianus'']], 7: [[European Herring Gull#Subspecies|''L. argentatus argenteus'']].]] Ayon sa mahalagang biologo ng [[ebolusyon]] na si [[Ernst Mayr]] sa kanyang aklat na [[Systematics and the Origin of Species]] (1942), ang isang espesye ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagpaparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng [[genetic drift]] at [[natural na seleksiyon]] at sa paglipas ng panahon ay mag-e[[ebolb]] sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla. Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni [[Ernst Mayr]] ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon: *Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng [[aseksuwal]] gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng [[bakterya]] at ibang mga [[prokaryote]],<ref>{{cite journal |doi=10.1038/nrmicro1236 |pmid=16138101 |title=Opinion: Re-evaluating prokaryotic species |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=3 |issue=9 |pages=733–9 |year=2005 |last1=Gevers |first1=Dirk |last2=Cohan |first2=Frederick M. |last3=Lawrence |first3=Jeffrey G. |last4=Spratt |first4=Brian G. |last5=Coenye |first5=Tom |last6=Feil |first6=Edward J. |last7=Stackebrandt |first7=Erko|last8=De Peer |first8=Yves Van |last9=Vandamme |first9=Peter |last10=Thompson |first10=Fabiano L. |last11=Swings |first11=Jean|s2cid=41706247 }}</ref> at [[partenohenesis|partenohenetiko]] o [[apomixis|apomiktiko]]ng organismong multiselyular. Ang [[DNA barcoding]] at [[pilohenetika]] ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.<ref>{{cite book |last=Templeton |first=A. R. |year=1989 |title=Speciation and its Consequences |chapter=The meaning of species and speciation: A genetic perspective |publisher=Sinauer Associates |editor1-first=D. |editor1-last=Otte |editor2-first=J. A. |editor2-last=Endler |pages=3–27}}</ref><ref name=Reekie2005>{{cite book |author1=Edward G. Reekie |author2=Fakhri A. Bazzaz |title=Reproductive allocation in plants |url=https://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |year=2005 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-088386-8 |page=99 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130617224832/http://books.google.com/books?id=_KJdaiLKAogC&pg=PA99 |archive-date=17 June 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Rosselló-Mora |first1=Ramon |last2=Amann |first2=Rudolf |date=January 2001 |title=The species concept for prokaryotes |journal=FEMS Microbiology Reviews |volume=25 |issue=1 |pages=39–67 |doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x |pmid=11152940 |df=dmy-all |doi-access=free }}</ref> Ang katagang ''quasispecies'' ay minsang ginagamit para sa mabilisang nag-[[mutasyon|mumutate]] na mga organismo gaya ng mga [[virus]].<ref>{{Cite journal |last1=Andino |first1=Raul |last2=Domingo |first2=Esteban |title=Viral quasispecies |journal=Virology |volume=479–480 |pages=46–51 |doi=10.1016/j.virol.2015.03.022 |pmid=25824477 |df=dmy-all |pmc=4826558 |year=2015 }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Biebricher |first1=C. K. |last2=Eigen |first2=M. |title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology |volume=299 |year=2006 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-26397-5 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |pages=1–31 |doi=10.1007/3-540-26397-7_1|pmid=16568894 }}</ref> * Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa [[interbreeding]]. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.<ref>{{cite journal |last=Teueman |first=A. E. |title=The Species-Concept in Palaeontology |journal=Geological Magazine |date=2009 |volume=61 |issue=8 |pages=355–360 |doi=10.1017/S001675680008660X |url=https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D# |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314155325/https://www.cambridge.org/core/journals/geological-magazine/article/div-classtitlethe-species-concept-in-palaeontologydiv/A203CDD72F8979A98B134274082C1A1D |archive-date=14 March 2017 |df=dmy-all |bibcode=1924GeoM...61..355T |s2cid=84339122 }}</ref> * Kapag ang [[hybrid]]isasyon ay pumapayag sa lubos na pagdaloy ng [[gene]] sa pagitan ng dalawang espesye. {{sfn|Zachos|2016|p=101}} * Sa [[singsing na espesye]] kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.{{sfn|Zachos|2016|pp=156–157}} {{multiple image |align=right |width = 150 |image1 = Willow Warbler Phylloscopus trochilus.jpg |alt1 = Willow warbler |image2 = Common Chiff-Chaff - Italy S4E1681 (19081363189) (cropped).jpg |alt2 = Chiffchaff |footer = The [[willow warbler]] and [[Common chiffchaff|chiffchaff]] are almost identical in appearance but do not interbreed. }} Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa [[ebolusyong komberhente]], [[espesyeng kriptiko]]) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa [[plastisidad na penotikpiko]] at maraming yugtong siklo ng buhay).<ref>{{cite journal |year=2014 |title=How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth |journal=BioEssays |volume=36 |issue=10 |pages=950–959 |doi=10.1002/bies.201400056 |last1=Lahr |first1=D. J. |last2=Laughinghouse |first2=H. D. |author3=Oliverio, A. M. |author4=Gao, F. |author5=Katz, L. A. |pmid=25156897 |pmc=4288574}}</ref> Sa karagdagan, ang [[horizontal gene transfer]] (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.<ref name=Melcher/> Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga [[gene]] nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.<ref name=Bapteste2005>{{cite journal |last=Bapteste |first=E. |date=May 2005 |title=Do orthologous gene phylogenies really support tree-thinking? |journal=BMC Evolutionary Biology |volume=5 |issue=33 |pages=33 |doi=10.1186/1471-2148-5-33 |display-authors=etal |pmid=15913459 |pmc=1156881}}</ref>May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga [[prokaryote]] at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].<ref name=Melcher>{{cite web |url=http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |last=Melcher |first=Ulrich |date=2001 |title=Molecular genetics: Horizontal gene transfer |publisher=Oklahoma State University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304071146/http://bioinfosu.okstate.edu/MG/MGW3/MG334.html |archive-date=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Kabilang dito ang mga [[crustacean]] at mga [[echinoderm]].<ref name="Williamson 2003">{{cite book |last=Williamson |first=David I. |title=The Origins of Larvae |publisher=Kluwer |year=2003 |isbn=978-1-4020-1514-4}}</ref> == Mga sanggunian == {{English2|Species}} {{reflist}} {{Taxonomic ranks}} {{speciation}} [[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]] [[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]] [[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]] [[Kategorya:Biyolohiya]] [[Kategorya:Espesye]] [[Kategorya:Ebolusyon]] ejse8qtv6djq6wmrzxdb65xus9w0i44 0 42454 1960849 1815709 2022-08-05T21:09:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 42456 1960850 1815684 2022-08-05T21:09:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 42619 1960901 1815680 2022-08-05T21:17:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Phylum]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Phylum]] bn8npj9tyz7mwt2h2vqen92vo6zgqe0 0 43250 1960866 185342 2022-08-05T21:11:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Aklat]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Aklat]] 8b68t7f50us6cgq1bns9lqjtjnq473o 0 44102 1960908 1815708 2022-08-05T21:18:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 45052 1960754 1911883 2022-08-05T13:40:31Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Emilio D. Jacinto | image = PH nhi emilio jacinto.jpg | imagesize = 200px | birth_name = Emilio Jacinto y Dizon | birth_date = {{birth date|1875|12|15|df=y}} | birth_place = [[Maynila]], [[Silangang Indiya ng Espanya]] | death_date = {{death date and age|1899|04|16|1875|12|15|df=y}} | death_place = [[Sta. Cruz, Laguna|Sta. Cruz]], [[Laguna]] | other_names = "Pingkian", "Dimasilaw", "Ka-Ilyong", "Miling", "Heneral ng Punong Hukbo", "Taga-usig", | alma_mater = [[University of Santo Tomas]] }} [[Talaksan:Emilio_Jacinto_Monument.jpg|thumb|Monumento Ni Emilio Jacinto Sa Magdalena,Laguna]] Si '''Emilio Jacinto y Dizon''' (15 Disyembre 1875 — 16 Abril 1899), ay isang [[Mga Pilipino|Pilipinong]] rebolusyonaryo at kilala bilang ''Utak ng [[Katipunan]]''. [[Talaksan:Bahaball.jpg|thumbnail|Lumang pera na naglalarawan sina Jacinto at [[Andrés Bonifacio]]]] ==Talambuhay== Ipinanganak si Emilio Jacinto sa Tondo, Maynila at ang mga magulang niya ay sina Mariano Jacinto at Josefa Dizon. Nag-aral siya sa [[Colegio de San Juan de Letran]], at lumaon at lumipat sa [[Unibersidad ng Santo Tomas]] upang mag-aral ng abogasiya. Naging kamag-aral niya rito sina [[Manuel Quezon]] at [[Sergio Osmeña]]. Hindi siya nakapagtapos sa kolehiyo, at sa gulang na 17, si Emilio Jacinto ang pinakabata sa lihim na samahan na tinawag na [[Katipunan]]. Naging tagapayo siya sa mga usaping pampiskalya at kalihim ni [[Andrés Bonifacio]]. Lumaon ay nakilala siya bilang ''Utak ng Katipunan''. Inatasan siya ni Bonifacio na mamuno sa Laguna. Siya ay nakasulat ng mga akda tulad ng ''A La Patria'' at ang ''Kartilya ng Katipunan''. Siya rin ay isa sa mga sumulat ng pahayagan ng Katipunan na tinatawag na ''Kalayaan''. Sumulat siya sa pangalang "Dimasilaw" at ginamit ang alyas na "Pingkian" sa Katipunan. Namatay sa sakit na [[malarya]] si Jacinto noong 16 Abril 1899 sa [[Magdalena, Laguna]]. {{Himagsikang Pilipino}} {{DEFAULTSORT:Jacinto, Emilio}} [[Kategorya:Katipunan]] [[Kategorya:Mga taga-Maynila]] [[Kategorya:Himagsikang Pilipino]] [[Kategorya:Mga rebolusyonaryo mula sa Pilipinas]] {{stub}} 6tyo4mbd2aklwsniokkpu1wqgarppvb 0 45522 1960954 1932221 2022-08-06T04:59:51Z InternetArchiveBot 113521 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{copyedit|date=Nobyembre 2009}} {{cleanup-translation|date=Nobyembre 2009}} {{Infobox Philippine city 2 | infoboxtitle = Lungsod ng Iriga | sealfile = irigasealnew.jpg | locatormapfile = {{PH wikidata|image_map}} | caption = Mapa ng [[Camarines Sur]] pinakikita ang lokasyon ng Lungsod ng Iriga. | region = [[Rehiyon ng Bikol]] (Rehiyon V) | province = [[Camarines Sur]] | districts = Ika-4 na distrito ng Camarines Sur | barangays = 36 | class = ika-4 na klase | mayor = Madelaine Y. Alfelor Gazmen ([[Liberal Party (Philippines)|LP]]) | founded = 1683 | cityhood = 3 Setyembre 1968 | website = [http://www.iriga.gov.ph www.iriga.gov.ph] | areakm2 = 174 | population_as_of = 2015 | population_total = 111757 | latd = 13| latm = 25| lats = 1.2| latNS = N | longd = 123| longm = 25| longs = 1.2| longEW = E }} Ang '''Lungsod ng Iriga''' ay isang [[mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]] sa [[mga lalawigan ng Pilipinas|lalawigan]] ng [[Camarines Sur]], [[Pilipinas]]. Ito ay matatagpuan mga 400 kilometro sa timog ng Manila, 37 kilometro timog ng Naga, at mga 61 kilometro mula sa hilaga ng Legazpi City. Ito ay may hangganan sa bayan ng Buhi sa silangan, sa mga munisipyo ng Baao, Nabua at Bato sa kanluran, sa mga lalawigan ng Albay sa timog, at sa munisipyo ng Ocampo at Sangay sa hilaga. Ayon sa {{PH wikidata|population_as_of}}, ito ay may populasyon na {{PH wikidata|population_total}} sa may {{PH wikidata|household}} na kabahayan. == Kasaysayan == ===Sinaunang kasaysayan ng Camarines Sur=== Ang Camarines Sur ay nagmula sa labas ng isang orihinal na komunidad na sakop ang mga kasalukuyang mga lalawigan ng [[Albay]], [[Sorsogon]], [[Catanduanes]], [[Masbate]], Camarines Sur at [[Camarines Norte]]. Ayon sa pananaliksik na isinasagawa ng mananalaysay na si Dr. RAUL Gerona, ang salitang Camarines ay unang nalimbag nang ang apo ni [[Miguel Lopez de Legazpi]] na si Kapitan [[Juan de Salcedo]], na may kasamang 120 tao, ay naglunsad ng ilang mga ekspidisyon upang hanapin at masakop ang sikat sa pagmimina na baranggay ng [[Paracale]] at [[Mambulao]] noong 1573. Ang mga kastilya ay kinilala ang mga lugar tulad ng Camarines na ang tinutukoy ay ang buong-haba ng [[Ilog Bicol]]. Matapos ang pananakop, noong 4 Marso 1579, inutusan ni Gobernador-Heneral [[Francisco de Sande]] si Kapitan [[Juan de Guzman]] na "isama ang dalawang nakapaang paring Pransiskano at dalhin ang mga ito sa Ilog ng Bikol at sa anumang lugar ng lalawigan nila gustong pumunta ... Bumuo ng Simbahan saanman nila ipahiwatig, ipagbigay-alam ang mga kastilang naninirahan doon ang tungkol sa dalawang pari sa lugar... " Ipinagutos din ng Gobernador-Heneral sa komandante ng Kastilang mananakop na nagkakampo sa lugar sa tabing-ilog na "pag-uusapan sa mga relihisong naroon na tumira sa lalawigan ng Bikol at Camarines at sa lugar ay isang bahay (Villa) ang itayo at bigyan ito ng pangalan na sa tingin mo'y karapatdapat at iyong pamunuan ang mga encomenderos sa lalawigan na bumuo ng kanilang mga bahay doon at hindi sa ibang lugar ..." Bilang tugon sa atas na ito, ang Villa de Caceres (Naga) ay itinatag, na sa huli ay naitaas sa isang Ayuntamiento o lungsod. Ang [[Nueva Caceres]] ay nagsilbi bilang sentro sibil at tirahan ng mga pari o obispo habang ang iba pang mga encomiendas ay naitatag sa loob ng lambak ng ilog. Kabilang sa mga unang naitatag ay ang Milanit (Milaor), Guas (Goa), Magarao, Minalva (Minalabac), Carvanga (Calabanga), Aliman (Libmanan), Lagonoy, Nabua, Bula, at Buy (Buhi). ===Mga unang pamayanan sa Iriga=== Ang Iriga, mula sa isang parirala sa lokal na salita na "I raga" na nangangahulugan na may lupa, lumago mula sa pamahayan sagilid ng Ilog Bikol tinatawag na Bua (Nabua), na naghahanap ng mas mataas na kapaligiran dahil sa matagalan at mapaminsalang pagbaha sa bayan sa panahon ng tag-ulan. Ang Bua ay isang mababang latiang kalupaan na madaling lumubog sa tubig sa panahon ng tag-ulan. Dahil dito ang ilang mga tao at ilang magsasaka, sa payo ng paring si Felix de Huertas, na noon ay kura paroko ng Nabua, ang mga magsasaka upang ilipat sa I-raga na kung saan sila ay maaaring magtanim ng kanilang mga pananim nang walang pangambang malubog sa tubig. Ang mga tao ng Bua ay sa isang mas mataas na lupa na matatagpuan sa paa ng Sumagang, isang bundok sa silangan ng Bua. Ang paanan ng bundok ay may malalawak na kalupaan na magagamit para sa paglilinang at paninirahan na di-katulad ng Bua; ito ay hindi malubhang binabaha sa panahon ng masidhing tag-ulan. Ang pamayanan ay tinawag na Iraga, na ang ibig sabihin ay "may lupa" sa lokal na wika. ===Pagpapayapa at Kristiyanismo=== Nakita ng mga prayleng Pransiskano na yumapak sa [[Bicol|Bikol peninsula]] na ang mga pamayanan doon ay mahusay na lugar upang ipakalat ang ebanghelyo. Habang lumalaganap ang ebanghelyo sa lugar, ang Iraga ay umunlad sa yaman at lawak ng nasasakupan. Sa lalong madaling panahon sa gayon, ang pundasyon ay nailatag upang hirangin itong isang visita ng Nabua. Parami ng paraming mga tao ang dumating mula sa Nabua at sa Iraga nanirahan. Habang lumalaki ang populasyon at lumalaganap ang ebanghelyo, ang mga pamayanan sa paa ng Bundok ng Sumagang lumaki at lumago, dahan-dahan naitutulak ang mga katutubong Agta pataas sa mga gubat ng kabundukan. Noong taong 1578 isang simbahan na gawa sa kahoy ang itinayo. Si San Antonio de Padua ang patron ng parokya at sina Padre Pedro de Jesus at Padre Bartolome Ruiz ang naggsilbi bilang mga Kura Paroko. Noong 1583, limang taon matapos itinayo ang simbahan, Sinunog ng mga mandirigmang Agta ang simbahan. Isa pang simbahan ang itinayo ngunit ito rin ay nagiba ng isang malakas na bagyo at muling nasunog. Noong 4 Enero 1641, pumutok ang bulkang Sumagang na lumikha ng kanal sa bayan ng Buhi at ng isang matarik na bangin na dating bunganga ng bulkan. Ayon sa kuwento, ang Nuestra Senora de Angustia ay lumitaw sa Inorogan himalang nailigtas ang mga Irigueño sa isang kahila-hilakbot na pangyayari. Noong 1682, nang ang populasyon ng I-raga ay 8,909, ito ay ginawang Pueblo de la Provincia de Ambos Camarines. At sa paglaon ay binago ang pangalan nito. Mula sa I-raga ito ay ginawang Iriga. Noong 1710 binalangkas ni Don Bonifacio de los Angeles ang unang apat na baryo ng Iriga -ang San Agustin, San Isidro, San Nicolas at San Antonio Abad. Noong 1727, matapos mawasak ang ikalawang kapilya, isang bagong simbahan ang binuo, sa kasamaang-palad ito ay nawasak muli sa isang sunog noong 1841. Sa huli, di-kalaunan matapos ang matupok ang ikatlong simbahan, pinangunahan ni Padre Tomas de Alfafara pagpapatayo ng isang bagong simbahan ng parokya kasama ang dalawang kampanaryo na gawa sa tisa at mga bato. Ito muling inayos noong 1866, at sa taong 1892 ang kampanaryo ay itinayong muli na gawa sa kahoy at mga bakal. Sa taong 1823, ipinapakita sa Memorias de la Provincia de Ambos Camarines na ang bilang ng mga Barangay sa "pueblo de Iriga" ay binubuo ng San Roque, San Francisco de Asis, San Juan Bautista, Sto. Domingo de Guzman, San Miguel Arcangel, San Nicolas de Tolentino, San Agustin, San Antonio Abad, Sto. Nino at Santiago de Galicia na may populasyong 13,813. Mayroon lamang apat na daanang nababanggit at ang nga ito mula sa Nabua, papunta sa Bato, sa Buhi at sa Polangui, Albay at may isa lamang paraan ng pagpunta sa Nueva Caceres (Naga) ito ay sa pamamagitan ng Bicol River sa pamamagitan ng bangka. ===Masalimuot na panahon=== Noong 1846, sa panahon ng termino ni [[Don Juan Lomaad]], isang malalang taggutom ang tumama sa Bikol. Ang presyo ng bigas ay tumaas. Ipinag-utos ng gobyerno ng kastila sa mga tao na magtanim ng mas maraming pangunahing pagkain ngunit ito ay hindi naging sapat upang maibsan ang taggutom na kumitil ng maraming buhay. Mahigit isang dekada ang lumipas, noong 1857, tumama ang epidemyang kolera sa lugar na naging sanhi ng kamatayan ng libu-libong mga naninirahan. At parang hindi pa ito sapat, isang lindol ang tumama sa Iriga na sumira sa simbahan at iba pang gusali at kabahayan. Noong 1871, sa panahon ng termino ni Don Lucas Caayao, isang bagong epidemya, ngayon naman ay bulutong, ang kumitil ng maraming buhay. Bukod dito sinira ng mga balang ang pananim sa Iriga na naging sanhi na naman ng taggutom sa mamamayan. ===Isang papausbong na munisipyo=== Noong 1901, bilang bahagi ng diskarte ng mga Amerikanong kolonyalista na magpatahimik at maakit ang mga Pilipino, ang unang pampublikong paaralan sa Iriga, ang Paaralang Sentral ng Iriga, ay itinatag. Noong 1913 ang ''Manila Railroad Company Station'' at ang pampublikong pamilihan ay itinatag sa kanyang kasalukuyang lugar. Sa pamamagitan ng pagtatayo ng mga estasyon ng tren at ng pampublikong pamilihan, mabilis na lumago at naging sentro ng kalakalan at komersyo ang Iriga sa distrito ng Rinconada. ===Ang unang pampasaherong kompanya ng bus sa Pilipinas=== Ang pag-unlad ng bayan lalong sumigla noong itinatag ni Albert B. Ammen, isang dating sundalong amerikano, ang A.L. Ammen Transport Co., Inc.(ALATCO) noong Hulyo 1914. Ang ALATCO, na noong una ay mayroon lamang isang ''Grawbosky Truck'' na may makinang dalawa ang piston, ang unang kompanya ng bus sa Pilipinas. Ang unang ruta nito ay Iriga-Naga, gayunpaman, nang naging matagumpay ay pinalawak ng kompanya ang operasyon nito upang serbisyuhan ang iba pang mga bayan ng Camarines Sur, Camarines Norte, Albay at Sorsogon na siyang nagbukas ng mga liblib na mga nayon ng Bikol sa pag-unlad na pang-ekonomiya at panlipunan. Noon namang 1918, Itinatag ni Max L. Blouse, isa sa mga driver ng ALATCO, ang kanyang sariling kompanya ng transportasyon, ang Batangas, Laguna, Tayabas Bus Company o BLTB. ===Panahon ng Ikalwang Digmaang Pandaigdig=== Ang panahon ng pananakop ng mga Amerikano ay panandaliang natapos nang sumiklab ang [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]] noong 1942. Ang Hukbo ng [[Imperyo ng Hapon]] ay nagtatag ng isang garrison sa Burol ng Kalbaryo kung saan tanaw ang buong lungsod. Ang ''Iriga Central School'' ay naging isang kampo ng mga bihag sa digmaan; ang mga bihag na wala nang lugar doon ay dinala sa Ateneo de Naga. Tulad sa maraming iba pang mga lugar, nagsulputan sa Iriga ang mga bikolanong tropang gerilya matapos ang pormal na paglaban ng mga Amerikano at Pilipinong sa mga mananakop na hapones. Ang bundok ng Iriga ang naging himpilan ng paglaban na umakit sa iba pa na sumapi hindi lamang mula sa Iriga kundi maging sa Albay. Sa tulong ng Agta na pamilyar sa bawat sulok ng bundok ay hindi nakapasok ang mga hapon sa kalooblooban ng bundok. ===Bilang isang lungsod=== Sa pagtatapos ng pananakop ng Hapon noong 15 Mayo 1945, ang pwersa ng mga Hapon ay sumuko sa mga tropa ng Philippine Commonwealth at Bicolanong gerilya sa Iriga. Ang ''Iriga Central School'' ay muling binuksan. Noong 1948, ang unang kolehiyo sa Lungsod ng Iriga, ang ''Mabini Memorial College'' (ngayon ay ''University of Northeastern Philippines'' o UNEP) ay itinatag ni Atty. Felix O. Alfelor. Makalipas ang isang taon, itinatag din Dr.Santiago G. Ortega ang Saint Anthony College (ngayon ay ''University of Saint Anthony'' o USANT). Ang pagtatatag ng mga paaralang ito para sa mas mataas na pag-aaral, kasama ang ''La Consolacion Academy'' ay nakatulong sa paglago at pag-unlad ng bayan dahil na rin sa mga mag-aaral na dumayo dito mula sa lahat ng dako ng rehiyon. Noong 1960s, Ang Iriga ay dumanas ng katakut-takot na pag-unlad sa ekonomiya at lipunan. At noong Huly0 8, 1968, ang munisipyo ay ginawang isang lungsod sa pamamagitan ng ''Republic Act'' 5261. Gayunman, noon lamang Setyembre 3&nbsp;ng pareho ding taon na ang lungsod ay pormal na itinatag bilang ikatlong lungsod ng Rehiyon ng Bikol ni Pangulong Ferdinand Marcos. == Mga Barangay == Ang Lungsod ng Iriga ay nahahati sa 36 na mga barangay. <table border=0><tr> <td valign=top> * Antipolo * Cristo Rey * Del Rosario (Banao) * Francia * La Anunciacion * La Medalla * La Purisima * La Trinidad * Niño Jesus * Perpetual Help * Sagrada * Salvacion </td><td valign=top> * San Agustin * San Andres * San Antonio * San Francisco (Pob.) * San Isidro * San Jose * San Juan * San Miguel * San Nicolas * San Pedro * San Rafael * San Ramon </td><td valign=top> * San Roque (Pob.) * San Vicente Norte * San Vicente Sur * Santa Cruz Norte * Santa Cruz Sur * Santa Elena * Santa Isabel * Santa Maria * Santa Teresita * Santiago * Santo Domingo * Santo Niño </td></tr></table> ==Demograpiko== {{Populasyon}} == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga kawing panlabas == * [http://www.iriga.gov.ph Official Website of the City of Iriga] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200319195342/http://iriga.gov.ph/ |date=2020-03-19 }} * [http://kulakog.blogspot.com FPJ's Blog "Skulakog" by H. Frank V. Peñones, Jr.] * [http://kulakog.blogspot.com/2009/01/iriga-historical-timeline-5-million.html Iriga Historical Timeline] * [[University of Northeastern Philippines]] * [http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/municipality.asp?muncode=051716000&regcode=05&provcode=17 2007 NSCB information] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160403022914/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/municipality.asp?muncode=051716000&regcode=05&provcode=17 |date=2016-04-03 }} * [http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp Philippine Standard Geographic Code] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120413163013/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/default.asp |date=2012-04-13 }} * [http://jo.ramos.tripod.com/ Iriga City, World] * [http://www.angelfire.com/mac/irigacity/index.html Iriga City, Philippines : Great People, Great Destination] * [http://elgu2.ncc.gov.ph/iriga NCC Website for Iriga City] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070311033857/http://elgu2.ncc.gov.ph/iriga/ |date=2007-03-11 }} * [http://ugat.blogspot.com News from Iriga] * [http://www.usant.edu.ph University of Saint Anthony] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090105163500/http://www.usant.edu.ph/ |date=2009-01-05 }} {{Camarines Sur}} [[Kategorya:Mga bayan at lungsod sa Pilipinas|Iriga]] n2gc0gl3hyuud97aqbfloksxu2wtcen 10 46073 1960923 1960726 2022-08-06T00:18:01Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Documentation subpage/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Makakapaglagay din ng custom na text sa dulo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Halimbawa: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1='''''text1 appears here''''' |text2='''''text2 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''p age''] |text1='''''text1 appears here''''' |text2='''''text2 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}} <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2='''''text2 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2='''''text2 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}} <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1='''''text1 appears here'''''}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1='''''text1 appears here''''' |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}<!-- Hack to allow example to appear, even when viewed from [[Template:Documentation subpage]] -->}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc<\code>) ang padron na ito. == Tingnan din == * {{Template link|Documentation subpage}} <includeonly>{{Sandbox other||<!-- Make sure only the template page is categorised. No subpages, and not after transclusion. This /doc page is reused, btw. -->{{#switch:{{FULLPAGENAME}} |Template:Documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]] |Template:Userbox documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]][[Category:Userboxes|Δ]] }} [[Category:Documentation header templates]] }}</includeonly> 95of04o573lw00fuqovvnqbmbxmx0nu 1960924 1960923 2022-08-06T00:24:53Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} {{hatnote|Base sa [[:en:Template:Documentation subpage/doc|pahina]] nito sa Ingles.}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Pwedeng maglagay ng custom na text. Idudugtong ito sa dulo mismo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Kung parehong may laman ang {{para|text1}} at {{para|text2}}, mananaig ang {{para|text2}}. Halimbawa: May {{para|text1}} at {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage|text1=unang linya |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=Unang linya|text2=Pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text2}} pero walang {{para|text1}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2=pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text1}} pero walang {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1=unang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1=unang linya |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc<\code>) ang padron na ito. == Tingnan din == * {{Template link|Documentation subpage}} <includeonly>{{Sandbox other||<!-- Make sure only the template page is categorised. No subpages, and not after transclusion. This /doc page is reused, btw. -->{{#switch:{{FULLPAGENAME}} |Template:Documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]] |Template:Userbox documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]][[Category:Userboxes|Δ]] }} [[Category:Documentation header templates]] }}</includeonly> 5ttumzb6cncq678i4in6pwhh9ahsjfx 1960925 1960924 2022-08-06T00:25:14Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Pwedeng maglagay ng custom na text. Idudugtong ito sa dulo mismo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Kung parehong may laman ang {{para|text1}} at {{para|text2}}, mananaig ang {{para|text2}}. Halimbawa: May {{para|text1}} at {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage|text1=unang linya |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=Unang linya|text2=Pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text2}} pero walang {{para|text1}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2=pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text1}} pero walang {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1=unang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1=unang linya |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc<\code>) ang padron na ito. == Tingnan din == * {{Template link|Documentation subpage}} <includeonly>{{Sandbox other||<!-- Make sure only the template page is categorised. No subpages, and not after transclusion. This /doc page is reused, btw. -->{{#switch:{{FULLPAGENAME}} |Template:Documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]] |Template:Userbox documentation subpage = [[Category:Template documentation| ]][[Category:Userboxes|Δ]] }} [[Category:Documentation header templates]] }}</includeonly> m98t2fw03fbwip77tt6jt7zntun8nmo 1960926 1960925 2022-08-06T00:27:41Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Pwedeng maglagay ng custom na text. Idudugtong ito sa dulo mismo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Kung parehong may laman ang {{para|text1}} at {{para|text2}}, mananaig ang {{para|text2}}. Halimbawa: May {{para|text1}} at {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage|text1=unang linya |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=Unang linya|text2=Pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text2}} pero walang {{para|text1}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2=pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text1}} pero walang {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1=unang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1=unang linya |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc<\code>) ang padron na ito. ixy8qpczn3sgb12gpvtf6dj0jt3qav8 1960927 1960926 2022-08-06T00:28:46Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Pwedeng maglagay ng custom na text. Idudugtong ito sa dulo mismo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Kung parehong may laman ang {{para|text1}} at {{para|text2}}, mananaig ang {{para|text2}}. '''Halimbawa:''' May {{para|text1}} at {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage|text1=unang linya |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=Unang linya|text2=Pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text2}} pero walang {{para|text1}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text2=pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text1}} pero walang {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1=unang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |[''page''] |text1=unang linya |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc</code>) ang padron na ito. epxeldkdamzjpt1iadwhjy7rp9nfwxm 1960928 1960927 2022-08-06T00:30:24Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{high-use}} {{Distinguish|Padron: Documentation}} == Patungkol == Nagpapakita ang padron na {{tl|Documentation subpage}} at {{tl|Subpahina ng dokumentasyon}} ng isang mensahe para ipaalam sa mambabasa na ang binabasang pahina nila ay isang subpage ng isang dokumentasyon. === Paggamit === ==== Ingles ==== : {{Template link expanded|Documentation subpage}} : o : {{Template link expanded|Documentation subpage |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Documentation subpage}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|[[Padron:Documentation subpage]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} ==== Tagalog ==== : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon}} : o : {{Template link expanded|Subpahina ng dokumentasyon |&#91;&#91;{{var|yung pahina]]}}}} '''Halimbawa:''' <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} <code><nowiki>{{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]}}</nowiki></code> {{Subpahina ng dokumentasyon|[[Padron:Subpahina ng dokumentasyon]]|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Custom na text === Pwedeng maglagay ng custom na text. Idudugtong ito sa dulo mismo ng mensahe. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga parameter na {{para|text1}} at {{para|text2}}. Kumakatawan ito sa dalawang linya ng padron. Kung parehong may laman ang {{para|text1}} at {{para|text2}}, mananaig ang {{para|text2}}. '''Halimbawa:''' May {{para|text1}} at {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage|text1=unang linya |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=Unang linya|text2=Pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text2}} pero walang {{para|text1}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text2=pangalawang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage |text2=pangalawang linya|override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} May {{para|text1}} pero walang {{para|text2}}: <code><nowiki>{{Documentation subpage |text1=unang linya}}</nowiki></code> {{Documentation subpage|text1=unang linya |override={{lc:{{SUBPAGENAME}}}}}} === Pagkategorya === Kung <code>yes</code> (o katumbas na halaga) ang parameter na {{para|inhibit}}, hindi gagawa ang padron ng mga kategorya. === Pagpapakita === Dapat nasa taas ng mga pahina ng dokumentasyon (<code>/doc</code>) ang padron na ito. ecvhigfqsqqgrw729y8nu178fp31q47 10 46172 1960922 1960723 2022-08-06T00:04:10Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Distinguish|Padron:Documentation subpage}} {{Documentation subpage}} {{template shortcut|doc}} {{High-use}} {{Lua|Module:Documentation}} Ito ang padron ng '''{{tlx|documentation}}''' na ginagamit sa halos lahat ng mga [[:en:Help:A quick guide to templates|pahina ng padron]] para maglaman ng dinokumentong gabay at impormasyon para sa naturang padron, kabilang na ang [[:en:Wikipedia:TemplateData|<code><templatedata></code>]] nito, sa mismong pahina nito o di kaya sa subpage nito. Para sa mas detalyadong gabay sa paggamit sa padron na ito, tingnan ang [[:en:Wikipedia:Template documentation|pahina sa pagdodokumento sa mga padron sa English Wikipedia]]. Nagpapakita ito ng isang kulay berdeng kahon para sa dokumentasyon, katulad ng nakikita mo mismo ngayon, at kusang nilo-load ang nilalaman ng subpage na <code>/doc</code>. Bukod dito, kaya rin nitong i-load ang nilalaman mula sa ibang lugar, kung kailangan. Ito ay para sa pagdodokumento sa mga padron pati na rin sa iba pang mga pahinang [[:en:Wikipedia:Transclusion|sinama/siningit]] sa ibang pahina. Magagamit ito sa [[:en:Wikipedia:Template namespace|namespace ng padron]] (<code>Padron:</code>) at sa iba pang mga [[:en:Wikipedia:Namespace|namespace]]. Sa paggamit sa padron na ito, pwedeng [[:en:Wikipedia:Protection policy|maprotektahan]] ang mismong padron, kung kailangan, habang malaya naman ang kahit sino na baguhin ang dokumentasyon at mga kategorya nito. kw80kbsllsdvgi828gr5pv2t77kv9xj 0 46276 1960919 1818868 2022-08-05T22:08:10Z CommonsDelinker 1732 Removing "Tolkien_1916.jpg", it has been deleted from Commons by [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Infobox writer |name = J. R. R. Tolkien |honorific_suffix = {{postnominals|country=GBR|size=100%|CBE|FRSL}} |image = |caption = Si Tolkien bilang isang ikalawang tenyente sa Lancashire Fusiliers (noong 1916, edad 24) |birth_name = John Ronald Reuel Tolkien |birth_date = {{Birth date|df=yes|1892|1|3}} |birth_place = [[Bloemfontein]], [[Orange Free State]] (kasalukuyang-araw na Timog Aprika) |death_date = {{Death date and age|df=yes|1973|9|2|1892|1|3}} |death_place = [[Bournemouth]], Inglatera, Nagkakaisang Kaharian |occupation = Manunulat, [[akademya|akademiko]], [[pilolohiya|pilologo]], makata |nationality = Briton |alma_mater = [[Exeter College, Oxford]] |genre = [[Pantasya]], mataas na pantasya, [[pagsasalin]], [[kritisismong pampanitikan]] |notableworks = {{Plainlist}} * ''[[The Hobbit]]'' * ''[[The Lord of the Rings]]'' * ''[[The Silmarillion]]'' * ''[[Unfinished Tales]]'' |spouse = {{marriage|[[Edith Tolkien|Edith Bratt]]|1916|1971|end=died}} |children = {{Plainlist}} * [[Pamilyang Tolkien#John Francis R. Tolkien|John Francis]] (1917–2003) * [[Pamilyang Tolkien#Michael Hilary R. Tolkien|Michael Hilary]] (1920–1984) * [[Christopher Tolkien|Christopher John]] (ip. 1924) * [[Priscilla Tolkien|Priscilla Anne]] (ip. 1929) | }} Si '''John Ronald Reuel Tolkien''' (3 Enero 1892 - 2 Setyembre 1973) ay isang Ingles na manunulat, makata, pilologo at dalubguro sa pamantasan na pinakakilala bilang ang manunulat ng mga klasikong gawa ng mataas na pantasya mga [[aklat]] na ''[[The Hobbit]]'', ''[[The Lord of the Rings]]'', and ''[[The Silmarillion]]''. Isang Rawlinson at Bosworth na Dalubguro ng Anglo-Saxon sa Oxford si Tolkien mula 1925 hanggang 1945, Merton na Propesor ng [[wikang Ingles]] at [[panitikan]] mula 1945 hanggang 1959. Isa siyang malapit na kaibigan ni [[C. S. Lewis]] - kapwa sila miyembro ng isang hindi pormal na samahan tungkol sa panitikan na ''Inklings''. Itinalaga rin siya bilang pinuno ng ''Order of the British Empire'' (OBE) ni [[Reyna Elizabeth II]] noong 28 Marso 1972. {{Authority control}} {{BD|1892|1973|Tolkien, J. R. R.}} [[Kategorya:Mga manunulat mula sa United Kingdom]] {{stub}} 6i5u52corgx6dfguqmnjlupve47yeur 0 54383 1960855 257055 2022-08-05T21:10:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Insekto]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Insekto]] 8e96sm61kv8m4oc00yup2ew88v0mfdt 0 59091 1960906 1708473 2022-08-05T21:18:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Ehime]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Ehime]] k9sr88faoj2r05q7s0vk1g963v6rlv3 0 64232 1960737 1947209 2022-08-05T13:25:01Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{pp-semi-protected|small=yes}} {{Infobox Christian leader | type = | honorific_prefix = {{abbreviation|Bro.|Brother}} | name = Eli Soriano | honorific_suffix = | title = Overall Servant<br />(dating "Presiding Minister") | image = <!-- eli-soriano.jpg --> | image_size = | alt = | caption = | native_name = | native_name_lang = | church = | archdiocese = | province = | metropolis = | diocese = | see = | elected = <!-- or | appointed = --> | term = <!-- or term_start / term_end --> | quashed = <!-- or | retired = --> | predecessor = Nicolas Perez{{efn|The [[Members Church of God International]] recognized Nicolas Perez, who was the presiding minister of the ''Iglesia ng Dios kay Kristo Hesus, Haligi at Suhay ng Katotohanan'', as their former Overall Servant and Soriano's predecessor <ref>{{cite news |last=Monton |first=Inoh Francis |date=September 24, 2017 |title=Brethren from the time of the late Bro. Nicolas Perez, former MCGI Overall Servant, fill the ADD Convention stage to sing their humble song of praise to God. They are all thankful to God for His decades of love and protection for each and everyone of them. (Photo: Bro. Inoh Francis Monton / Photoville International) |language=en |url=https://www.facebook.com/MCGI.org/photos/a.1822119984468814/1822120994468713}}</ref><ref>{{cite news |last=Wilson |first=Domingo |date=March 13, 2017 |title=Sis. Luz Cruz happily interviews old members from the time of Bro. Nicolas Perez for their testimonies of faith through decades of service to God. (Photo Courtesy of MCGI/Photoville International - Bro. Wilson Domingo) |language=en |url=https://www.facebook.com/MCGI.org/photos/basw.AbqSfsVkE6vKASyl09cO-Hh_tXvO_Wcl5ABwcAhroU8wqw83PVEI9OlK_cFWAiFUYgt7cpuV4s1DUQzmck4p1-OEh08xguQz_ocsW_pFutrqM_-3qjHr0D0Bg70Q6IXS6ef5XJPGCLSsdkBs-4rQ7QoQ/1613891368625011/?opaqueCursor=AbonK6KTxyB5UVZtCOXkE91K8cFPejUfGKZoRl4RFFZNktWgjrFQmy2QSFRYtEgKqm6cRqgvo2b-IKRshAidziXHyuEjRK39xc_U5MfPXUTai3oa0M6NHa4AqsPMRKl5gRp857g_qQRWSL8AYDjLErje9kTfk3RgmJwF6lg4DT7uTifl_Y5h2aukz9X9Yif5oYCjOKGeBmKeu7ds7wG6mAaNJc0EKFN3-dkF9j3Y4DLzzRav8GiNUC_n_vdv5mbFctRfcSK0jdkoI6pWyafGilLU0DrxlQje4LC8Pa520d78R1Wtn9dOsXrC4l8CMzJNxNKS1jGBJniwdGKTissuyqfDnE3KoL8d3Km7LVQapMsAPgXH9uwU-Q55k6boWfP-DDVRIeStcRTa3Nq2ZucUj0KP3WJsAEC4-bZMHBb8M8n1EK_SkgMsOy8mzSe_lZrsCzpuJK-0oSgK7UF4Gxg7eqlVQZryDJMhxgV4YWw2JA5Q_FgS0M5cAzG-CAh9R1EKWPp1xoaFOt9FKRNw9TK2PiQcK0ra9qvAkfBsM9zDza0m4veL8LgWNoEJNWNPQS97FC1ly4J_zV_0oCyhm74k4pcnvHB-IHqlvWK5ys3LjPLRFtCMq16MGc8q5cc4IXQgM4hAT55qN65a-343FvJf1ej30a-0llwG6YSzyl6D0d6ssNet0lKcsBmJkdLYau3LlSkTBqhCJGMUPEGUrTmSwmuHamsGZ9Df8cwXwOg4JUgjPmG28Wkb2JQrHdn3lA6cDPE}}</ref><ref>{{cite news |last=Lumiares |first=Rodel Acuvera |date=September 9, 2016 |title=Brethren that were baptized during the time of Bro. Nicolas Perez offer a song of gratitude to the Almighty during the weekly Thanksgiving to God event of MCGI last September 4, 2016 at the Ang Dating Daan Convention Center in Apalit, Pampanga. (Photo courtesy of MCGI/Photoville International - Rodel Acuvera Lumiares) |language=en |url=https://www.facebook.com/MCGI.org/photos/basw.AbqTjIIECdTnwB9kGpr_8LBduj9kCQUIDbySetdAfptm7Qsu3REa437ghj9BynEUT1ULvhg9_rn4A3g6je5npYkJ5p3Eg81i0EK7ven4F_LcMKCgfRlR_E91Fvz4bY92kc_qylg3IIgbsOlZrIwf-cSG/1399518736728943/?opaqueCursor=AbrsYWL1mLVuylbZMPPikpCbA4BtJvhK2WC3IG5Kk2uHGWd6nH88jJpy-Z74zWoWkwWGLg9JrlSpyKQJGm97vK4kMGe28kk0vcV0Z_OEWbYTwUni4s4LuFyGN1ubaJ_dR6Uhp2SdOzYmdbwszBbp01ahqDTRtOPCJ3DPa-k-U09h2gAE3igHZsaTj2HzTGOBzNXmLRjpKc8OioBQjI-aTtonN0ObJVO0aKfzHMSkDQbDqbrW9lZr_61p7l4VrpvqhKZnD8X31NfbVdIEVyP2FwnH0JJUhe4C-hWhufyzVlp0qs_ieu-_Y4uWKoOemoDwf9SVHjcowfR48ecqTD2UJNlR4JlxFtDjG6WiPfjDJjAy9p1n3GsYo2CyP4UCT3twzdE468mYac_jiT1H8dN0SissL0p0u21PW-YFJUTYVGBihO4kQjwMS6mBprovZmrnNYRFURvNIb23LAXSof30dQWoK1wxToTO-3eiVnYUFYriT-tHagWw5RKEeuLIdXaQreibe0ptHiYW-3CgD73nSUDE-uZlBRaqLJzF_PggK8NB_-9x9_-M7HcLQYM2ecbThnu52xo3w-ODYFbtmVRVXioDxe9WJkRPcREPIm6PtJOpM3jP7EjLNaxm5R1E1gcZHpjsJSqJ0MIN_MeXr0Im5Wpr0wBtXZ3I5QRp7Kml8pDLxU0GpH6bUjRucl4n2TKWTtc}}</ref><ref>{{cite news |last=Policarpio |first=Jeffrey |date=March 13, 2017 |title=Bro. Armando Policarpio, a worker from the time of Bro. Nicolas Perez, gives his testimony all the way from the Locale of San Francisco Bay, USA to impart his experiences of serving to God through the years with brethren. (Photo Courtesy of MCGI/Photoville International - Bro. Jeffrey Policarpio)|language=en |url=https://www.facebook.com/MCGI.org/photos/basw.AbpUf-W4aO8fRjBF4cFkRrkIDyHtXhdVabzvGdgEvG9XCVtiJA3vFUfvSSQQfYoqvb9HZ6hs8NRWgEfvTSZFgtQb_VEJOqNETKNwIixXBUBSdCXdQZ9Xzsa4JdKsFrNQ1LnMpLun7urKeVmzYd-xqmsoLA_-YvH_wG8gzlpX9uKz8Q/1613891411958340/?opaqueCursor=Aborl8TCn23RlcjAyq1G1iUE-R5H3fxGPmXTOoAXFoTnurOsrel0PR_GBE8fjPjaF8NI3tWAj1zUfirUlK7M-VwawxIoNheuqCKj8gUFjXePrsSUqGs35WLhGJJf_C9kpapPd0CEKDzli7XfzE20l_glETFuM7q6X1uF8sE9NyintG_YRAk-Z22lheNO2vPPqjSMfO1eLZQJxOGIeyVOd9iHJCxoUB8nmq4lU8qh23dljtCNyxDzDVWAvuCOsWhhWm28MfyB909J06L62e4kaxWKnidO7ZTlqEYQ6mNe6yizfptm1GKnh-XeNQKJVUYQObH7066RPCZB-5nxNxmzj-2N2ZwFJXI1hSPtYWQZkDTrWZ6EhLu0xOEacSFBVF201AB8umUOGt5HhUd6IUQ5upE1hD05M7B-ERo9bfk9yN9DWCsNioSxiA135p1uabA6k91GP2I8qGW0e2zWGqA_6q7WwdY0PQAtXQsQOt_la8vce1Bn0Sevp_Q47bflx7WJdIKk7kd1sDcH9UadTb-QkzmrsXP7tPe6wu03jbzxcxeXgvLYPaD5udyasfN8UUgmUr3Y7qawQPIa5h_f0IrBc9N8XfYcRR4cVacP3YAaeZKoptUqKCEeDNtXVYS2ItieXVfWADcEBJ1rwnKX7jwfitihml5o1alxp1ukVtHZODSErBYutqbwEbyUjBwBrHv4yjix_dDmHSP_zIY9Z6nRrqQXf4OE_XH82cqhPTvekPrieNBEAcEe7Ltv2fougc7t6II}}</ref><ref>{{cite news |last=Grana |first=Rhia |date=February 13, 201 |title=The making of a preacher: How Dating Daan’s Bro. Eli took the path no one thought he would take|language=en |url=https://news.abs-cbn.com/ancx/culture/spotlight/02/13/21/the-making-of-a-preacher-how-dating-daans-bro-eli-took-the-path-no-one-thought-he-would-take}}</ref>}} | successor = | opposed = | other_post = <!---------- Orders ----------> | ordination = | ordained_by = | consecration = | consecrated_by = | cardinal = | created_cardinal_by = | rank = | laicized = <!---------- Personal details ----------> | birth_name = Eliseo Fernando Soriano | birth_date = {{Birth date|1947|04|04}} | birth_place = [[Pasay|Pasay, Rizal]], Pilipinas | death_date = {{Death date and age|2021|02|10|1947|04|04}} | death_place = [[Santa Catarina (state)|Santa Catarina]], Brazil<ref>{{Cite news |last=Salaverria |first=Jodee A. Agoncillo, Leila B. |date=February 13, 2021 |title=‘Ang Dating Daan’ founder Eli Soriano dies at 73 |language=en |url=https://newsinfo.inquirer.net/1395291/ang-dating-daan-founder-eli-soriano-dies-at-73 |access-date=February 13, 2021}}</ref> | buried = <!-- or | tomb = --> | resting_place_coordinates = | nationality = [[Pilipino]] | religion = [[Members Church of God International]] | residence = | parents = | spouse = <!-- or | partner = --> | children = | occupation = | profession = <!-- or | previous_post = --> | education = | alma_mater = | motto = | signature = | signature_alt = | coat_of_arms = | coat_of_arms_alt = <!---------- Sainthood ----------> | feast_day = | venerated = | saint_title = | beatified_date = | beatified_place = | beatified_by = | canonized_date = | canonized_place = | canonized_by = | attributes = | patronage = | shrine = | suppressed_date = <!---------- Other ----------> | module = {{Infobox YouTube personality|embed=y | channels = [https://www.youtube.com/channel/UCpfAIX0ty_Acz9_QpCKKq1g Brother Eli Channel] | genre = [[Religious broadcasting|Religious]] | years_active = 2020–present<br /><small>(via [[archive footage]]) 1980-2021</small><ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=l|url=https://www.facebook.com/MCGI.org/photos/a.738990952781728/4199731546707634/|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=|website=Facebook}}</ref> | subscribers = 125 thousand | views = 8.5&nbsp;million | associated_acts = [[Daniel Razon]] | silver_button = y | silver_year = 2020 | gold_button = | gold_year = | diamond_button = | diamond_year = | stats_update = March 6, 2021 }} | module2 = {{Infobox person|child=yes | URL = http://www.elisoriano.com/ }} | other = }} Si '''Eliseo Fernando Soriano''' o mas kilala sa tawag na '''Bro. Eli''' o '''Kapatid na Eli''' (ipinanganak noong 4 Abril 1947 - 10 Pebrero 2021) ay ang ''Lingkod Pangkalahatan'' (Overall Servant) ng Kristiyanong samahan na [[Members Church of God International]] na nakabase sa [[Pilipinas]]. Kinilala ang kanyang angking galing sa larangan ng debate at hindi matututulang mga aral sa [[Bibliya]] na kanyang ipinangangaral. ==Biograpiya== Si '''Eliseo Fernando Soriano''' (ipinanganak noong 4 Abril 1947 - 11 Pebrero 2021) kina ''Triunfo Soriano'' at ''Catalina Fernando'' sa Lungsod ng Pasay, Metro Manila. Siya ay ikapito sa walong magkakapatid. Sa kaniyang pagkabata, si Eliseo o Eli ay mahiyain at ayaw halos humarap sa tao. {{Fact|date=Pebrero 2010}} Sa kadahilanang ito ay palagi siyang tumatakas sa kaniyang mga guro sa klase. {{Fact|date=Pebrero 2010}} Bagaman mahiyain, ang batang si Eli ay matalino. Ang kaniyang mga magulang ay nahikayat siyang magaral nang mabuti. Napatunayan niya ang kaniyang katalinuhan sa pagkakamit ng mga pinakamatataas na marka ng isang estudyante sa kabuoan ng kaniyang pagaaral sa mababang paaralan. Sa pagtungtong niya ng highschool, si Eli ay naihalal na pangulo ng Konseho ng mga Estudyante. Siya ay palaging naaatasan bilang katulong ng punong guro. Kung ang ibang guro ay wala, kinukuha rin niya ang tungkulin bilang pansamantalang guro ng kaniyang mga kamagaral kahit na sa mga nasa mas mataas na antas. Ilang araw matapos ang kaniyang ikalabimpitong kaarawan, dinala si Eli ng kaniyang mga magulang sa pagkakatipon pagsamba sa locale ng Pasay. Siya ay naiyak sa narinig niyang pangangaral ni kapatid na [[Nicolas Perez]], ang nakadestinong manggagawa noong panahong iyon, ukol sa tunay na iglesia ng Dios na nasa Biblia. Naniniwala siya na ang ipinangangaral ni kapatid na Perez ay totoo at siya ang isinugo ng Dios upang mangaral ng salita sa sangkatauhan. Matapos marinig ang pangangaral ni kapatid na Perez, siya ay nagkaroon ng interes sa Biblia at nagsimulang magsuri. Tatlong buwan bago ang kaniyang pagtatapos sa paaralan, nagdesisyon siyang tumigil sa pagaaral at iukol na lamang ang kaniyang panahon sa pagbabasa ng Banal na Kasulatan. Ito ang dahilan kung bakit siya ay hindi nakatapos sa mataas na paaralan. Hindi naglaon, nakiusap siya kay kapatid na Perez na mabautismuhan sa Iglesia ng Dios kung sana ang kaniyang mga magulang at kapatid ay kaanib. Noong 7 Abril 1964, sa edad na 17, siya ay binautismuhan sa Sineguelasan, Bacoor, Cavite sa ganap na 5:05 nang hapon. Sa kaniyang pagnanasang makapaglingkod sa Dios, si kapatid na Eli ay dumao sa klase ministeryal ng mga manggagawa sa ilalalim ng pagtuturo ni kapatd na Perez. Sa awa't tulong ng Dios, siya ay naging ministro ni Cristo at inilaan ang kaniyang buhay sa paglilingkod sa Dios at sa Iglsia upang maipalaganap ang kaharian ng Dios. Si kapatid na Eli ay nagpasimulang magpulong sa Guagua, Pampanga. Ang gabi-gabing pagpupulong ay nagbunga ng 33 bagong kapatid, kung kaya't nagpasimula ang lokal ng Sto. Cristo, ang unang lokal sa Pampanga. Ang probinsiya ng Pampanga ay naging unang dibisyon sa Iglesia, kung saan si kapatid na Eli mismo ang nangangasiwa. Siya rin ang nagtuturo sa ibang mga manggagawa sa dibisyon. Sa mga debate, si kapatid na Eli ang inaatasan ni kapatid na Perez upang patunayan nang tunay na Pananampalataya at katuruan ni Cristo laban sa ibang mga pastor, ministro at pari. Siya rin ang katulong ni kapatid na Perez sa paggawa ng mga paksang aralin na itinuturo sa kalse ministerial ng mga manggagawa. Noong 1969, pinagkalooban ni kapatid na Perez si kapatid na Eli ng ID na may titulo bilang "Ministro", isang katunayan ng kaniyang mahusay at matiyagang paglilingkod sa Iglesia bilang manggagawa ng Dios. Walang ibang manggagawang nabigyan na kaparehong katunayan bilang ministro. Noong 1975, si kapatid na Perez ay namatay na walang pinapatungang kamay bilang kapalit na tagapangasiwa ng Iglesia. Sa mga sumunod na buwan, si kapatid na Eli ang gumagawa ng mga paksa na itinuturo sa mga kapatid upang sila hindi mawalan ng pagasa. Iniisip ng mga kaanib na si kapatid na Perez ang gumawa ng mga paksa bago siya namatay; alam naman ng karamihang mga manggagawa, na si kapatid na Eli ang gumawa ng mga paksa. Sangayon sa alituntunin ng Securities and Exchange Commission (SEC) sa Pilipinas, ang Pangkalahatang Kalihim ng samahan ang pansamantalang mangangasiwa hanggang sa panahon na maghalal ng isang tagapangasiwa. Noong 11 Hulyo 1975, ang kapulungan ng mga nangangasiwa ng Iglesia, kasama ni kapatid na Eli ay lumagda sa kasunduan na si Levita Gugulan, kagaya ng nakasaad sa batas, ang pansamantalang hahalili bilang tagapangasiwa. Subalit ninasa ni Gugulan na maging tagapangasiwa ng Iglesia nang lubusan, na labag sa banal na kasulatan. Ang babae ay hindi pinahihintulutan mangasiwa sa bayan ng Dios ayon sa Biblia. Sa kanilang paniniwala na ang samahang dating pinangangasiwaan ni kapatid na Perez ay lumihis na sa mga aral ng Dios, si kapatid na Eli, kasama ng mga matatanda sa Iglesia, ay umalis sa grupong pinangasiwaan ni Gugulan. Karamihan sa mga matatanda na sumama sa kaniya ay sumaksi na narinig nila kay kapatid na Perez na mahigpit na ipinagbabawal sa Biblia na mangasiwa ang babae sa Iglesia ng Dios. Noong 30 Marso 1977, inirehistro ni kapatid na Eli ang samahang "Mga Kaanib sa Iglesia ng Dios kay Kristo Hesus Haligi at Saligan ng Katotohanan sa Bansang Pilipinas." ginamit ni kapatid na Eli ang salitang "saligan" dahil sa katumbas nitong salita sa Griyego na hedraioma, at hindi "suhay", na ginamit ng samahan ni Gugulan. Sa Bibliang Griyego, ang hedraioma ay nangangahulugang saligan at hindi suhay. Noong 13 Enero 2004, inirehistro ni kapatid na Eli ang "Members Church of God International", ang pangalan ng ginagamit ng samahan sa kasalukuyan, bilang tugon sa dumaraming bilang ng kaanib sa ibang bansa, Pilipino at hindi Pilipino. Sa kabila ng mga paguusig ng ibang samahang panrelihiyon, ang iglesia ay nananatiling matibay. Ang taong 1980 ay nagtala kay kapatid na Eli Soriano ng kaniyang sariling programa sa radyo na Ang Dating Daan. Ang Dating Daan ay unang naisahimpapawid sa DWWA 1206&nbsp;kHz, pagkatapos ay sa DWAR, DZME, DZMB, DWAD, DZRD, DWAN, DZXQ, at sa ibang lokal na estasyon sa buong bansa. Si kapatid na Eli ay inanyayahan rin upang sumali sa DZBB sa programang “Dis is Manolo and his GENIUS Family”. Ang ibang kasama sa programa ay sina Bert Valinton and Domingo Filomeno ng [[Iglesia Sabadista]], Manuel Manzanilla ng Saksi ni Jehova, Agustin Tabuñar ng Iglesia Espiritista, Onnie Santiago ng Iglesia ng Dios Espiritu Santo, Jess Patricio ng Iglesia Romano Katoliko, Tydee ng Bahai Faith, Miguel Inciong ng Iglesia Espiritu Santo, Severino Taril, isang tagasunod ni Dr. Jose Rizal, Romula Aldana, Mr. Khempis, Resty Policarpio, Aldon Tagumpay, at Rudy Natividad. Sa magkakasunod na tatlong taon, si kapatid na Eli ay nakatanggap ng parangal bilang "Pinakamahusay ng Ministro" na parangal na ibinibigay ng GENIUS Family. Walang ibang ministro na ginawaran ng parehong parangal maliban sa kaniya. ==[[Ang Dating Daan]]== Ang programa sa telebisyon na '''Ang Dating Daan''' ay pinasimulan noong taong 1983 sa pagsisikap ni Kapatid na Eli at Kapatid na Daniel (Pangalawang Tagapangasiwa). Ito ay sumahimpapawid sa [[IBC 13]]. Noong 1997, sumahimpapawid ang programa sa RJTV 29 nang ito ay lumipat mula sa dati nitong estasyon. Ito ay muling lumipat sa [[SBN 21]] sa taong 2000. Sa panahong ito, ang programa sa telebisyon ay naririnig sa buong bansa sa RMN, DZRH, at sa 100 estasyon ng Radyo Natin. Taong 2004 nang ang Ang Dating Daan ay lumipat sa [[UNTV 37]] kasama ng iba pang programa ni kapatid na Eli kasama na ang [[Itanong mo kay Soriano]], [[Bible Guide,]] [[Truth in Focus]] at [[Biblically Speaking]]. Maliban sa pagiging host sa radyo at telebisyon, si kapatid na Eli ay sumulat din ng aklat na may pamagat na ''“Leaving behind the Fundamental Doctrines of Christ”''. Ito ay unang nailathala sa wikang Ingles sa katapusan ng dekada 90. Siya rin ay naglathala ng mga artikulo sa mga magasin kagaya ng "The Blog magazine", The Old Path Magazine, Believer Newsmagazine, at Ang Dating Daan Magazine. Noong 2007, si Kapatid na Eli ay nagsimulang magsulat ng sarili niyang blog na esoriano.wordpress.com, na nagwagi bilang "Most Popular Website" sa taong 2009&nbsp;ng Philippine Web Awards. Si Bro. Eli Soriano ay nagtayo ng mga bahay ampunan sa iba't ibang bahagi ng bansa at inalalayan ang gastusin upang makupkop ang mga ulila at mga kababayang wala sa buhay. Ang ampunan ay para sa mga kaanib at hindi kaanib sa samahan. Noong 2005, si kapatid na Eli ay napilitang mangibang bayan dahil sa paguusig ng mga kaaway na nasa ibang samahang panrelihiyon at sa ibang opisyal ng pamahalaan ng pumapanig sa kanila. Sa hindi inaasahan, ang paglisan sa Pilipinas ay nagbigay ng pagkakataon upang mapalawak ang gawain ng kaligtasan sa ibang bansa, kung kaya't ang kaniyang pagnanais ay lumaganap sa buong mundo. ===Pagiging Internasyunal=== Sa mahigit na tatlong taong pangangaral sa mga pagpupulong sa iba't ibang panig ng mundo, ang mga taga ibang bansa na nakapakinig sa pangangaral ni kapatid na Eli ay naanib sa "[[Members Church of God International]]." Sa maikling panahon, ang malalaking locale ay naitatag sa Ghana, Africa, Papua New Guinea, at Timog America. Ang mga kaanib dito ay mga katutubong mamamayan ng bansa. Ang pinakahuling pagunlad na nakita at narinig sa programang Ang Dating Daan ay lumaganap sa iba't ibang bahagi ng [[Asya]], [[Aprika]], [[Europa]], [[Timong America]], [[Hilagang America]] at [[Australya]] sa pamamagitan ng telebisyon, estasyon ng radyo at Internet. Ang mga pangangaral na naglalaman ng mga katuruan batay sa Bibliya at pangangaral ni kapatid na Eli Soriano ay ipinamamahagi na walang bayad. ==Exile== ==Mga panlabas na kawing== * [http://www.truthcaster.com/ Truthcasting Website] * [http://www.elisoriano.com/ Biography of Eli Soriano] * [http://www.angdatingdaan.org/ Bible Exposition Online] * [http://www.angdatingdaan.tv/ Ang Dating Daan Streaming Media Site] * [http://www.kaanib.net/ Christian Community Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100504124508/http://www.kaanib.net/ |date=May 4, 2010 }} * [http://www.untvweb.com/ UNTVWEB - In service to humanity. Worldwide] * [http://www.mcgi.org/ Members Church of God International] {{Dating Daan}} <references /> {{DEFAULTSORT:Soriano, Eli}} [[Kategorya:Mga Kristiyano]] cvlp32z9v152w4j7hb3f2fc0ddpc9sh 0 68242 1960903 1960600 2022-08-05T21:17:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Republika ng California]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng California]] 77j1ums5yydhikszkosg318pp2newxl 0 68243 1960904 1960601 2022-08-05T21:18:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Republika ng California]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng California]] 77j1ums5yydhikszkosg318pp2newxl 0 68450 1960838 1960586 2022-08-05T21:07:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Republika ng California]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Republika ng California]] 77j1ums5yydhikszkosg318pp2newxl 0 73808 1960744 1955351 2022-08-05T13:28:59Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Vietnamese name|Nguyễn|Nguyen|Dũng}} {{Infobox Prime Minister | name = Nguyễn Tấn Dũng | image = <!-- Mr. Nguyen Tan Dung.jpg --> | order = [[Punong Ministro ng Vietnam]] | president = [[Nguyễn Minh Triết]] | deputy = | term_start = 27 Hunyo 2006 | term_end = 7 Abril 2016 | predecessor = [[Phan Văn Khải]] | successor = [[Nguyễn Xuân Phúc]] | birth_date = {{birth date and age|1949|11|17|df=y}} | birth_place = [[Ca Mau province|Cà Mau]], [[Vietnam]] | death_date = | death_place = | party = [[Partido Komunista ng Vietnam|ĐCSVN]] }} [[File:Nguyen_Tan_Dung_2014_(cropped).jpg|thumb|Nguyễn Tấn Dũng (2014)]] Si '''Nguyễn Tấn Dũng''' <ref>kilala rin bilang '''Ba Dung''', ''Dung ang Ikatlo'', resulta ng paraan ng pagtawag sa [[Timog Biyetnam]], kung saan isinasaalang-alang ng mga [[tao]] ang katayuan ng isang indibidwal batay sa pagkakasunod-sunod nilang magkakapatid kanilang [[pamilya]] sa paraan ng pagtawag sa kanya; sa kasong ito, si Dung ay ang pangalawang anak ng kanyang mga magulang</ref> (born 17 Nobyembre 1949 sa [[Ca Mau province|Cà Mau province]]) ay ang [[Punong Ministro ng Biyetnam|punong ministro]] ng [[Biyetnam]]. Kinompirma ang kanyang pagkakatalaga ng [[Pambansang Kapulungan ng Biyetnam|Pambansang Kapulungan]] noong 27 Hunyo 2006, nominado siya ng kanyang sinundan na si [[Phan Văn Khải]], na nagretiro sa tungkulin. Si Dung ay kasalukuyang pang-apat sa herarkiya ng [[Partido Komunista ng Biyetnam]]. == Talambuhay == Si Nguyễn Tấn Dũng ay isinilang sa lalawigan ng [[Ca Mau Province|Cà Mau]] sa Timog Vietnam. Noong kanyang ika-12 kaarawan (Nobyembre, 17 1961), ang batang si Nguy?n T?n Dung ay nagboluntaryong sumali sa militar na sangay ng [[National Liberation Front of South Vietnam]], na lumaon ay bahagi ng [[Vietnam People's Army]], siya ang gumagawa ng unang-lunas at mga gawaing pakikipag-komunikasyon; nagtrabaho din siya bilang nars at manggagamot. Apat na beses siyang nasugatan sa [[Digmaang Biyetnam]], at di nagtagal napasama sa lebel na 2/4 sugatang sundalo. Nagtapos siya ng kanyang degree sa [[batas]] pagkatapos ng digmaan. Si Dung ay nauna nang nagsilbi bilang Unang Deputy na [[Punong ministro]] mula 29 Setyembre 1997. Isa rin siyang Gobernador ng [[State Bank ng Vietnam]] mula 1998 hanggang 1999. Tinanggap siya sa [[Partido Komunista ng Vietnam]] noong 10 Hunyo 1967, tapos sumali sa militar bilang mandirigma at nahalal bilang kasapi ng Politburo ng partido sa Ikawalo, Ikasiyam at Ikasampung Pambansang Kapulungan ng Partido.<ref>''[[Nhan Dan]]'', [http://www.nhandan.com.vn/english/news/270606/domestic_tandung.htm "Nguyen Tan Dung elected new Prie Minister"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303212535/http://www.nhandan.com.vn/english/news/270606/domestic_tandung.htm |date=2016-03-03 }}, June 27, 2006.</ref> Siya ang unang senyor na Vietnamese na komunistang pinuno na ipinanganak matapos ang [[August Revolution]] noong 1645 at ang pinakabatang Punong Ministro ng Vietnam (57 taong gulang). Isa siyang taal na taga-timog at nanatili sa timog Vietnam sa kasagsagan ng [[Digmaang Biyetnam]]. Nahalal siyang muli noong 25 Hulyo 2007.<ref>[http://www.earthtimes.org/articles/show/86437.html Vietnam's punong ministro confirmed for new five-year term : Asia World<!-- Bot generated title -->]</ref> {{clear|left}} == References == {{reflist}} {{Commons|Mr Nguyễn Tấn Dũng}} {{start box}} {{s-off}} {{Incumbent succession box | title = [[Punong Ministro ng Biyetnam]] | start = 2006 | end = 2016 | before = [[Phan Văn Khải]] | after= [[Nguyễn Xuân Phúc]] }} {{end box}} {{Mga Punong Ministro ng Biyetnam}} [[Kategorya:Punong Ministro ng Vietnam]] 1n003g44lezi77n87e44n51nxo7bdky 0 75066 1960867 1892996 2022-08-05T21:11:58Z 109.237.2.66 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = Ho Chi Minh City |native_name = ''{{lang|vi|Thành phố Hồ Chí Minh}}'' |other_name = {{lang|vi|Thành phố Sài Gòn}} |nickname = Paris of the Orient, Pearl of the Far East |settlement_type = [[:en:Municipalities of Vietnam|Munisipalidad]]<br />(''Thành phố trực thuộc trung ương'') |image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Saigonskyline1.JPG | photo2a = Ayuntamiento, Ciudad Ho Chi Minh, Vietnam, 2013-08-14, DD 09.JPG | photo2b = Basílica de Nuestra Señora, Ciudad Ho Chi Minh, Vietnam, 2013-08-14, DD 01.JPG | photo3a = Lascar Municipal Theatre (4608017466).jpg | photo3b = Ben Thanh market at night.JPG | photo4a = Vista de Ciudad Ho Chi Minh desde Bitexco Financial Tower, Vietnam, 2013-08-14, DD 13.JPG | size = 300 | color = transparent | border = 3 | color_border = transparent | text = | text_background =<!-- Color of background behind text (default: #F8F8FF)--> }} |imagesize = 300px |image_caption = '''Mula itaas, kaliwa-pakanan''': Panoramang urbano ng Lungsod ng Ho Chi Minh; Gusaling panlungsod ng Lungsod ng Ho Chi Minh; Notre-Dame Katedral Basilika ng Saigon; Teatrong Munisipal (o Opera House) ng Lungsod ng Ho Chi Minh; Pamilihan ng Bến Thành; Tanawing panghimpapawid ng Lungsod ng Ho Chi Minh sa gabi |image_flag = |flag_size = |image_seal =Saigon-Ho Chi Minh City.png |seal_size = |image_shield = |shield_size = |blank_emblem_size = |image_blank_emblem = |blank_emblem_type = Sagisag ng Lungsod ng Ho Chi Minh |image_map = LocationVietnamSaiGon.png |mapsize = 260px |map_caption = Location sa Vietnam at Southern Vietnam |pushpin_map = <!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --> |pushpin_label_position = <!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none --> |pushpin_mapsize=300 |coordinates = {{coord|10|48|N|106|39|E|region:VN|display=inline,title}} |subdivision_type = Bansa |subdivision_name = {{flagicon|VIE}} [[Vietnam]] |subdivision_type1 = |subdivision_name1 = |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |subdivision_type3 = |subdivision_name3 = |subdivision_type4 = |subdivision_name4 = |leader_title1 = Party Secretary: |leader_name1 = [[:en:Dinh La Thang|Dinh La Thang]] |leader_title2 = People's Committee Chairman: |leader_name2 = Lê Hoàng Quân |leader_title3 = People's Council Chairwoman: |leader_name3 = Nguyễn Thị Quyết Tâm |established_title = Itinatag |established_date = 1698 |established_title2 = Pagbabago ng pangalan |established_date2 = 1976 |established_title3 = <!-- Incorporated (city) --> |established_date3 = |area_magnitude = |unit_pref = |parts_type = [[:en:Demonym|Demonym]] |parts_style =para |p1 = Saigonese |area_footnotes = |area_total_km2 = 2.095,6 |area_land_km2 = |area_water_km2 = |area_total_sq_mi = 809.23 |area_land_sq_mi = |area_water_sq_mi = |area_water_percent = |area_urban_km2 = |area_urban_sq_mi = |area_metro_km2 = |area_metro_sq_mi = |population_as_of = 2014 |population_note =<ref name="Statistic office Ho Chi Minh City" /> |population_total = 7,955,000 |population_rank = [[:en:List of cities in Vietnam|Una sa Vietnam]] |population_footnotes =<ref name="Statistic office Ho Chi Minh City">[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16141 Statistic office Ho Chi Minh City]</ref> |population_density_km2 = auto |population_density_sq_mi = |population_metro = |population_density_metro_km2 = |population_density_metro_sq_mi = |population_urban = |population_density_urban_km2 = |population_density_urban_mi2 = |timezone = [[:en:Indochina Time|ICT]] |utc_offset = +07:00 |elevation_footnotes = <!--for references: use<ref> </ref> tags--> |elevation_m = 19 |elevation_ft = 63 |area_code_type = [[Telephone numbers in Vietnam|Area codes]] |area_code = 28 |blank_name = GDP (nominal) |blank_info = 2014 estimate |blank1_name = &nbsp;- Total |blank1_info = 41 billion [[USD]] |blank2_name = &nbsp;- Per capita |blank2_info = 5131 USD |blank3_name = &nbsp;- Growth |blank3_info = {{increase}} 9.5% |website = [http://www.hochiminhcity.gov.vn Official website]}} <!-- Infobox ends --> Ang '''Lungsod ng Ho Chi Minh''' ([[Wikang Biyetnames|Biyetnames]]: ''Thành phố Hồ Chí Minh''; {{Audio|Thanh Pho Ho Chi Minh.ogg|pakinggan|help=no}}),<!-- please ''DON'T'' add Chinese characters, since this city's name was adopted long after Vietnamese abolished Chinese characters; furthermore, Saigon does not necessarily have Chinese etymology, see below--> na dating tinatawag na '''Saigon '''(''Sài Gòn''; {{audio|Saigon.ogg|pakinggan|help=no}}), ay ang pinakamalaking lungsod sa [[Biyetnam]]. Sa ilalim ng pangalang "Saigon", nagsilbi ito bilang kabisera ng kolonyang Pranses ng [[Cochinchina]], at pagkatapos ng [[Timog Biyetnam]] mula 1955 hanggang 1975. Noong 30 Abril 1975, [[Pagbagsak ng Saigon|bumagsak ang Saigon]] sa huling bahagi ng [[Digmaang Biyetnam]] laban sa [[Hilagang Biyetnam]], kung saan nagwagi ang mga Komunistang taga-hilagang nasa ilalim ni [[Ho Chi Minh]], at ang kanilang puwersang pang-militar, ang [[Viet Cong]]. Noong 2 Hulyo 1976, ipinagsama ang Saigon sa karatig-lalawigan ng [[Lalawigan ng Gia Định|Gia Định]], at pinangalanani ito kay Ho. Gayunpaman, karaniwan pa ring ginagamit ang lumang pangalan.<ref>{{cite web|title=Letter from Ho Chi Minh City A Tribute to My Vietnam Vet Father|url=http://www.counterpunch.org/brown11122007.html|work=CounterPunch|publisher=CounterPunch|accessdate=15 Oktubre 2012|author=Ben Brown|date=12 Nobyembre 2007|archive-date=17 Hulyo 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717160329/http://www.counterpunch.org/brown11122007.html|url-status=dead}}</ref> May halos 9,000,000 katao ang kalakhan ng Lungsod ng Ho Chi Minh, na binubuo ng lungsod mismo at ang mga karatig-pook ng [[Thủ Dầu Một]], [[Dĩ An]], [[Biên Hòa]] at mga bayang nakapaligid.<ref group="nb">[http://www.dongnai.gov.vn/gioi_thieu_chung?set_language=vi Đồng Nai Province's Populations: 2.254.676 (2006)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071125101250/http://www.dongnai.gov.vn/gioi_thieu_chung?set_language=vi |date=2007-11-25 }}, [http://www.bariavungtau.com/index.php?news=4 Bà Rịa Vũng Tàu Province's Populations:862.081 (2002)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071029004514/http://bariavungtau.com/index.php?news=4 |date=2007-10-29 }}, [http://www.baobinhduong.org.vn/detail.aspx?Item=19856&Kind=7 Bình Dương province's Population: 1,2&nbsp;million (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071221065414/http://www.baobinhduong.org.vn/detail.aspx?Item=19856&Kind=7 |date=2007-12-21 }}, [http://www.pso.hochiminhcity.gov.vn/an_pham/thanh_pho_ho_chi_minh_25_nam/B01.htm Ho Chi Minh City's population: 5,037,155 (1999)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071130004754/http://www.pso.hochiminhcity.gov.vn/an_pham/thanh_pho_ho_chi_minh_25_nam/B01.htm |date=2007-11-30 }}</ref> Ito ang kalakhang may pinakamalaking populasyon sa buong bansa.<ref>[http://hochiminh.myvietnam.info/about-hcmc About Ho Chi Minh City (HCMC).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090713062729/http://hochiminh.myvietnam.info/about-hcmc/ |date=2009-07-13 }} MyVietnam.info. Hinango noong 13 Agosto 2009.</ref> Inaasahang lalaki ang populasyon ng lungsod sa 13.9 million pagsapit ng 2025.<ref>{{cite web|title=THE EVOLVING URBAN FORM: HO CHI MINH CITY (SAIGON)|url=http://www.newgeography.com/content/002738-the-evolving-urban-form-ho-chi-minh-city-saigon|work=New Geography|publisher=New Geography|accessdate=15 Oktubre 2012|author=Wendell Cox|date=22 Marso 2012}}</ref> Kung kasama ang mga lalawigan ng [[Lalawigan ng Tiền Giang|Tiền Giang]] at [[Lalawigan ng Long An|Long An]], na inihayag sa ilalim ng bagong planong panrehiyon ng kalakhan, sakop ng kalakhan ang lupaing may lawak na halos {{convert|30000|km2|mi2}}, at may populasyon na halos 20 milyong katao pagsapit ng 2020.<ref>{{cite web|url=http://vneconomy.vn/?home=detail&page=category&cat_name=17&id=7838380a353206|title=Quy hoạch xây dựng vùng Tp.HCM|date=25 Abril 2008|publisher=VnEconomy}}</ref> Ayon sa [[Mercer Human Resource Consulting]], [[Economist Intelligence Unit]] at [[ECA International]], pang-132 sa pinakamamahaling lungsod para sa mga manggagawang dayuhan ang Lungsod ng Ho Chi Minh. ==Mga nota== {{Reflist|group=nb|colwidth=30em}} ==Mga sanggunian== {{Reflist|30em}} ==Mga kawing panlabas== {{Sister project links|voy=Ho Chi Minh City}} * {{Wikivoyage|Ho Chi Minh City}} * {{osmrelation-inline|1973756}} * [http://www.hochiminhcity.gov.vn/ Official website] (in Vietnamese and English) * [http://www.eng.hochiminhcity.gov.vn/eng/news/default.aspx?cat_id=533&news_id=8917#content Ho Chi Minh City People's Council] * [http://www.eng.hochiminhcity.gov.vn/eng/news/default.aspx?cat_id=533&news_id=9963#content Ho Chi Minh City People's Committee] * [http://www.vietscape.com/travel/saigon/index.html History of Ho Chi Minh City] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103015422/http://www.vietscape.com/travel/saigon/index.html |date=2013-11-03 }} {{Geographic location |Centre = Lungsod ng Ho Chi Minh |North = [[Lalawigan ng Bình Dương]] |Northeast = |East = [[Lalawigan ng Đồng Nai]] |Southeast = |South = [[Lalawigan ng Tiền Giang]] |Southwest = |West = [[Lalawigan ng Long An]] |Northwest = [[Lalawigan ng Tây Ninh]] }} {{Navboxes |title = [[File:Gnome-globe.svg|25px]]{{nbsp}}Geographic locale |list = '''[[Geographic coordinate system|Lat. <small>and</small> Long.]] {{Coord|10|46|10|N|106|40|55|E|display=inline}}''' }} {{Authority control}} [[Kategorya:Vietnam]] [[Kategorya:Lungsod ng Ho Chi Minh]] av9fvsom14w9yynpkrhs85f6p60s8ot 0 86731 1960861 417801 2022-08-05T21:11:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Miyazaki]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Miyazaki]] oztploc8ooxs024qhzpw984141to4bf 10 94819 1960916 1513758 2022-08-05T21:20:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Padron:Infobox tropical cyclone]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Padron:Infobox tropical cyclone]] 1v1mn9z7wfq5oezizahuyu0s48ezk98 0 109828 1960882 1815712 2022-08-05T21:14:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 114202 1960835 1612034 2022-08-05T21:06:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114203 1960848 1612035 2022-08-05T21:08:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114204 1960879 1612036 2022-08-05T21:13:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114205 1960844 1612037 2022-08-05T21:08:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114206 1960880 1612038 2022-08-05T21:14:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114207 1960845 1612039 2022-08-05T21:08:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114208 1960847 1612040 2022-08-05T21:08:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114229 1960832 1612041 2022-08-05T21:06:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114230 1960831 1612042 2022-08-05T21:06:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114231 1960827 1612043 2022-08-05T21:05:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114232 1960826 1612044 2022-08-05T21:05:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114233 1960834 1612045 2022-08-05T21:06:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114234 1960833 1612046 2022-08-05T21:06:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114235 1960828 1612047 2022-08-05T21:05:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114236 1960829 1612048 2022-08-05T21:05:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Baviera]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Baviera]] a92nq70lb9bcifzkteu5lknq6o1kzzh 0 114604 1960878 536368 2022-08-05T21:13:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114605 1960872 536369 2022-08-05T21:12:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114606 1960874 536370 2022-08-05T21:13:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114607 1960912 536371 2022-08-05T21:19:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114609 1960881 536375 2022-08-05T21:14:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114610 1960876 536376 2022-08-05T21:13:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114612 1960877 536378 2022-08-05T21:13:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114613 1960875 536379 2022-08-05T21:13:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114614 1960884 536380 2022-08-05T21:14:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114616 1960873 536387 2022-08-05T21:12:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114617 1960871 536388 2022-08-05T21:12:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 114619 1960911 536390 2022-08-05T21:19:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Maguncia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Maguncia]] qxbedd438qso49d8o48pvunxcbmbiy0 0 118399 1960960 1887117 2022-08-06T05:21:04Z InternetArchiveBot 113521 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = J. D. Salinger | image = | caption = Si Salinger noong 1950 | birth_name = Jerome David Salinger | birth_date = {{birth date|mf=yes|1919|1|1}} | death_date = {{death date and age|2010|1|27|1919|1|1|mf=yes}} | birth_place = [[Manhattan]],[[Bagong York]] | death_date = {{death date and age|mf=yes|2010|1|27|1919|1|1}}<ref name="death">{{cite news|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704878904575031273026569184.html?mod=WSJ_latestheadlines|title=J.D. Salinger Is Dead at Age 91|publisher=[[Wall Street Journal]]|date=[[2010-01-28]]|accessdate=2010-01-28}}</ref> | death_place = [[Cornish, Bagong Hampshire]], Estados Unidos<ref name="death" /> | occupation = [[Manunulat]] | religion = [[Hudyo]] | movement = | period = 1940–1965 | notableworks = ''[[The Catcher in the Rye]]'' (1951) ''[[Seymour: An Introduction]]'' (1963) | influences =[[Sherwood Anderson]], [[Anton Chekhov]], [[F. Scott Fitzgerald]], [[Gustave Flaubert]], [[Ernest Hemingway]], [[Franz Kafka]], [[Ring Lardner]], [[Leo Tolstoy]] | influenced = [[Stephen Chbosky]],[[Bret Easton Ellis]], [[Jonathan Safran Foer]], [[Haruki Murakami]], [[Tom Robbins]], [[Philip Roth]], [[Louis Sachar]], [[John Updike]], [[Richard Yates (novelist)|Richard Yates]], [[Igor Štiks]] | signature = Jd salinger signature.png | website = | footnotes = }} [[File:J-D-Salinger-Illustration-TIME-1961.jpg|thumb]] Si '''Jerome David''' "'''J. D.'''" '''Salinger''' ({{pron-en|ˈsælɪndʒər}}; 1 Enero 1919&nbsp;– 27 Enero 2010) ay isang Amerikanong manunulat, na kilala sa kanyang pinakatanyag na [[nobela]] ang ''[[The Catcher in the Rye]]''. Ang kanyang huling inilathalang gawa ay noong 1965; nagbigay siya ng huling panayam noong 1980. Lumaki sa [[Manhattan]], nagsimula sa pagsusulat ng [[maikling kuwento]] si Salinger habang nasa mataas na paaralan, at nakapaglathala ng ilang kuwento sa unang bahagi ng [[Dekada 1940]] bago magsilbi sa [[Ikalawang Digmaan Pandaigdig]]. Taong 1948 inilathala niya ang kuwentong "A Perfect Day for Bananafish" sa ''[[The New Yorker]]'' magazine, na naging tagapaglathala nang kanyang mga sumunod na akda. Taong 1951 inilathala ni Salinger ang nobelang ''[[The Catcher in the Rye]]'', na di naglao'y naging matagumpay. Ang paglalarawan niya ng pagiging dayuhan sa pagkabata at pagkawala ng kainosentihan ng kontrabida na si [[Holden Caulfield]] ay naging maimpluwensiya, lalo na sa mga kabataang mambabasa.<ref name="sonny">{{cite news |last=Skow |first=John |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,938775,00.html |title=Sonny: An Introduction |publisher=[[Time (magazine)|Time]] |date=1961-09-15 |accessdate=2007-04-12 |archive-date=2013-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130801065643/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,938775,00.html |url-status=dead }}</ref> Hanggang sa ngayon nananatiling kontrobersiyal at malimit binabasa ang nobela,<ref>See Beidler's ''A Reader's Companion to J.D. Salinger's The Catcher in the Rye''.</ref> kung saan nakakabenta ng 250,000 kopya kada taon. == Talababa == {{reflist|colwidth=25em}} == Mga sanggunian == * {{cite book |last=Alexander |first=Paul |authorlink= |title=Salinger: A Biography |year=1999 |publisher=Renaissance |location=Los Angeles |isbn=1-58063-080-4 }} * {{cite book |last=Crawford |first=Catherine, ed. |title=If You Really Want to Hear About It: Writers on J. D. Salinger and His Work |year=2006 |publisher=Thunder's Mouth |location=New York |id= }} * {{cite book |last=Hamilton |first=Ian |authorlink=Ian Hamilton (critic) |author2= |title=In Search of J. D. Salinger |year=1988 |publisher=Random House |location=New York |isbn=0-394-53468-9}} * {{cite book |last=Kubica |first=Chris |authorlink= |author2=Hochman, Will |title=Letters to J. D. Salinger |year=2002 |publisher=University of Wisconsin Press |location=Madison |isbn=0-299-17800-5 }} * Lutz, Norma Jean. "Biography of J.D. Salinger". [[Harold Bloom|Bloom, Harold]], ed. {{cite book |title=Bloom's BioCritiques: J. D. Salinger |year=2001 |publisher=Chelsea House |location=Philadelphia |isbn=0-7910-6175-2 |author=edited and with an introduction by Harold Bloom. }} pp.&nbsp;3–44. * {{cite book |last=Maynard |first=Joyce |authorlink=Joyce Maynard |author2= |title=At Home in the World |year=1998 |publisher=Picador |location=New York |isbn=0-312-19556-7 }} * {{cite book |last=Salinger |first=Margaret |author2= |title=Dream Catcher: A Memoir |year=2000 |publisher=Washington Square Press |location=New York |isbn=0-671-04281-5 }} * Whitfield, Stephen J. "Cherished and Cursed: Toward a Cultural History of ''The Catcher in the Rye,''" The New England Quarterly 70.4 Disyembre 1997. pp.&nbsp;567–600. Rpt. in [[Harold Bloom|Bloom, Harold]], ed. {{cite book |title=Bloom's BioCritiques: J. D. Salinger |year=2001 |publisher=Chelsea House |location=Philadelphia |isbn=0-7910-6175-2 |author=edited and with an introduction by Harold Bloom. }} pp.&nbsp;77–105. == Mga kawing panlabas == {{wikiquote}} * [http://www.nytimes.com/2010/01/29/books/29salinger.html J. D. Salinger, Enigmatic Author, Dies at 91, The New York Times, 28 Enero 2010] * [http://www.tversu.ru/Science/Hermeneutics/1998-2/1998-2-28-eng.pdf Implied meanings in J. D. Salinger stories and reverting] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040615211038/http://www.tversu.ru/Science/Hermeneutics/1998-2/1998-2-28-eng.pdf |date=2004-06-15 }} * [http://www.deadcaulfields.com/DCHome.html Dead Caulfields&nbsp;– The Life and Work of J.D. Salinger] * [http://catchingsalinger.wordpress.com Catching Salinger&nbsp;– Serialized documentary about the search for J.D. Salinger] * [http://www.shmoop.com/jd-salinger/ J.D. Salinger] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601200200/https://www.shmoop.com/jd-salinger/ |date=2019-06-01 }} biography, quotes, multimedia, teacher resources * [http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/culture-obituaries/books-obituaries/7096097/JD-Salinger.html JD Salinger]&nbsp;– Daily Telegraph obituary {{BD|1919|2010|Salinger, J. D.}} [[Kategorya:Mga manunulat mula sa Estados Unidos]] {{stub|Manunulat}} ripfxb3h0goki402iyw5bltk60y45b8 0 119382 1960771 1905215 2022-08-05T14:44:13Z CommonsDelinker 1732 Replacing [[Image:SusiloBambangYudhoyono.jpg]] with [[Image:Susilo_Bambang_Yudhoyono,_official_presidential_portrait_(2004).jpg]] (by [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harm wikitext text/x-wiki {{Infobox President |honorific-prefix = |name = Susilo Bambang Yudhoyono |image = Susilo Bambang Yudhoyono, official presidential portrait (2004).jpg |imagesize = |caption = |order = Ika-6 na |office = Pangulo ng Indonesia |vicepresident = [[Jusuf Kalla]]<br />[[Boediono]] |term_start = 20 Oktubre 2004 |term_end = 20 Okturbre 2014 |predecessor = [[Megawati Sukarnoputri]] |successor = [[Joko Widodo]] |birth_date = {{bda|1949|09|09|df=y}} |birth_place = Tremas, [[Pacitan Regency|Pacitan]], [[Indoneiya]] |death_date = |death_place = |party = [[Demokratikong Partido (Indonesia)|Demokratikong Partido]] |spouse = [[Kristiani Herawati]] |children = Agus Harimurti Yudhoyono<br />Edhie Baskoro Yudhoyono |residence = [[Istana Merdeka|Palasyo ng Malayang]] |alma_mater = Magelang Military Academy<br />[[United States Army Command and General Staff College]]<br />[[Pamantasang Webster]]<br />[[Bogor Agricultural Institute]] |occupation = [[Sundalo]] <small>(Retirado)</small> |signature = Susilo Bambang Yudhoyono signature.svg |website = [http://www.presidensby.info/ www.presidensby.info] |allegiance = [[Indonesian National Armed Forces]] |branch = [[Indonesian National Army]] |serviceyears = 1973–2000 |rank = [[General|Four-star General]] |awards = Adhi Makayasa (1973) }} Si '''Susilo Bambang Yudhoyono''' (binibigkas {{audio-IPA|Id-Susilo Bambang Yudhoyono.ogg|[/suːsiːlɵ bɑːmbɑːŋ juːdɒjɵnɵ/]}}, ipinanganak 9 Setyembre 1949) ay isang retiradong [[heneral]] ng [[Hukbo ng Indonesia]], at dating [[Pangulo ng Indonesia]]. Nanalo si Yudhoyono sa [[Halalan para sa Pagkapangulo ng Indonesia, 2004|halalan sa pagkapangulo]] ng Indonesia noong 2004 kung saan tinalo niya ang nakaupong Pangulo na si [[Megawati Sukarnoputri]]. Kilala sa Indonesia sa kanyang inisyal na "SBY", nanumpa siya sa tungkulin noong 20 Oktubre 2004, kasama si [[Jusuf Kalla]] Bilang [[Talaan ng mga Pangalawang Pangulo ng Indonesia|Pangalawang Pangulo]], at noong 20 Oktubre 2009, kasama si [[Boediono]] bilang Pangalawang Pangulo. Tumakbo siya noong [[Halalan para sa Pagkapangulo ng Indonesia, 2009|halalan sa pagkapangulo]] noong 2009 kasama si [[Boediono]], at nanalo sa pamamagitan ng pagkakuha ng mayorya sa unang yugto ng botohan. == Kabataan == Ipinanganak si Susilo Bambang Yudhoyono sa Tremas, isang nayon sa Arjosari, [[Pacitan Regency]], [[Silangang Haba]], sa isang mababa-gitnang klase ng pamilya at anak nina Raden Soekotjo at Siti Habibah.<ref name="ANTARA">{{cite news | title = Presiden Yudhoyono Hari Ini Berusia 59 Tahun | url = http://www.antara.co.id/view/?i=1220923024&c=NAS | publisher = [[ANTARA]] | date = 9 Setyembre 2008 | language = Indonesian | accessdate = 23 Hunyo 2009}}</ref> Since he was a child, he wanted to join the [[army]].<ref name="Kompas">{{cite news | first = Wisnu | last = Nugroho | title = Menjadi Tentara adalah Cita-cita SBY Kecil | url = http://www2.kompas.com/kompas-cetak/0406/24/Sosok/1105275.htm | work = [[Kompas]] | date = 24 Hunyo 2004 | language = Indonesian | accessdate = 23 Hunyo 2009 | archive-date = 2009-07-10 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090710044948/http://www2.kompas.com/kompas-cetak/0406/24/Sosok/1105275.htm | url-status = dead }}</ref> Nabuo ni Yudhoyono ang reputasyon bilang talentadong mag-aaral karagdagan sa pagiging matalino, sa pagsusulat ng mga tula, [[maikling kuwento]], at pagganap sa mga laro. Talentado rin si Yudhoyono sa musika at palakasan, na naipakita niya nang itatag niya at ng mga kaibigan nya ang samahan ng [[volleyball]] na ''Klub Rajawali'' at ang bandang ''Gaya Teruna''.<ref>{{cite news | first = Fauzan | last = Jayadi | title = Berani-beraninya Menggoda Putri Jenderal | url = http://www.suaramerdeka.com/harian/0404/04/pem8.htm | work = [[Suara Merdeka]] | date = 4 Hunyo 2004 | language = Indonesian | accessdate = 23 Hunyo 2009 | archive-date = 2009-01-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090115210317/http://www.suaramerdeka.com/harian/0404/04/pem8.htm | url-status = dead }}</ref> Nang nasa ikalimang baitang siya nang bisitahin niya ang Indonesian Armed Forces Academy (AKABRI). Matapos makita ang pagsasanay ng mga sundalo at maaaring dala na rin ng inspirasyong dala ng trabaho ng kanyang ama, naging determinado si Yudhoyono na sumali sa [[Indonesian Armed Forces]] para maging sundalo. Nais sana ni Yudhoyono na makapasok sa AKABRI pagkatapos niya ng mataas na paaralan noong 1968, subalit hindi siya umabot dahil hindi siya nakapagpatala sa takdang oras.<ref name="Kompas"/> Naging mag-aarala muna si Yudhoyono sa [[Tenth of November Institute of Technology|Ikasampung Nobyembre ng Institusyong Teknolohiya]] bago pumasok sa Vocational Education Development Center sa [[Malang]], East Java. Doon siya nakapaghanda para sa susunod na kabanata ng kanyang pag-aaral sa Akabri. Opisyal na nakapasok si Yudhoyono sa AKABRI noong 1970 matapos pumasa sa pagsusulit sa [[Bandung]].<ref name="Kompas"/> == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga kawing panlabas == {{Commons|Susilo Bambang Yudhoyono}} {{portal|Indonesia|Coat of Arms of Indonesia Garuda Pancasila.svg}} * [http://www.presidensby.info/ Official website of the President of Indonesia, Susilo Bambang Yudhoyono] * [https://web.archive.org/web/20060807211324/http://www.voanews.com/english/2006-07-25-voa12.cfm VOA News] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/3725301.stm BBC Profile] * [http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/s/susilo-b-yudhoyono/biografi/kadet.shtml Profile with an emphasis on military career] {{Webarchive|url=https://archive.is/20061121144839/http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/s/susilo-b-yudhoyono/biografi/kadet.shtml |date=2006-11-21 }} {{start box}} {{s-off}} {{Succession box | before = [[Megawati Sukarnoputri]] | title = [[Pangulo ng Indonesia]] | years = 20 Oktubre 2004&nbsp;– 20 Oktubre 2014 | after = [[Joko Widodo]] }} {{end box}} {{Mga pangulo ng Indonesia}} <!-- Metadata: see [[Wikipedia:Persondata]] --> {{BD|1949||Yudhoyono, Susilo Bambang}} {{Persondata |NAME= Yudhoyono, Susilo Bambang |ALTERNATIVE NAMES= |SHORT DESCRIPTION= [[Indonesia]]n retired military general and the [[List of Presidents of Indonesia|sixth]] and current [[President of Indonesia]] |DATE OF BIRTH= 1949-9-9 |PLACE OF BIRTH= [[Tremas (village)|Tremas]], [[Pacitan Regency|Pacitan]], [[Indonesia]] |DATE OF DEATH= |PLACE OF DEATH= }} {{DEFAULTSORT:Yudhoyono, Susilo Bambang}} [[Kategorya:Mga pangulo ng Indonesia]] [[Kategorya:Mga Indones]] 7u4bus7er1xcq7g5foiduh8aeg19m95 0 120669 1960757 1951651 2022-08-05T13:41:16Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes, removed: {{user:maskbot/cleanup}} using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist |name = Julie Anne San Jose |image =Julie Anne San Jose in 2015.jpg |caption = Si Julie Anne San Jose noong 2020 |background = solo_singer |birth_name = Julie Anne Peñaflorida San Jose |birth_date = {{birth date and age|1994|5|17}} |origin = [[Lungsod Quezon]], [[Philippines]] |genre = [[Original Pilipino Music|OPM]], [[Contemporary R&B|R&B]], [[Pop music|pop]] |occupation = [[Singer]], [[Performer]], [[Composer]], [[Actress]] |years_active = 1997 – kasalukuyan |label = [[GMA Records]] |website = {{Official website|julieannesanjose.com}} }} Si '''Julie Anne Peñaflorida San Jose''', mas kilala bilang '''Julie Anne San Jose''', ay isang artista sa Pilipinas at singer na kadalasan tuwing linggo na makkikita sa ''Sunday All Stars''. ==Discograpiya== ===Mga Album=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- |'''Year''' |'''Title''' |'''Label''' |'''Certification''' |- | 2014 | <center>''Deeper''<ref>https://itunes.apple.com/ph/album/deeper/id878994956</ref> | rowspan="2"|[[GMA Records]] | |- | 2012 | <center>''[[Julie Anne San Jose (album)|Julie Anne San Jose]]''<ref>https://itunes.apple.com/ph/album/julie-anne-san-jose/id548177622?ls=1</ref> |style="background: Orange" |[[Philippine Association of the Record Industry|PARI]]: 9x Platinum <ref>https://ph.celebrity.yahoo.com/news/what-s-keeping-julie-anne-from-taking-big-dome-stage-101905403.html</ref> |- | 2008 | <center>''SugarPop'' <small>(Repackaged)</small> | rowspan="2"|Sony BMG Philippines | rowspan="2"| |- | 2007 | <center>''SugarPop'' |} ===Mga Tangi=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- | '''Title''' | '''Year''' | '''[[List of music recording certifications|Certifications]]''' | '''Album''' |- | "I'll Be There" | rowspan="2"| 2012 | style="background: Orange" |[[Philippine Association of the Record Industry|PARI]]: 4x Platinum <ref>[http://julieannesanjose.com/home/index.php?option=com_content&view=article&id=905:news-julie-anne-san-jose-is-first-gma-records-artist-to-be-awarded-double-platinum&catid=1:newsfeed&Itemid=4 ]{{dead link|date=January 2014}}</ref> | rowspan="4"| ''Julie Anne San Jose'' |- | "Enough" | |- | "Bakit Ngayon" | rowspan="2"| 2013 | |- | "For Everything" | |- | "Deeper" | rowspan="3"| 2014 | | rowspan="3"| ''Deeper'' |- | "Right Where You Belong" |- | "Blinded" | |} '''Note:''' Julie Anne San Jose's single "I'll Be There" is the first ever and currently the only single from an OPM artist to be certified platinum, double platinum, triple platinum and quadruple platinum by the [[Philippine Association of the Record Industry]].<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://www.gmanetwork.com/corporate/articles/2013-08-13/64/GMA-Network-reports-12-percent-increase-in-H1-2013-net-income-Posts-strong-growth-rates-in-regular-advertising-revenues |title=GMA Network reports 12 percent increase in H1 2013 net income; Posts strong growth rates in regular advertising revenues &#124; GMANetwork.com - Corporate - Articles |publisher=GMANetwork.com |date= |accessdate=2014-01-10}}</ref> ===Pagtitipon na mga Album=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- |'''Year''' |'''Title''' |'''Label''' |- |- | rowspan="3" | 2013 | ''GMA Records' #1 Hits'' | rowspan="4" |[[GMA Records]] |- | ''BEAUTY & THE MUSIC Vol. 1'' |- | ''PERS LAB : GMA Collection Series'' |- || 2011 | ''[[Tween Academy: Class of 2012]]'' (soundtrack) |} ===Official soundtrack recordings=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- |'''Year''' |'''TV show''' |'''Song''' | '''Network''' |- | rowspan="4" | 2014 | ''[[Ang Dalawang Mrs. Real]]'' | "Ikaw, Ako at Siya" | rowspan="24" |[[GMA Network]] |- | ''[[Master's Sun]]'' | "Right Where You Belong" |- | ''[[Kambal Sirena]]'' | "Sa Iyong Mundo" |- | ''[[Arang and the Magistrate|Tale Of Arang]]'' | "Deeper" |- | rowspan="4" | 2013 | ''[[Kahit Nasaan Ka Man]]'' | "I'll Be There" with [[Kristofer Martin]] |- | ''[[My Daughter Seo-young]]'' | "For Everything" |- | ''[[The Greatest Love]]'' | "Bakit Ngayon" |- | ''[[GMA Network]]'' Summer Station I.D. | "Summer sa Mundo ng Kapuso" with [[Elmo Magalona]] |- | rowspan="7" | 2012 | ''[[Teen Gen]]'' | "Everything's Alright" |- | ''[[Paroa: Ang Kuwento ni Mariposa]]'' | "Kahit Man Lang Sa Pangarap" |- | ''[[My Kontrabida Girl]]'' | "Ang Aking Puso" with [[Derrick Monasterio]] |- | ''[[Together Forever (2012 TV series)|Together Forever]]'' | "Together Forever" with [[Elmo Magalona]] |- | ''[[Lie To Me (Korean TV series)|Lie To Me]]'' | "I'll Be There" |- | ''[[Broken Vow (TV series)|Broken Vow]]'' | "Broken Vow" |- | [[GMA Network]] Station I.D. | "Kapuso Mo, Anumang Kulay ng Buhay" with [[Regine Velasquez]] |- | rowspan="4" | 2011 | [[GMA News TV]] Christmas Station I.D. | "Kasalo sa Pasko" |- | [[GMA Network]] Summer Station I.D. | "Halo-Halo Ang Summer Saya" with [[Elmo Magalona]] |- | ''[[Sisid (TV series)|Sisid]]'' | "Sa Piling Ko" |- | ''[[Dwarfina]]'' | "Tangi Kong Hiling" |- | rowspan="3" | 2010 | ''[[Pilyang Kerubin]]'' | "Pag-ibig Na Tunay" |- | ''[[Unang Hirit]]'' | "Unang Hirit" with [[Mark Bautista]] |- | ''[[The Last Prince]]'' | "Dahil Sa'yo Natutong Magmahal" |- | rowspan="3" | 2008 | [[GMA Network]] Christmas Station I.D. | "Kapuso ng Batang Pilipino Ngayong Pasko" |- | rowspan=2|''[[Dyesebel (TV series)|Dyesebel]]'' | "Aking Mundo" |- | "Siya Na Nga Kaya" |} ==Pilmograpiya== ===Telebisyon=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- | '''Year''' | '''Title''' | '''Role''' | '''Network''' |- | 2014 | ''[[Marian (variety show)|Marian]]'' | Herself / Segment Co-host | rowspan="20" | [[GMA Network]] |- | rowspan="9"| 2013 | ''[[Sunday All Stars]]'' | Herself / Performer |- | ''[[Pepito Manaloto|Pepito Manaloto: Ang Tunay na Kwento]]'' | Nicollete "Nikki" Villamil / SemiRegular |- | ''[[The Ryzza Mae Show]]'' | Herself / Guest |- | ''[[Kahit Nasaan Ka Man]]'' | Pauline "Pau" Gomez |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Haunted House of Love]]'' | Mellah |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: One Pure Love]]'' | Nhinay |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Music and Miracles]]'' | Saree |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Hate You, Love You]]'' | Danica |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Tunay Na Pag-Ibig]]'' | Paula |- | rowspan="2"| 2012 | ''[[Together Forever (2012 TV series)|Together Forever]]'' | Antoinette "Toyang" Escueta |- | ''[[Tween Hearts]]'' | Mira |- | rowspan="5" | 2011 | ''[[Daldalita]]'' | Marga de Leon |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Takot na Puso]]'' | Kim |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Kaninong Puso]]'' | Jade |- | ''[[Andres de Saya]]'' | Lizzy |- | ''[[Maynila (TV series)|Maynila: Victims of Love]]'' | Tracy |- | 2010/2013 | ''[[Party Pilipinas]]'' | rowspan="2"| Herself / Performer |- | 2009/2010 | ''[[SOP (Philippine TV show)|SOP]]'' |- | 2008 | ''[[Gaano Kadalas ang Minsan (TV series)|Gaano Kadalas ang Minsan]]'' | Claudette Medrano |- | 2007/2008 | ''[[Planet Q]]'' | Herself / Host | rowspan="2" | [[Q (TV network)]] |- | 2006 | ''[[Popstar Kids]]'' | Finalist |- | 1997 | ''[[Eat Bulaga!]]'' (Little Miss Philippines) | Herself/contestant/1st runner-up | [[GMA Network]] |} ===Pelikula=== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- | '''Year''' | '''Title''' | '''Role''' | '''Studio''' |- | 2012 || ''[[Just One Summer]]'' || Maria Bettina Reyes Salazar/Beto || [[GMA Films]] |- | 2012 || ''[[My Kontrabida Girl]]'' || Cameo role || [[GMA Films]] |- | 2011 || ''[[Tween Academy: Class of 2012]]'' || Herself || [[GMA Films]] |} ==Awards/recognitions and nominations== {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- |'''Year''' |'''Award''' |'''Category''' |'''Result''' |- | rowspan="4"|2011 |- | Golden Screen TV Awards || Outstanding Performance by an Actress || {{nom}} |- | [[2011 GMMSF Box-Office Entertainment Awards|42nd Guillermo Mendoza Memorial Awards]] || Most Promising Loveteam of 2011 <small>(with [[Elmo Magalona]])</small> <ref>[http://www.pep.ph/guide/movies/8149/42nd-box-office-entertainment-awards-honors-outstanding-actors-and-actresses-of-2010 "42nd Box-Office Entertainment Awards honors outstanding actors and actresses of 2010"]. ''Pep.ph''. Retrieved 2014-05-21.</ref>|| {{Won}} |- | 24th Aliw Awards || Best Teen Performer || {{Won}} |- | rowspan="13"|2012 | [[2012 GMMSF Box-Office Entertainment Awards|43rd Guillermo Mendoza Memorial Awards]] || Promising Female Singer/Performer<ref>[http://www.pep.ph/news/33760/this-week-in-photo-news/1/1#focus "Vice Ganda named Phenomenal Box-Office Star; Derek Ramsay is Box-Office King while Anne Curtis and Cristine Reyes share Box-Office Queen title"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150701165446/http://www.pep.ph/news/33760/this-week-in-photo-news/1/1#focus |date=2015-07-01 }}. ''Pep.ph''. Retrieved 2014-05-20.</ref> || {{Won}} |- | 4th Shorty Awards || YouTube Star || {{nom}} |- | 2nd Yahoo OMG Awards || Female Singer of the Year || {{nom}} |- | Candy Style Awards 2012 || Most Stylish Loveteam <small>(with [[Elmo Magalona]])</small> || {{Won}} |- | rowspan="3"| Globe Tatt Awards 2012 || ThoughtMover || {{nom}} |- || Trending Personality || {{Won}} |- || People's Choice Award || {{Won}} |- | Yes! Magazine 100 Most Beautiful Stars 2012 || Newbie || {{Included}} |- | 60th Famas Award || German Moreno Youth Achievement Award || {{Won}} |- | GMA Artist Center || The Host Of The Most Award || {{Won}} |- | Yes Mag Most Influential Celebrity on Social Media || @MyJaps/Twitter || {{Included| Top 13}} |- | Meg Top Choice 2012 || Twitter Trendsetter of the Year || {{Won}} |- | ASAP 2012 24k Gold Award || Female Artist Awardee || {{Won}} |- | rowspan="22"|2013 | 9th USTv Students Choice Awards || Best Local Music Video Artist || {{Won}} |- | rowspan="5"| MYX Music Awards 2013 || Favorite Song || {{nom}} |- || Favorite Female Artist || {{nom}} |- || Favorite Mellow Video || {{Won}} |- || Favorite Celebrity VJ || {{Won}} |- || Favorite New Artist || {{nom}} |- | rowspan="2"| [[Yahoo!|Yahoo! Philippines]] OMG! Awards || Female Performer of the Year || {{Won}} |- || Fan Club of the Year "JuliElmo" <small>(with [[Elmo Magalona]])</small> || {{Won}} |- | OPM || OPM Junior Ambassador || {{Included}} |- | Yes Mag 100 Most Beautiful Stars 2013 || Breakthrough || {{Included}} |- | SAS Stand Out Awards || Viewers Choice Best Artist || {{Won}} |- | rowspan="4"| 5th Star Awards for Music (PMPC) || Song Of the Year || {{nom}} |- || New Female Recording Artist of the Year || {{Won}} |- || POP Album of the Year || {{nom}} |- || Female PP Artist of the Year || {{nom}} |- | ASAP 9th Platinum Circle Award || Female Artist Awardee || {{Won}} |- | 26th Aliw Awards || Best Performance in a Concert (Female) || {{nom}} |- | rowspan="5"| 26th Awit Awards || Best Performance by a Female Recording Artist || {{nom}} |- || Best Performance by a New Female Recording Artist || {{nom}} |- || Best Ballad || {{nom}} |- || Best R&B || {{Won}} |- || Album of the Year || {{nom}} |- | rowspan="6"|2014 |- | Myx Music Awards || Favorite Guest Appearance in a Music Video || {{Nominated}} |- | UE Gawad Lualhati Awards || Inspiring Artist Of The Year || {{Won}} |- | PEP List 2013 || Female Teen Star Of The Year || {{Won}} |- | rowspan="2"| Yahoo! Celebrity Awards || Female Performer Of The Year || {{Nominated}} |- || Song Of The Year || {{Won}} |} ==External links== * {{Official website|julieannesanjose.com}} {{DEFAULTSORT:San Jose, Julie Ann}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] {{Pilipinas-artista-stub}} ltt8fb9lqf3hn6sqn5dev2nrogy2bpx 0 131357 1960913 650998 2022-08-05T21:19:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Israel]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Israel]] 11x94mrd9avevebiar29wxv4m21bl1l 0 132599 1960941 1960724 2022-08-06T02:49:33Z 58.69.182.193 wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Pinky Rebucas '''Yoriko Nikaidō''' Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' 14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang Bagong Bagitong Pulis Opisyal Apong babae na si Pulis Opisyal Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. '''Aoi Futaba''' siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1 Movie at Season 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na BRIDGESTONE POTENZA RE01 R13. Ikalawa Police Patrol Kotse '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Avanzato ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na OSAKA SIREN COMPANY LIMITD AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, '''Ruriko Kaneko''' Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) Takano Kaori Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu Sakura Fujieda Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] nqd9ubivjl2wwk9z43sqbwyp9rzudm8 1960952 1960941 2022-08-06T03:57:41Z 58.69.182.193 wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == === '''Natsumi Tsujimoto''' === (辻本 夏実 ''Tsujimoto Natsumi'') bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. === '''Miyuki Kobayakawa''' === (小早川 美幸 ''Kobayakawa Miyuki'') bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Kathyin Masilungan. === '''Yoriko Nikaidō''' === ((二階堂 頼子 ''Nikaidō Yoriko'') Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol Opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' R14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Nagtago si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō sa Chiyoda City sinabi Chie Sagamiōno Sa isang tulad sa isang lugar at huli Chie Sagamiōno Ikaw ay masama. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang Bagong Bagitong Pulis Opisyal Apong babae na si Pulis Opisyal Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. === '''Aoi Futaba''' === () siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1 Movie at Season 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 9 taon 1997 taon '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Engine: ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, boses Rica Matsumoto ng JAM Project at Sherwin Revestir. '''Ruriko Kaneko''' Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) === Kayo Tanaka === (田中 佳代 ''Tanaka Kayo'') minsan hindi niya kinakausap ang lahat ng babaeng Police Officer Specially Police Officer Natsumi Tsujimoto,Miyuki Kobayakawa Yoriko Nikaidō chan at Aoi Futaba Chan. Siya ay Nagpakita Sa Episode 49 (墨東署捜査 木下薫子着任 ''Bokutō sho Sōsa Sen Kinoshita Kaoruko Chakuni''') Pagsisiyasat sa Krimen''''': '''''Pagdating ng Kaoruko Kinoshita'''''. Sa First Conference Room na nagsusuri pagkatapos ng isang salarin na tumakas na '''NISSAN LARGO VAN C23''' at nagtatapos sila sa Briefing at bumalik sa Trapiko Kargawaran Seksyon Opisina. sa huling Episode 51 (墨東署捜査線 ベスト・パートナ ー 最後挿話。 Bokutō-sho Sōsa-sen Besuto Pātonā Saigo Sōwa.) Bokutō Station Best Partner Investigation Ang huling kabanata. Ang Opisyal ng Pulis na si Ruriko Kaneko at Opisyal ng Pulisya na si Kayō Tanaka ay nakapanayam ng mga asawang Babae sa Bahay. In You're Under Arrest THE MOVIE. Sa panahon ng Attack @ Bokōto Station Headquarter Building Working In Reception Telephone Line ay patay na sila nagsama ng pagsabog mula sa fused box na supply ng kuryente na binili ng ilaw at air con. Nagtago siya sa counter na iyon. Sa Second Season Fast & Furious. Binago Niya ang Hesei 6 taon 1994 taon '''NISSAN''' MICRA K11 Engine: CG13DE Double Over Head Camshaft 16-valve, Muffler: 162AN02 ebolusyon AP2010, Muffler: 162AN02010 AP V1 VA BC Racing, Engine Control Unit: 28591C99 '''SIEMENS''',na nilagyan ng '''OSAKA SIREN MANUFACTURE COMPANY LIMITED''' Aerodynamic AD-MS XA2 & TSK3111 Mark 11 Electronic Siren at Radyo, Mga Gulong ng Karera: ''RACING SERVICE'' '''''Watanabe''''' 8 spoke 15 inch at Mga Gulong ng Karera: '''''BF Goodrich g force winter''''' 195/65 R15, === Kaori Takano === (高野 香織 ''Takano Kaori'') Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu. === Sakura Fujieda === (藤枝 櫻 ''Fujieda Sakura'') Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Pangalawa Gumanap == === Kaoruko Kinoshita === (木下 薫子 ''Kinoshita Kaoruko'') Ang kaakit-akit na babaeng ito ay unang lumabas sa mga huling yugto ng Pana-panahon isa na may kasamang kaso ng pagnanakaw ng kotse. Isang estrikto, walang katuturang uri ng tao, sa una ay tila malamig ang loob niya, ngunit sa ilalim ng kahanga-hangang kilos na iyon ay talagang isang babae na walang pag-iimbot na nakatuon sa kanyang mga tungkulin at sa mga nasa ilalim ng kanyang utos. Siya ay handang tumulong sa mga babae ng Bokutō Station at madaling lapitan sa tuwing siya ay nasa istasyon. Siya ay tapat sa Muromachi Police Station sa tatlong sperior ay sina: Police Officer Adviser Fukumura Makano, Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato Apong babae ng Fire Marshall Fukuisa Yamato. Hanggang sa noong 2008 Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita hindi siya lumabas sa Pana-panahon Tatlo Full Throttle. Gagamitin niya ang Shōwa 58 taon 1983 taon Mazda 323 BD Police Patrol Car Engine: 1.6 L ''B6T'' turbo Inline Straight 4, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] 52oh9l93utuu6v1kbsxd0uzgsmvtemn 1960966 1960952 2022-08-06T07:47:56Z 58.69.182.193 wikitext text/x-wiki {{italic title}} {{Série manga}} Ang {{nihongo|'''''You're Under Arrest'''''|逮捕しちゃうぞ|Taiho Shichauzo|lead=yes}} ay isang [[manga na seinen]] mula sa bansang [[Hapon]]<ref>{{cite web|url=http://comics.ign.com/articles/649/649091p1.html|title=Zatch Bell Vol. 1 & 2 Review|date=Setyembre 8, 2005|publisher=IGN|accessdate=Hulyo 21, 2009}}</ref> na sinulat at ginuhit ni Kōsuke Fujishima at inilalathala nang baha-bahagi sa magasin na ''Afternoon'' ng [[Kodansha]] mula 1986 hanggang 1992. Nakasentro ang istorya sa isang kathang-isip na himpilan ng pulis sa [[Sumida, Tokyo]] na ang mga opisyales nito ay nagsasagupa ng mga kriminal sa araw-araw habang pinapanatiling ligtas ang mga tao. Mayroon ito magkahalong drama at aksyon na may ilang komedya at patawa. Nagkaroon din ito ng mga adaptasyon sa [[anime]] at drama sa telebisyon. == Tauhan Gumanap == '''Natsumi Tsujimoto''' (辻本 夏実 ''Tsujimoto Natsumi'') bayang sinilangan Asakusa Distrito Tokyo Punong Lunsodbago mag-enroll sa Metropolitan Police Department Academy at kung saan naging kaklase niya si Miyuki Kobayakawa bago ipinadala sa ibang lugar sa Greater Tokyo Area. Sa huli ay nagkita ang dalawa nang hindi sinasadya nang ma-late si Natsumi sa trabaho noong unang araw niya sa duty sa Bokuto Station. Siya ay nakipagsosyo kay Miyuki sa loob ng ilang taon. Ngunit sa maikling panahon, si Natsumi ay na-scout ng Tokyo Metropolitan Police Department Headquarters upang maging bahagi ng isang prototype na babaeng motorbike unit bago tinanggihan ang isang imbitasyon na magsanay pa sa kanila. Kilala siya na infatuated kay Detective Tokuno at sa Kachou ng Traffic Division bago nakilala si Shoji Tokairin, na naging karibal niya at interes sa pag-ibig. Sina Natsumi at Miyuki, sa bandang huli sa serye, ay binasag ang likod ng isang sindikato ng pagpupuslit ng sasakyan na pinatatakbo sa pamamagitan ng pagnanakaw ng mga mamahaling sasakyan, na humahantong sa pagbuwag ng grupo. Dahil sa kanyang mga aksyon, inilipat siya ni Assistant Kaoruko Kinoshita sa Tokyo Metropolitan Police Department kasama si Miyuki bilang bahagi ng kanyang espesyal na programa sa pagsasanay sa pagpapahusay ng mga kasanayan ng opisyal na may kaugnayan sa trabaho ng pulisya. Sa pagtatapos ng serye, si Natsumi ay na-recruit para maglingkod sa Special Assault Team at isang operatiba na nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department. Ang pakikipagsosyo niya kay Miyuki at ang kasunod na paglipat sa Special Assault Team ay halos natapos sa masamang termino, halos sirain ang kanilang pagkakaibigan hanggang sa magkasundo sa katotohanan. Siya ay pinalitan sa Bokuto Station ni Saori Saga, isang dating estudyante na iniligtas nila ni Miyuki sa panahon ng kanyang pulis ilang araw bago ipinadala si Saori sa nasabing istasyon. Pansamantala siyang muli sa Bokuto bago inilipat upang sanayin sa ilalim ng Ranger Platoon ng JGSDF bago muling italaga sa Bokuto Station, muling nagsilbing partner ni Miyuki pagkatapos umalis ni Saori sa Bokuto upang ilipat sa ibang istasyon. boses ni Sakiko Tamagawa, Misaki Ito at Pinky Rebucas. '''Miyuki Kobayakawa''' (小早川 美幸 ''Kobayakawa Miyuki'') bayang sinilangan Okayama Prektura at nanira Koto Distriito Tokyo Punong Lusond Nang sinusubukan niyang sunduin si Natsumi, sa halip ay nakipagkita siya sa kanya sa pamamagitan ng swerte nang makita niyang nilabag niya ang ilang mga patakaran sa paglabag sa trapiko ngunit alam niya kaagad na siya si Natsumi, ang kanyang magiging partner. Sa kalaunan ay naabutan siya, gumawa ng unang impresyon si Miyuki sa kanya at pagkatapos na makumpleto ang paglipat ni Natsumi sa Bokuto Station, naging magkasosyo sina Miyuki at Natsumi sa Traffic Division ng istasyon. Ang dalawa ay sumikat sa utak ni Miyuki at sa mga kamao ni Natsumi sa paglutas ng iba't ibang kaso na kinasasangkutan ng kanilang sarili o sa kanilang mga kasamahan. Si Miyuki ang iba pang kalahati ng duo na responsable para sa ground breaking work sa pagbuwag sa isang misteryosong operasyon ng sindikato sa pagpupuslit ng sasakyan sa Tokyo, na nagresulta sa kanyang kasunod na paglipat sa Criminal Investigation Bureau ng Tokyo Metropolitan Police Department sa ilalim ng Scientific Investigations Laboratory nito. Inanyayahan siya ng Lab na permanenteng lumipat sa departamento, ngunit tinanggihan niya ang alok. Sa krisis ng Hachi-Ichi-Go (蜂一号) (Bee Number One in the dub of You're Under Arrest: The Movie), ang kadalubhasaan ni Miyuki sa mga computer at electronics ay nakakuha ng breakwork sa mga paunang pagsisiyasat sa mahiwagang kapangyarihan. outage sa Sumida Ward, ngunit hindi nakakuha ng anumang mga detalye tungkol sa kanila. Nang malapit nang matapos ang pelikula, nahuli nila ni Natsumi ang taksil na opisyal na si Tadashi Emoto matapos sugatan si Kachou bilang isang paraan ng "patunay" na siya ay kumilos nang mag-isa sa buong krisis. Si Miyuki ay ipinadala sa Los Angeles kasama si Natsumi bilang bahagi ng isang foreign police officer exchange program sa maikling panahon kasama ang Los Angeles Police Department. Malapit nang matapos ang serye, muntik nang masira ni Miyuki ang kanyang pagkakaibigan kay Natsumi matapos malaman na ang huli ay nire-recruit sa Special Assault Team. Inayos ng dalawa ang kanilang pagkakaiba nang sabihin ni Miyuki kay Natsumi na hindi siya sapat na bukas para tanggapin niya ang recruitment ni Natsumi sa SAT dahil ang dalawa ay kumilos na parang tunay na magkaibigan, kahit na parang magkapatid na babae nang ipaliwanag ni Miyuki na napakabilis ng nangyari sa SAT recruitment ni Natsumi nang wala siya. napagtatanto ito sa lahat ng panahon, na pinilit niyang protektahan ang sarili mula sa pagtingin sa katotohanan kung ano ito. Ni-renew din ni Miyuki ang kanyang "pagkakaibigan" kay Nakajima, na lalong nagbukas ng kanilang relasyon sa iba pang mga posibilidad. Ang kanyang kapareha ay si Saori Saga, na pumalit sa posisyon ni Natsumi matapos siyang permanenteng nakatalaga sa sangay ng Tokyo Metropolitan Police Department bilang bahagi ng kanyang mga tungkulin bilang isang SAT operative bago inilipat sa Estados Unidos upang magsagawa ng forensic training. Binago niya ang 1985 Honda Today 700cc (bagaman mayroon pa ring dilaw na plate number para sa mga K-car) at nagdagdag ng mga twin cam, turbo-charger, at nitrous oxide boost. boses Akiko Hiramatsu, Sachie Hara at Kathyin Masilungan. '''Yoriko Nikaidō''' ((二階堂 頼子 ''Nikaidō Yoriko'') Isang dispatcher sa Bokutō Station na kalaunan ay naging Patrol Opisyal at kasosyo ni Aoi Futaba Chan, si Yoriko Nikaidō chan ay isang hindi nababagong tsismis na tumatak sa lahat ng nangyayari sa presinto. Sa kasamaang palad, madalas niyang mali ang kahulugan ng mga bagay na nakikita at naririnig niya, na nagreresulta sa kahihiyan at mga komplikasyon. Lalo niyang pinagmamasdan sina Miyuki at Ken. Nasisiyahan din si Yoriko sa panlilibak sa kanyang mga kasamahan, lalo na kapag nag-uusap siya tungkol sa anumang supernatural o paranormal. Siya ay clumsy din sa anumang ginagawa niya ngunit kahit papaano ay kayang takpan ang gulo na nalikha sa kanyang kapalaran, na naging dahilan upang siya ang nangunguna sa klase noong mga taon niya sa Metropolitan. Police Department Academy at nakakuha ng I doon ng kanyang kaklase na si Chie Sagamiōno, na naghahangad na maging valedictorian noong panahon ng kanilang akademya. Insecure din siya sa kanyang trabaho sa maikling panahon nang iligtas niya ang isang elementary student mula sa mga yakuza thugs. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2'''''. Si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō gagamitin niya ang heisei 6 years 1994 year '''SUZUKI''' '''''ALTO WORKS HA21''''' Police Patrol Car na may ''F5A'' DOHC 12 Valve turbo Engine, Muffler '''SUZUKI SPORTS''' ''Racing'', Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Voice Box Recorder at Data Recorder, Datos mensahe receiver laptop, 4 na '''ENKEI''' ''Racing S type 1'' 14 inch Racing Wheels at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE740''''' R14 inch Gulong. Habang nagpapatrolya sa gabi na surpresa at makagambala sa paghaharap kotra Mortal na Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno at sa huli katapusan na ang buhay ko sisirain niya ang aking heisei 6 taon 1994 taon '''SUZUKI ALTO''' '''WORKS''' HA21 Police Patrol Car hindi ito mga '''DUMATNG ANG SAKUNA'''! Isang iglap sa hindi mata isang mabilis Itim hesei 9 taon 1997 taon '''MITSUBISHI PAJERO V6 V20''' pumasa totoo bilang Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno nanonood mabilis na Sport Utility Vehicle at ito pala ay pang-aakit, Datos mensahe receiver laptop Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō Ipalaglag Pagpapatrolya susunod na lokasyon Honchō Ueno. Nagtago si Pulis Opisyal Yoriko Nikaidō sa Chiyoda City sinabi Chie Sagamiōno Sa isang tulad sa isang lugar at huli Chie Sagamiōno Ikaw ay masama. Si Yoriko Nikaidō mayroon siyang isang New Rookie Police Offer Apong babae na si New Rookie Police Officer Kamisao Yamato para masunurin at hindi gumawa ng laban sa hamon kay Mortal Kaaway Pulis Opisyal Chie Sagamiōno. boses Etsuko Kozakura, Otoha at Sherwin Revestir. '''Aoi Futaba''' (双葉 葵 ''Futaba Aoi'') siya ay isang Transgender na babae na sumali sa Bokuto Station sa unang season. Ang Haponesa version ay nagpapaliwanag na siya ay nagmula sa Anti-Chikan Unit. Ang chikan ay tumutukoy sa mga lalaking nang-molestiya sa mga babae. "Naging native" si Aoi at ngayon ay mas pambabae sa hitsura at personalidad kaysa sa karamihan ng iba pang babaeng opisyal. Sa Second Season. Tinatrato siya ng kanyang mga kasamahan bilang isang babae, kahit na iniisip nila ang kanyang mga kagustuhan sa romantikong. Sa isang kuwento kung saan nag-propose sa kanya ang aktor na si Mr. Kitakoji, tinanggihan niya ito at nagsuot ng panlalaking damit sa isang pagkakataon sa serye. Sa isa pang episode, nasangkot siya sa isang pag-iibigan sa Internet at nabigla tungkol sa pakikipagkita sa lalaking ito at pagbubunyag ng kanyang sikreto. Bago pumasok sa puwersa, naglaro si Aoi ng golf at nakaakit ng maraming babaeng admirer. Sa anime, naglalaro ng basketball si Aoi. Sa Full Throttle episode na "Aoi-chan Becomes a Man!?", nakilala ni Aoi ang kanyang ex-superior na si Udamura Kumanosuke na namuno sa sting operation. Gumamit ng heisei 5 years 1993 year MITSUBISHI MINICA HA31 Season 1, Movie at Season 659 cc ''4A30'' DOHC 20 Valve turbo Engine, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 4 na ''RACING SERVICE '''Watanabe''''' 8 spoke Racing Wheels 13 inch at 4 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 9 taon 1997 taon '''DAIHATSU''' MIRA Avanzanato TR-XX Engine: ''EF-JL'' 12-valve turbo Engine, Revolving light at siren na '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, 2 na '''ENKEI''' Compe 8 spoke Racing Wheel 13 inch sa harap at 2 na '''ENKEI''' compe 5 at 2 na '''YOKOHAMA ADVAN''' '''''Neova''''' R13 at 2 na '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01''''' R13. Kombinasyon sa Japan Grand Touring Car Championship at Formula 1 World Championship. Ikatlo Police Patrol Kotse Heisei 18 taon 2006 taon SUZUKI kei HN12S para sa Full Throttle Third Season 658 cc ''K6A'' turbo 3 Inline strait Engine, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: ENKEI Compe 8 spoke 14 inch at 4 na '''YOKOHAMA ADVAN ''Neova''''' R14 gulong. boses Rica Matsumoto ng JAM Project at Sherwin Revestir. '''Ruriko Kaneko''' (金子 留理子 ''Kaneko Ruriko'')Isang kasamahan nina Natsumi at Miyuki. Sa iba pang mga pulis, namumukod-tangi ito. Madalas kong kasama si Saori. Ayon sa kanya at kay Saori, siya ay isang bumalik mula sa Italy na marunong magsalita ng Italiano. Siya rin ang namamahala sa pansamantalang kasama ni Miyuki bilang kapalit ni Natsumi na nilalamig. Sa Ikalawang Season na Fast & Furious Episode 7(帰ってきたストライク男。 ''Kaette Kita Sutoraiku Otoko''.) habang nasa regular na pagpapatrolya ang kanyang Kasosyong Pulis Opisyal Saori Saga na nagpapakilala sa 2 Babae Binata Mataas na Paaralan Estudyante na papasok sa Binabata Mataas na Paaralan. Yugto 9 (女の戦い！ライバル再び！''Onna no Tatakai''! ''Raibaru Futatabi''!) '''''Labanan ng mga Babae'''''! '''''Karibal na naman'''''! Tumutulong siya kasama si Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Pulis Opisyal Miyuki Kobayakawa, Police Opisyal Aoi Futaba chan, Police Officer Yoriko Nikaidō at Police Officer Saori Saga sa paggawa ng Kulay Guardya Parada. boses Haruka Shimazaki (Season 1 & 2nd Season Fast & Furious) at Ryōko Ono (Season 3 Full Throttle) '''Kayo Tanaka''' (田中 佳代 ''Tanaka Kayo'') minsan hindi niya kinakausap ang lahat ng babaeng Police Officer Specially Pulis Opisyal Natsumi Tsujimoto, Miyuki Kobayakawa Yoriko Nikaidō chan at Aoi Futaba Chan. Siya ay Nagpakita Sa Episode 49 (墨東署捜査 木下薫子着任 ''Bokutō sho Sōsa Sen Kinoshita Kaoruko Chakuni'') '''''Pagsisiyasat sa Krimen''''': '''''Pagdating ng Kaoruko Kinoshita'''''. Sa First Conference Room na nagsusuri pagkatapos ng isang salarin na tumakas na '''NISSAN LARGO VAN C23''' at nagtatapos sila sa Briefing at bumalik sa Trapiko Kargawaran Seksyon Opisina. sa huling Episode 51 (墨東署捜査線 ベスト・パートナ ー 最後挿話。 Bokutō-sho Sōsa-sen Besuto Pātonā Saigo Sōwa.) Bokutō Station Best Partner Investigation Ang huling kabanata. Ang Opisyal ng Pulis na si Ruriko Kaneko at Opisyal ng Pulisya na si Kayō Tanaka ay nakapanayam ng mga asawang Babae sa Bahay. Sa You're Under Arrest the MOVIE 1999 taon. Sa panahon ng Atake sa Bokōto Station Headquarter Building Working In Reception Telepono Linya ay patay na sila nagsama ng pagsabog mula sa fused box na supply ng kuryente na binili ng ilaw at air con. Nagtago siya sa counter na iyon. Sa Second Season Fast & Furious bilang dispatcher communication. Binago Niya ang Hesei 6 taon 1994 taon '''NISSAN''' MICRA K11 Engine: CG13DE Double Over Head Camshaft 16-valve, Muffler: 162AN02 ebolusyon AP2010, Muffler: 162AN02010 AP V1 VA BC Racing, Engine Control Unit: 28591C99 '''SIEMENS''',na nilagyan ng '''OSAKA SIREN MANUFACTURE COMPANY LIMITED''' Aerodynamic AD-MS XA2 & TSK3111 Mark 11 Electronic Siren at Radyo, Mga Gulong ng Karera: ''RACING SERVICE'' '''''Watanabe''''' 8 spoke 15 inch at Mga Gulong ng Karera: '''''BF Goodrich g force winter''''' 195/65 R15, '''Kaori Takano''' (高野 香織 ''Takano Kaori'') Siya at si Sakura ang pinakabagong mga rekrut ng Bokuto Station, kung saan sina Miyuki at Natsumi ang dalawa sa isang pambungad na paglilibot sa lungsod upang maging pamilyar sila sa mga gawain sa hinaharap bilang mga opisyal ng pulisya. Inilalarawan ng mga unang impression si Kaori bilang isang medyo prangka na batang babae na hindi natatakot na malinaw na ipahayag ang kanyang mga alalahanin, kahit na siya ay hindi sigurado sa kanyang mga kakayahan bilang isang pulis na ginagawang kabaligtaran ni Sakura. boses Haruka Tomatsu. '''Sakura Fujieda''' (藤枝 櫻 ''Fujieda Sakura'') Siya at si Kaori Takano ay mga bagong rekrut ng pulis sa Bokuto Station, kung saan dinala sila nina Miyuki at Natsumi sa isang panimulang ikot ng lungsod. Ang mga unang impression ay nagpapahiwatig na si Sakura ay isang karaniwang magiliw at tahimik na babae, ngunit sapat na maaasahan sa mga sitwasyon, kahit na minamaliit niya ang kanyang sariling mga kakayahan. boses Kana Hanazawa == Pangalawa Gumanap == '''Takao Arizuka''' (''Arizuka Takao'') Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Superintendent (警視 Keishisei), siya ay kinatatakutan ng mga mababang ranggo na opisyal dahil ang kanyang presensya lamang sa isang istasyon ng pulisya sa panahon ng inspeksyon ay mangangahulugan ng pagtatapos ng karera ng isang tao na palagi niyang dinadala. isang notebook na kasama niya. Gayunpaman, sa katotohanan, siya ay maluwag sa loob at handang gumawa ng mga pagsasaayos (kahit na kailangan niyang gumawa ng mga personal na sakripisyo upang maging posible ang gayong kaayusan) upang matugunan ang pangangailangan ng kanyang mga nasasakupan hangga't natapos nila ang trabaho sa huli. Sa kabilang banda, mahigpit si Arizuka at palaging nagpapaalala sa kanyang mga nasasakupan na sundin ang mga alituntuning itinakda ng kanilang mga nakatataas habang ginagawa ang kanilang makakaya ayon sa kanilang mga kakayahan. Dahil dito, tinawag ni Yoriko si Arizuka bilang hari ng Hades. Sa pelikula, napagtanto ni Arizuka na siya, bilang isang Superintendente, ay mas kaunti ang nalalaman tungkol sa pagkawala ni Tadashi Emoto pati na rin ang papel na Hachi-Ichi-Go na ginawa ni Emoto para sa Tokyo Metropolitan Police Department kaysa sa Hepe ng Bokuto Precinct Traffic Division at pansamantalang inalis ni Kachō ang kanyang ranggo at utos nang tumanggi ang huli na magbigay ng mga detalye tungkol sa kanila. hanggang sa Season 2 Fast & Furious hindi siya lumabas Sa Season Three Full Throttle Episode 21 & 22 (追撃！レッドファントム ''Tsuigeki''! ''Reddo Fantomu'') '''''Paghabol'''''! '''''pulang multo''''' part 1 at (運命のフルスロットル ''Unmei no Furu Surottoru'') part 2 '''''Ang Kapalaran ng Buong Balbula'''''. Nobyembre 15,2008 Namatay si Superintendent Takao Arizuka sa edad na 77 Namatay siya sa Subarachnoid Hemorrhage (SAH) 31 taon pagkatapos (横田惠 Y''okota Megumi'') Pagwala ni Megumi Yokota Sa Niigata Siyudad Niigata Prepektura Hilagakanluran Hapon. boses Takeshi Watabe namatay sa December 13, 2010 taon sa edad ng 74 taon gulang sanghi ng sakit lung cancer at cardiac arrest. '''Kaoruko Kinoshita''' (木下 薫子 ''Kinoshita Kaoruko'') Ang kaakit-akit na babaeng ito ay unang lumabas sa mga huling yugto ng Pana-panahon isa na may kasamang kaso ng pagnanakaw ng kotse. Isang estrikto, walang katuturang uri ng tao, sa una ay tila malamig ang loob niya, ngunit sa ilalim ng kahanga-hangang kilos na iyon ay talagang isang babae na walang pag-iimbot na nakatuon sa kanyang mga tungkulin at sa mga nasa ilalim ng kanyang utos. Siya ay handang tumulong sa mga babae ng Bokutō Station at madaling lapitan sa tuwing siya ay nasa istasyon. Siya ay tapat sa Muromachi Police Station sa tatlong sperior ay sina: Police Officer Adviser Fukumura Makano, Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato Apong babae ng Fire Marshall Fukuisa Yamato. Hanggang sa noong 2008 Assistant Inspector Kaoruko Kinoshita hindi siya lumabas sa Pana-panahon Tatlo Full Throttle. Gagamitin niya ang Shōwa 58 taon 1983 taon Mazda 323 BD Police Patrol Car Engine: 1.6 L ''B6T'' turbo Inline Straight 4, Air intake: ''':'''M3230003BJ-CAI ''cosmo'' ''Racing'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving Light at Siren: '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels: 4 na '''ENKEI''' compe 8 spoke 14 inch at Racing Tire: 4 na '''''BF Goodrich Radial T/A''''' R14. Ikalawa Police Patrol Kotse Hesei 16 taon 2004 Mazda RX-8 Police Patrol Car Engine: '''''RENESIS''''' (Wankel rotary), Air intake: , Engine Control Unit: 3H2 18 881K JDM 13B '''''DENSO''''', Air intake: D-607-4 GRMS-8M-K30 '''''MAZDASPEED''''', Radiator: SARD Racing, Global Position System: '''carrozzeria''' GPS-V7 by: '''PIONEER''' presyo etiketa 230,000.00 Haponesa Yen, Revolving light at siren na '''''PATLITE''''' ASX12HDFQ '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Radio Transceiver YAESU FT DX 9000, Racing Wheels: 4 na '''RAYS ENGINEERING''' TE37 14 inch at Racing Tires: 3 na '''''BRIDGESTONE POTENZA Adrenaline''''' R14. boses Sakakibara Yoshiko '''Fukumura Makano''' (摩訶野 福村 Makano Fukumura) Isang mataas na Hepe ng pulisya Mga tauhan mula sa Tokyo Metropolitan Police Department na may ranggong Police Officer Adviser (警察官 顧問 ''Keisatsukan Komon'') sumali sa National Police Agency sa Tokyo Metropolitan at nag Serbisyo sa Muromachi Police Station Gusali sa Nipponbashi Tokyo Punong Lunsod at tinawag na The 3 Superior Kasyoso ni Vice Inspector Lucy Akaidō at New Rookie Police Officer Kamisao Yamato. Sa （最後の罰警察官相模大野 知恵。前編一と後編二 ''Saigo no batsu Keisatsukan Sagamiōno chie zenpen ichi to kōhen ni''）'''''Ang huling parusang Pulis Opisyal Chie Sagamiōno part 1 at part 2''''' Si Police Officer Adviser Fukumura Makano instuction kay Police Officer Yoriko Nikaidō magtago sa Ītabashi Chiyoda City Tokyo Metropolitan at basagin ang katahimikan ng radyo. At sa huli Mga kasama gawin natin Kabisado Nakaplano. At sa huli Shiba Distrito sa Minato City Daan harangan pagkakatigil mga Magasawa Sōichinirō at Michiru Fukamatsu at huli Arch Enemy Police Officer Chie Sagamiōno sa sobra habol pagsasaya ang dahilan sobra pagkalito at pagkaantala. Gumamit ng Heisei 6 years 1994 year '''TOYOTA CELICA''' T200 Police Patrol Car Engine: 3S-GTE I4 turbo, Air Intake: 57-0502 K&N, Radiator: MIS MMRAD-T200-94 Mushimoto, Supension kit: MSS0490 ''MONOSS'', Radio Transceiver: YAESU FT DX 9000, Revolving Light at Siren: '''OSAKA SIREN COMPANY LIMITD''' RS1,AD-MS-XA2-H Revolving Light at TS-D151 (50W) DC12V, Racing Wheels 3 '''RAYS''' TE37 14 inch at 1 '''RAYS''' Capionato SS6 17 inches at Racing Tires: 3 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE01R''''' R17 at 1 '''''BRIDGESTONE POTENZA RE001 Adrenaline''''' R17. == Mga sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/manga.php Anime News Network Encyclopedia] {{in lang|en}}&nbsp;— website ng [[Anime News Network]]. {{Anime at Manga}} [[Kategorya:Serye ng manga]] [[Kategorya:Mga dramang pantelebisyon mula sa Hapon]] [[Kategorya:Mga serye ng anime]] eivjwkxs09smno9lwpe6oabmfwu8rbj 0 134294 1960864 670815 2022-08-05T21:11:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Talaan ng mga manga]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Talaan ng mga manga]] bsaieuyo31vh6udlxrj0y6n1vo5dz4v 0 138380 1960786 1856263 2022-08-05T18:05:25Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1015217525|Matelica]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Matelica|official_name=Comune di Matelica|native_name=|image_skyline=matelica_night_1.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=Piazza Enrico Mattei|image_shield=Matelica-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|15|23.71|N|13|0|34.54|E|type:city(10,300)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|area_footnotes=|area_total_km2=81.1|population_footnotes=|population_total=9665|population_as_of=Disyembre 31, 2017|population_demonym=Matelicesi|elevation_footnotes=|elevation_m=354|postal_code=62024|area_code=0737|website={{official website|http://www.comune.matelica.mc.it/}}|footnotes=|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|region=[[Marche]]}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Matelica''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]]. Matatagpuan mga {{Convert|60|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at {{Convert|35|km|mi}} sa kanluran ng [[Macerata]], ito ay umaabot sa isang lugar na {{Convert|81.04|km2|mi2}}. == Heograpiya == Ang Matelica ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Apiro]], [[Castelraimondo]], [[Cerreto d'Esi]], [[Esanatoglia]], [[Fabriano]], [[Fiuminata]], [[Gagliole]], [[Poggio San Vicino]], at [[San Severino Marche]].<ref>Commune-italiani.it. </ref> == Mga pangunahing tanawin == Ang lumang bahagi ng bayan ay nagtatanghal ng isang estrukturang urbano na higit sa lahat ay mula sa Gitnang Kapanahunan, at ito ay mayroong ilang palazzi at mga simbahan mula sa iba't ibang panahon. Kasama sa mga tanawin ng bayan ang: * [[Katedral ng Matelica]] * [[Sant'Agostino, Matelica|Simbahan ng Sant'Agostino]] (ika-14 na siglo) * [[San Francesco, Matelica|Simbahan ng San Francesco]] (1246-1260, patsada mula sa ika-18 siglo) * [[Santa Maria Maddalena, Matelica|Simbahan ng Santa Maria Maddalena]] * [[Chiesa del Suffragio, Matelica|Chiesa del Suffragio]] * Palasyo komunal * Palasyo ng Gobernador at Toreng Sibiko * Museo Piersanti, na naglalaman ng koleksyon ng mga likhang sining. * Palazzo Pettinelli == Kakambal na bayan == * {{Flagicon|ARG}} [[Las Rosas, Santa Fe|Las Rosas]], Arhentina == Mga sanggunian at tala == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.matelica.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] dedphxuqhsmv9fd8ztrf2p89ea5ym2o 0 138381 1960784 1856262 2022-08-05T18:03:53Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1071206023|Loro Piceno]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Loro Piceno|official_name=Comune di Loro Piceno|native_name=|image_skyline=Loro_Piceno_-_veduta_01.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Loro Piceno-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|10|N|13|25|E|type:city(2,501)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|area_footnotes=|area_total_km2=32.5|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_total=2393|population_as_of=Agosto 31, 2015|population_demonym=Loresi|elevation_footnotes=|elevation_m=436|postal_code=62020|area_code=0733|website={{official website|http://www.loropiceno.sinp.net}}|footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Loro Piceno''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|50|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|15|km|mi|0}} sa timog ng [[Macerata]] sa isang burol malapit sa batis ng [[Fiastra (ilog)|Fiastra]]. Ito ay isang medyebal na sentro na may kastilyo (''Castello Brunforte''). Kabilang sa mga simbahan nito ay: * [[Santa Maria delle Grazie, Loro Piceno|Santa Maria delle Grazie]], simbahang Baroko * [[San Francesco, Loro Piceno|San Francesco]], simbahang Gotiko * [[Sant'Antonio di Padova, Loro Piceno|Sant'Antonio di Padova]], ika-16 na siglong simbahang Capuchino * [[Santa Maria in Piazza, Loro Piceno|Santa Maria in Piazza]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20010331043533/http://www.loropiceno.sinp.net/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 1c3xegcd7is65u0apghni5dtde2us1h 1960796 1960784 2022-08-05T18:12:26Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Loro Piceno|official_name=Comune di Loro Piceno|native_name=|image_skyline=Loro_Piceno_-_veduta_01.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Loro Piceno-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|10|N|13|25|E|type:city(2,501)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|area_footnotes=|area_total_km2=32.5|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_total=2393|population_as_of=Agosto 31, 2015|population_demonym=Loresi|elevation_footnotes=|elevation_m=436|postal_code=62020|area_code=0733|website={{official website|http://www.loropiceno.sinp.net}}|footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Loro Piceno''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|50|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|15|km|mi|0}} sa timog ng [[Macerata]] sa isang burol malapit sa batis ng [[Fiastra (ilog)|Fiastra]]. == Heograpiya == === Teritoryo === Matatagpuan ang Loro Piceno sa tuktok ng isang dahan-dahang burol, sa isang lugar sa pagitan ng [[Macerata]] at [[San Ginesio]], sa timog ng batis ng [[Fiastra]]. Ito ay 18 km mula sa kabesera ng Macerata, at humigit-kumulang 38 km mula sa [[Fermo]], kung saan ang [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Fermo|arkidiyosesis]] ay kabilang sa ilalim ng hurisdiksyon ng Simbahang Katoliko. Ang sentrong pangkasaysayan ay nanatiling halos buo, maliban sa lugar na matatagpuan sa gilid ng Kastilyo ng mga Panginoon of Loro o Palazzo di Gualtiero (hindi wastong tinatawag na Castello dei Conti [[Brunforte]]), malapit sa Porta Pia, na apektado ng interbensyon ng gusali sa noong dekada '80. Ang pinakahuling bahagi ay lumitaw mula sa Viale della Vittoria, patungo sa kanluran (San Paterniano), at sa isang mas maliit na lugar patungo sa silangan (Vignali Bagnere). == Mga pangunahing tanawin == Ito ay isang medyebal na sentro na may kastilyo (''Castello Brunforte''). Kabilang sa mga simbahan nito ay: * [[Santa Maria delle Grazie, Loro Piceno|Santa Maria delle Grazie]], simbahang Baroko * [[San Francesco, Loro Piceno|San Francesco]], simbahang Gotiko * [[Sant'Antonio di Padova, Loro Piceno|Sant'Antonio di Padova]], ika-16 na siglong simbahang Capuchino * [[Santa Maria in Piazza, Loro Piceno|Santa Maria in Piazza]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20010331043533/http://www.loropiceno.sinp.net/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 0ry9omzcfs9enmeizf80jgjt2tmegbz 0 138382 1960795 1856265 2022-08-05T18:09:38Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1088137416|Monte Cavallo]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte Cavallo|official_name=Comune di Monte Cavallo|native_name=|image_skyline=Monte Cavallo.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Monte_Cavallo-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|2|N|13|3|E|type:city(160)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Roberto Lotti|area_footnotes=|area_total_km2=38.9|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecavallesi|elevation_footnotes=|elevation_m=|saint=San Benedicto ng Nursia|day=Marso 21|postal_code=62030|area_code=0737|website=|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte Cavallo''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|80|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|45|km|mi}} timog-kanluran ng [[Macerata]]. Ang Monte Cavallo ay hangganan ng mga sumusunod na munisipalidad: [[Pieve Torina]], [[Serravalle di Chienti]], at [[Visso]]. == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:708 bar:1871 from: 0 till:801 bar:1881 from: 0 till:827 bar:1901 from: 0 till:891 bar:1911 from: 0 till:861 bar:1921 from: 0 till:802 bar:1931 from: 0 till:740 bar:1936 from: 0 till:782 bar:1951 from: 0 till:692 bar:1961 from: 0 till:466 bar:1971 from: 0 till:288 bar:1981 from: 0 till:265 bar:1991 from: 0 till:207 bar:2001 from: 0 till:171 PlotData= bar:1861 at:708 fontsize:XS text: 708 shift:(-8,5) bar:1871 at:801 fontsize:XS text: 801 shift:(-8,5) bar:1881 at:827 fontsize:XS text: 827 shift:(-8,5) bar:1901 at:891 fontsize:XS text: 891 shift:(-8,5) bar:1911 at:861 fontsize:XS text: 861 shift:(-8,5) bar:1921 at:802 fontsize:XS text: 802 shift:(-8,5) bar:1931 at:740 fontsize:XS text: 740 shift:(-8,5) bar:1936 at:782 fontsize:XS text: 782 shift:(-8,5) bar:1951 at:692 fontsize:XS text: 692 shift:(-8,5) bar:1961 at:466 fontsize:XS text: 466 shift:(-8,5) bar:1971 at:288 fontsize:XS text: 288 shift:(-8,5) bar:1981 at:265 fontsize:XS text: 265 shift:(-8,5) bar:1991 at:207 fontsize:XS text: 207 shift:(-8,5) bar:2001 at:171 fontsize:XS text: 171 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 37io83q04vkmv32ucvxvlbh3sym93k1 1960810 1960795 2022-08-05T18:26:58Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte Cavallo|official_name=Comune di Monte Cavallo|native_name=|image_skyline=Monte Cavallo.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Monte_Cavallo-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|2|N|13|3|E|type:city(160)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Roberto Lotti|area_footnotes=|area_total_km2=38.9|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecavallesi|elevation_footnotes=|elevation_m=|saint=San Benedicto ng Nursia|day=Marso 21|postal_code=62030|area_code=0737|website=|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte Cavallo''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|80|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|45|km|mi}} timog-kanluran ng [[Macerata]]. Ang Monte Cavallo ay hangganan ng mga sumusunod na munisipalidad: [[Pieve Torina]], [[Serravalle di Chienti]], at [[Visso]]. == Mga monumento at pangunahing tanawin == * Simbahan ng parokya - distrito ng Pantaneto<ref name="turismo2">https://www.turismo.marche.it/Cosa-vedere/Localita/Monte-Cavallo/5676</ref> * Simbahan ng parokya - bahagi ng Selvapiana, sa loob ng isang krus sa pilak na foil mula sa ika-15 siglo<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng S. Niccolò - ''frazione'' ng Valcadara, naglalaman ng isang krus mula sa ika-14 na siglo at isang fresco mula sa ika-15 siglo na naglalarawan kay S. Sebastiano<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng Cerreto - sa lokalidad ng Cerreto, na may mga gawa ni De Magistris<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng San Michele Arcangelo - sa Pian della Noce<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng San Benedetto - sa lokalidad ng San Benedetto.<ref name="turismo2" /> * Bosco delle Pianotte - == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:708 bar:1871 from: 0 till:801 bar:1881 from: 0 till:827 bar:1901 from: 0 till:891 bar:1911 from: 0 till:861 bar:1921 from: 0 till:802 bar:1931 from: 0 till:740 bar:1936 from: 0 till:782 bar:1951 from: 0 till:692 bar:1961 from: 0 till:466 bar:1971 from: 0 till:288 bar:1981 from: 0 till:265 bar:1991 from: 0 till:207 bar:2001 from: 0 till:171 PlotData= bar:1861 at:708 fontsize:XS text: 708 shift:(-8,5) bar:1871 at:801 fontsize:XS text: 801 shift:(-8,5) bar:1881 at:827 fontsize:XS text: 827 shift:(-8,5) bar:1901 at:891 fontsize:XS text: 891 shift:(-8,5) bar:1911 at:861 fontsize:XS text: 861 shift:(-8,5) bar:1921 at:802 fontsize:XS text: 802 shift:(-8,5) bar:1931 at:740 fontsize:XS text: 740 shift:(-8,5) bar:1936 at:782 fontsize:XS text: 782 shift:(-8,5) bar:1951 at:692 fontsize:XS text: 692 shift:(-8,5) bar:1961 at:466 fontsize:XS text: 466 shift:(-8,5) bar:1971 at:288 fontsize:XS text: 288 shift:(-8,5) bar:1981 at:265 fontsize:XS text: 265 shift:(-8,5) bar:1991 at:207 fontsize:XS text: 207 shift:(-8,5) bar:2001 at:171 fontsize:XS text: 171 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] 5ps7f6z2rxfr1764riejsszh5eod90s 1960811 1960810 2022-08-05T18:27:14Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte Cavallo|official_name=Comune di Monte Cavallo|native_name=|image_skyline=Monte Cavallo.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Monte_Cavallo-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|2|N|13|3|E|type:city(160)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Roberto Lotti|area_footnotes=|area_total_km2=38.9|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecavallesi|elevation_footnotes=|elevation_m=|saint=San Benedicto ng Nursia|day=Marso 21|postal_code=62030|area_code=0737|website=|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte Cavallo''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|80|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|45|km|mi}} timog-kanluran ng [[Macerata]]. Ang Monte Cavallo ay may hangganan ng mga sumusunod na munisipalidad: [[Pieve Torina]], [[Serravalle di Chienti]], at [[Visso]]. == Mga monumento at pangunahing tanawin == * Simbahan ng parokya - distrito ng Pantaneto<ref name="turismo2">https://www.turismo.marche.it/Cosa-vedere/Localita/Monte-Cavallo/5676</ref> * Simbahan ng parokya - bahagi ng Selvapiana, sa loob ng isang krus sa pilak na foil mula sa ika-15 siglo<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng S. Niccolò - ''frazione'' ng Valcadara, naglalaman ng isang krus mula sa ika-14 na siglo at isang fresco mula sa ika-15 siglo na naglalarawan kay S. Sebastiano<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng Cerreto - sa lokalidad ng Cerreto, na may mga gawa ni De Magistris<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng San Michele Arcangelo - sa Pian della Noce<ref name="turismo2" /> * Simbahan ng San Benedetto - sa lokalidad ng San Benedetto.<ref name="turismo2" /> * Bosco delle Pianotte - == Ebolusyong demograpiko == <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:455 height:303 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from: 0 till:708 bar:1871 from: 0 till:801 bar:1881 from: 0 till:827 bar:1901 from: 0 till:891 bar:1911 from: 0 till:861 bar:1921 from: 0 till:802 bar:1931 from: 0 till:740 bar:1936 from: 0 till:782 bar:1951 from: 0 till:692 bar:1961 from: 0 till:466 bar:1971 from: 0 till:288 bar:1981 from: 0 till:265 bar:1991 from: 0 till:207 bar:2001 from: 0 till:171 PlotData= bar:1861 at:708 fontsize:XS text: 708 shift:(-8,5) bar:1871 at:801 fontsize:XS text: 801 shift:(-8,5) bar:1881 at:827 fontsize:XS text: 827 shift:(-8,5) bar:1901 at:891 fontsize:XS text: 891 shift:(-8,5) bar:1911 at:861 fontsize:XS text: 861 shift:(-8,5) bar:1921 at:802 fontsize:XS text: 802 shift:(-8,5) bar:1931 at:740 fontsize:XS text: 740 shift:(-8,5) bar:1936 at:782 fontsize:XS text: 782 shift:(-8,5) bar:1951 at:692 fontsize:XS text: 692 shift:(-8,5) bar:1961 at:466 fontsize:XS text: 466 shift:(-8,5) bar:1971 at:288 fontsize:XS text: 288 shift:(-8,5) bar:1981 at:265 fontsize:XS text: 265 shift:(-8,5) bar:1991 at:207 fontsize:XS text: 207 shift:(-8,5) bar:2001 at:171 fontsize:XS text: 171 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Datos mula sa ISTAT </timeline> == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] bvkw6qs8c475jqk7cl354b04o001aqi 0 138383 1960970 1856266 2022-08-06T09:18:45Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/943267183|Monte San Giusto]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte San Giusto|official_name=Comune di Monte San Giusto|native_name=|image_skyline=Palazzo Bonafede.jpg|image_caption=Palazzo Bonafede|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|14|N|13|36|E|type:city(7,579)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Villa San Filippo|mayor_party=|mayor=Andrea Gentili|area_footnotes=|area_total_km2=20.04|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Sangiustesi|elevation_footnotes=|elevation_m=236|saint=[[Natibidad ng Theotokos]]|day=Setyembre 8|postal_code=62015|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montesangiusto.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte San Giusto''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|45|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|14|km|mi|0}} timog-silangan ng [[Macerata]]. Ang Monte San Giusto ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Corridonia]], [[Monte San Pietrangeli]], [[Montegranaro]], at [[Morrovalle]]. Kabilang sa mga simbahan sa Monte San Giusto ay: * [[Santa Maria della Pietà in Telusiano, Monte San Giusto|Santa Maria della Pietà sa Telusiano]] * [[Chiesa Collegiata di Santo Stefano, Monte San Giusto|Chiesa Collegiata di Santo Stefano]] * [[Santa Maria delle Panette, Monte San Giusto|Santa Maria delle Panette]] == Mga sanggunian == <references /> {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] 9v96zuxqrnqway77m0g7v739251lrob 1960974 1960970 2022-08-06T10:02:16Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte San Giusto|official_name=Comune di Monte San Giusto|native_name=|image_skyline=Palazzo Bonafede.jpg|image_caption=Palazzo Bonafede|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|14|N|13|36|E|type:city(7,579)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Villa San Filippo|mayor_party=|mayor=Andrea Gentili|area_footnotes=|area_total_km2=20.04|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Sangiustesi|elevation_footnotes=|elevation_m=236|saint=[[Natibidad ng Theotokos]]|day=Setyembre 8|postal_code=62015|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montesangiusto.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte San Giusto''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|45|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|14|km|mi|0}} timog-silangan ng [[Macerata]]. Ang Monte San Giusto ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Corridonia]], [[Monte San Pietrangeli]], [[Montegranaro]], at [[Morrovalle]]. == Kasaysayan == Ang mga unang pamayanan sa lugar ng Sangiustese, na dokumentado sa kasaysayan, ay nagmula sa panahon ng mga Romano (edad ni Nerva 96-98 AD), na may pangalan ng Mons Iustitiæ (isa pang posibleng sinaunang pangalan ay Telusiano), na nawasak kasama ng mga paglusbo ng mga barbaro noong ikatlong siglo. == Mga tanawin == Naabot ng Monte San Giusto ang pinakamataas na ningning pagkatapos ng halalan kay [[Niccolò Bonafede]] bilang [[Katoliko Romanong Diyosesis ng Chiusi|obispo]] ng [[Chiusi]], na binago ang bayang kinalakhan sa isang tunay na korte ng Renasimyento. Kabilang sa mga simbahan sa Monte San Giusto ay: * [[Santa Maria della Pietà in Telusiano, Monte San Giusto|Santa Maria della Pietà sa Telusiano]] * [[Chiesa Collegiata di Santo Stefano, Monte San Giusto|Chiesa Collegiata di Santo Stefano]] * [[Santa Maria delle Panette, Monte San Giusto|Santa Maria delle Panette]] == Mga sanggunian == <references /> {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] tnk0tp3cd5l1lk2alflxf2z502139d7 0 138384 1960971 1856267 2022-08-06T09:20:28Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1095967389|Monte San Martino]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Monte San Martino|official_name=Comune di Monte San Martino|native_name=|image_skyline=|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Monte_San_Martino-Stemma.jpg|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|2|N|13|26|E|type:city(821)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Valeriano Ghezzi|area_footnotes=|area_total_km2=18.5|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=|elevation_footnotes=|elevation_m=603|saint=|day=|postal_code=62020|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montesanmartino.mc.it/sinpv2/Aspx/c/Home.aspx}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Monte San Martino''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|70|km|mi}} sa timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|30|km|mi}} timog ng [[Macerata]]. Mayroong 808 katao sa nayon. Ang ekonomiya ay halos nakabatay sa [[agrikultura]]. Naglalaman ang lungsod ng mga likhang sining nina [[Vittore Crivelli|Vittore]] at [[Carlo Crivelli]], Girolamo di Giovanni da [[Camerino]], at [[Vincenzo Pagani]]. Ang Monte San Martino Trust ay itinatag noong 1989 ni J. Keith Killby, isang dating bilanggo ng digmaan sa [[Servigliano]] malapit, kasama ang iba pang mga beterano ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang Trust ay nagbibigay ng mga bursary sa pag-aaral sa wikang Ingles sa mga Italyano, na may 18 hanggang 25 taong gulang, bilang pagkilala sa katapangan at sakripisyo ng mga taong Italyano na nagligtas sa libu-libong tumatakas na Alyadong bihag ng digma pagkatapos ng [[Armistisyo ng Cassibile|Armistisyo]] noong 1943.<ref>http://www.msmtrust.org.uk</ref> == Sports == Sa Monte San Martino mayroong isang koponan ng futbol (ASD Monte San Martino) na naglalaro sa huling kategorya ng Italyanong futbol. Mayroon ding amateur na koponang [[futsal]]: ASD Athletic Molino. == Mga paaralan == Mayroong tatlong paaralan sa nayon: isang kindergarten, isang elementarya, at isang sekondaryang paaralan, sa lahat ng mga paaralang ito ay may higit sa isang daang mga mag-aaral. == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] p3inxy6che8g3qbhorzfvlrn24oo5v3 0 138385 1960794 1856268 2022-08-05T18:09:10Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/943267406|Montecassiano]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montecassiano|official_name=Comune di Montecassiano|native_name=|image_skyline=Montecassiano_-_Palazzo_del_podestà.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|22|N|13|26|E|type:city(6,830)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Sant'Egidio, Sambucheto, Vallecascia, Vissani|mayor_party=|mayor=Leonardo Catena|area_footnotes=|area_total_km2=33.0|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecassianesi|elevation_footnotes=|elevation_m=215|saint=|day=|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montecassiano.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montecassiano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|30|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|8|km|mi|0}} hilaga ng [[Macerata]]. Ang munisipalidad ng Montecassiano ay naglalaman ng mga ''[[frazione]]'' (mga pagkakahati, pangunahin na mga nayon at nayon) Sant'Egidio, Sambucheto, Vallecascia, at Vissani. Ang Montecassiano ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Appignano]], [[Macerata]], [[Montefano]], at [[Recanati]]. == Mga pangunahing tanawin == Kasama sa mga pasyalan sa bayan ang: * Palazzo dei Priori (ika-13 siglo) * Simbahan ng San Marco (ika-14 na siglo) * Simbahang kolehiyal ng Santa Maria della Misericordia (ika-12 siglo) * Simbahang kolehiyal ng Santa Maria Assunta * Oratoryo ng San Nicolò (ika-13 siglo) == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montecassiano.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] d4itvt199rr8016nd1gv9lmhzstazj3 1960802 1960794 2022-08-05T18:18:22Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montecassiano|official_name=Comune di Montecassiano|native_name=|image_skyline=Montecassiano_-_Palazzo_del_podestà.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|22|N|13|26|E|type:city(6,830)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Sant'Egidio, Sambucheto, Vallecascia, Vissani|mayor_party=|mayor=Leonardo Catena|area_footnotes=|area_total_km2=33.0|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecassianesi|elevation_footnotes=|elevation_m=215|saint=|day=|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montecassiano.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montecassiano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|30|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|8|km|mi|0}} hilaga ng [[Macerata]]. Ang munisipalidad ng Montecassiano ay naglalaman ng mga ''[[frazione]]'' (mga pagkakahati, pangunahin na mga nayon at nayon) Sant'Egidio, Sambucheto, Vallecascia, at Vissani. Ang Montecassiano ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Appignano]], [[Macerata]], [[Montefano]], at [[Recanati]]. == Kasaysayan == Ang mga dokumento mula sa ika-12 at ika-13 siglo at mga sinaunang natuklasan ay nagpapatotoo na sa teritoryo ng Montecassiano na mayroong tatlo o apat na pamayanan ng Romano o huli na pinagmulang Romano, katulad ng Castrum Montis Sanctae Mariae, Castrum Montis Urbani, Noncastrum, at marahil Castellare Colline. Malamang na ang mga natuklasang ito ay nagmula sa [[Helvia Recina]], isang lugar na ginamit para sa otium ng mga mahistradong Romano na nagpasya na magretiro mula sa mga isyu sa politika. == Mga pangunahing tanawin == Kasama sa mga pasyalan sa bayan ang: * Palazzo dei Priori (ika-13 siglo) * Simbahan ng San Marco (ika-14 na siglo) * Simbahang kolehiyal ng Santa Maria della Misericordia (ika-12 siglo) * Simbahang kolehiyal ng Santa Maria Assunta * Oratoryo ng San Nicolò (ika-13 siglo) == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montecassiano.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] kbbkep8uy2iy27twoffr5uxxfrlzt8y 0 138386 1960792 1856264 2022-08-05T18:08:21Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1062674267|Mogliano]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Mogliano|official_name=Comune di Mogliano|native_name=|image_skyline=Mogliano,_comune_(palazzo_forti)_01.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Mogliano-Gonfalone.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|11|N|13|29|E|type:city(4,919)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Cecilia Cesetti|area_footnotes=|area_total_km2=29.3|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Moglianesi|elevation_footnotes=|elevation_m=313|saint=San Juan Bautista|day=Hunyo 24|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.mogliano.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Mogliano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|50|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|13|km|mi|0}} timog ng [[Macerata]]. Ang Mogliano ay tumataas sa isang burol sa taas na 313 m. sa antas ng dagat at kalahati sa pagitan ng mga [[Kabundukang Sibillini|bundok ng Sibillini]] at [[Dagat Adriatico|baybaying Adriatico]]. Ang nayon ay kilala sa yaring-kamay ng sulihiya na ginagamit sa paggawa ng mga basket at muwebles. == Kasaysayan == Ang kasalukuyang teritoryo ng Mogliano ay pinanahanan noong ika-7 at ika-6 na siglo BK ng mga [[Mga Piceno|Piceno]], bilang patotoo ng pagkatuklas ng isang arenisca na stele na may inskripsiyon na itinatago sa Pambansang Museo sa [[Ancona]]. Ang mga taong ito ay nanirahan sa mga nayon na nakakalat sa linya ng mga lokal na burol; ang kanilang sibilisasyon ay kalaunan ay hinigop ng mga [[Sinaunang Roma|Romano]], nang sakupin nila ang Piceno sa mga unang dekada ng ika-3 siglo BK. Matapos ang pagsasanib ng Marche sa [[Kaharian ng Italya]] at paghahati ng Marche sa apat na lalawigan, ang Mogliano ay isinama sa [[lalawigan ng Macerata]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20060204205201/http://www.comune.mogliano.mc.it/ Opisyal na website] {{Clear}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] mwml4xw22gs18bh70v0iro23qjbg2kh 1960799 1960792 2022-08-05T18:16:09Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Mogliano|official_name=Comune di Mogliano|native_name=|image_skyline=Mogliano,_comune_(palazzo_forti)_01.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=Mogliano-Gonfalone.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|11|N|13|29|E|type:city(4,919)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=|mayor_party=|mayor=Cecilia Cesetti|area_footnotes=|area_total_km2=29.3|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Moglianesi|elevation_footnotes=|elevation_m=313|saint=San Juan Bautista|day=Hunyo 24|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.mogliano.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Mogliano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng [[Italya]], na matatagpuan mga {{Convert|50|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|13|km|mi|0}} timog ng [[Macerata]]. Ang Mogliano ay tumataas sa isang burol sa taas na 313 m. sa antas ng dagat at kalahati sa pagitan ng mga [[Kabundukang Sibillini|bundok ng Sibillini]] at [[Dagat Adriatico|baybaying Adriatico]]. Ang nayon ay kilala sa yaring-kamay ng sulihiya na ginagamit sa paggawa ng mga basket at muwebles. == Kasaysayan == Ang kasalukuyang teritoryo ng Mogliano ay pinanahanan noong ika-7 at ika-6 na siglo BK ng mga [[Mga Piceno|Piceno]], bilang patotoo ng pagkatuklas ng isang arenisca na stele na may inskripsiyon na itinatago sa Pambansang Museo sa [[Ancona]]. Ang mga taong ito ay nanirahan sa mga nayon na nakakalat sa linya ng mga lokal na burol; ang kanilang sibilisasyon ay kalaunan ay hinigop ng mga [[Sinaunang Roma|Romano]], nang sakupin nila ang Piceno sa mga unang dekada ng ika-3 siglo BK. Sa pagitan ng mga pagtaas at pagbaba, lumipas ang mga taon at siglo, habang sa bansa sa patuloy na pag-unlad ay bumangon ang mapayapang mga tirahan bilang kapalit ng mga sinaunang kuta, mga simbahan at mga kampana sa halip na mga tore ng digmaan. Matapos ang pagsasanib ng Marche sa [[Kaharian ng Italya]] at paghahati ng Marche sa apat na lalawigan, ang Mogliano ay isinama sa [[lalawigan ng Macerata]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20060204205201/http://www.comune.mogliano.mc.it/ Opisyal na website] {{Clear}}{{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] p7waigb2czphznh5ez6sd129eyl4sh5 0 138387 1960968 1856269 2022-08-06T09:05:56Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/943267659|Montecosaro]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montecosaro|official_name=Comune di Montecosaro|native_name=|image_skyline=Montecosaro.JPG|imagesize=|image_alt=|image_caption=Ang lumang bahagi ng bayan ay nakatayo sa burol|image_shield=Montecosaro-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|19|N|13|38|E|type:city(5,435)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Crocette-Molino, Montecosaro Scalo (dating Borgo stazione)|mayor_party=|mayor=Reano Malaisi|area_footnotes=|area_total_km2=21.7|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecosaresi|elevation_footnotes=|elevation_m=252|saint=San [[Lorenzo ng Roma]]|day=Agosto 10|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montecosaro.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montecosaro''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|35|km|mi}} timog-silangan ng [[Ancona]] at mga {{Convert|15|km|mi|0}} silangan ng [[Macerata]]. Ang Montecosaro ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Civitanova Marche]], [[Montegranaro]], [[Montelupone]], [[Morrovalle]], [[Potenza Picena]], at [[Sant'Elpidio a Mare]]. Kabilang sa mga relihiyosong gusali sa bayan ay: * [[Basilika ng Santa Maria a Pie' di Chienti|Santa Maria a Pie' di Chienti]]: itinayo muli ang simbahan noong 1125 sa estilong Romaniko. * [[Sant'Agostino, Montecosaro|Sant'Agostino]]: Ang simbahang Romaniko ay itinayo muli simula noong ika-16 na siglo. == Mga kilalang mamamayan == * [[Anita Cerquetti]] (1931-2014), operatikong soprano * [[Romolo Marcellini]] (1910-1999), direktor ng pelikula == Mga sanggunian == <references /> == External links == * [http://www.comune.montecosaro.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}}{{Authority control}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] j6dtd3y9b8vu4y8kwb8ze46wojo52hs 1960972 1960968 2022-08-06T09:55:42Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montecosaro|official_name=Comune di Montecosaro|native_name=|image_skyline=Montecosaro.JPG|imagesize=|image_alt=|image_caption=Ang lumang bahagi ng bayan ay nakatayo sa burol|image_shield=Montecosaro-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|19|N|13|38|E|type:city(5,435)_region:IT|display=inline}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Crocette-Molino, Montecosaro Scalo (dating Borgo stazione)|mayor_party=|mayor=Reano Malaisi|area_footnotes=|area_total_km2=21.7|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montecosaresi|elevation_footnotes=|elevation_m=252|saint=San [[Lorenzo ng Roma]]|day=Agosto 10|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montecosaro.mc.it/}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montecosaro''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|35|km|mi}} timog-silangan ng [[Ancona]] at mga {{Convert|15|km|mi|0}} silangan ng [[Macerata]]. Ang Montecosaro ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Civitanova Marche]], [[Montegranaro]], [[Montelupone]], [[Morrovalle]], [[Potenza Picena]], at [[Sant'Elpidio a Mare]]. == Kasaysayan == Ang makasaysayang sentro ng Montecosaro, sa burol, ay nagpapanatili ng tipikal na hitsura ng isang maagang kastilyong medyebal na may mga tore ng depensa at sighting sa kahabaan ng mga pader bandang 1300, ang urbanong plano na itinayo noong bandang 1600 ay malinaw pa ring nababasa. == Mga pangunahing tanawin == Kabilang sa mga relihiyosong gusali sa bayan ay: * [[Basilika ng Santa Maria a Pie' di Chienti|Santa Maria a Pie' di Chienti]]: itinayo muli ang simbahan noong 1125 sa estilong Romaniko. * [[Sant'Agostino, Montecosaro|Sant'Agostino]]: Ang simbahang Romaniko ay itinayo muli simula noong ika-16 na siglo. == Mga kilalang mamamayan == * [[Anita Cerquetti]] (1931-2014), operatikong soprano * [[Romolo Marcellini]] (1910-1999), direktor ng pelikula == Mga sanggunian == <references /> == External links == * [http://www.comune.montecosaro.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}}{{Authority control}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] i30t60jdf3yhfh8bvewg9sn5i7jb4my 0 138388 1960969 1856270 2022-08-06T09:17:28Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1040797650|Montefano]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montefano|official_name=Comune di Montefano|native_name=|image_skyline=Montefano1.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|25|N|13|26|E|type:city(3,365)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Montefanovecchio, Osterianuova|mayor_party=|mayor=Major Angela Barbieri|area_footnotes=|area_total_km2=33.94|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montefanesi|elevation_footnotes=|elevation_m=242|saint=San Donato|day=Agosto 7|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montefano.mc.it/t}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montefano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|25|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|13|km|mi|0}} hilaga ng [[Macerata]] . Ang Montefano ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Appignano]], [[Filottrano]], [[Montecassiano]], [[Osimo]], [[Recanati]]. == Mga tanawin == Ang mga simbahan sa Montefano ay kinabibilangan ng: * [[Collegiata di San Donato, Montefano|Collegiata di San Donato]], [[Arkitekturang Baroko|estilong Baroko]] * [[Santa Maria Assunta, Montefano|Santa Maria Assunta]] * [[San Filippo Benizi, Montefano|San Filippo Benizi]], kapuw rin sa estilong Baroko. == Mga tao == * Marcello Cervini degli Spannochi, [[Marcelo II|Papa Marcelo II]], ay ipinanganak sa Montefano.<ref>{{cite book|first=Lorenzo|last=Cardella|title=Memorie storiche de' cardinali della Santa Romana Chiesa|volume=Tomo Quarto|location=Roma|publisher=Pagliarini|year=1793|pages=225}}</ref><ref>{{Cite CE1913|wstitle=Pope Marcellus II|id=09641a|url=http://www.newadvent.org/cathen/09641a.htm|title=Pope Marcellus II|first=Michael|last=Ott|volume=9}}</ref> == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montefano.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] dfw8ivzzmmfojmhoyktuxxyqwyow3fl 1960973 1960969 2022-08-06T09:58:05Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montefano|official_name=Comune di Montefano|native_name=|image_skyline=Montefano1.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|25|N|13|26|E|type:city(3,365)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Montefanovecchio, Osterianuova|mayor_party=|mayor=Major Angela Barbieri|area_footnotes=|area_total_km2=33.94|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_demonym=Montefanesi|elevation_footnotes=|elevation_m=242|saint=San Donato|day=Agosto 7|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montefano.mc.it/t}}|footnotes=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montefano''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|25|km|mi}} timog-kanluran ng [[Ancona]] at mga {{Convert|13|km|mi|0}} hilaga ng [[Macerata]] . Ang Montefano ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Appignano]], [[Filottrano]], [[Montecassiano]], [[Osimo]], at [[Recanati]]. == Kasaysayan == Ang bayan ay matatagpuan sa isa sa mga burol sa pagitan ng mga [[lalawigan ng Ancona]] at Macerata, kalahati sa pagitan ng [[kabundukang Apenino]] at ng [[dagat Adriatico]], sa pagitan ng mga lambak ng Fiumicello at sapa ng Menocchia. Bagaman ang sentrong pangkasaysayan ay nasa estilong ikalabing-walo / ikalabinsiyam na siglo, nananatili pa rin sa bayan ang mga katangian ng medyebal na panahon. Ito ay pangunahing sentro ng agrikultura na may ilang aktibidad na pang-industriya. Ang bayan ay kinuha ang pangalan nito alinman mula sa "Monte del Fano" (bundok ng lugar na nakatuon sa kabanalan o papasok na inilaan sa isang templo) o mula sa "Monte del fauno", dahil sa isang estatwa na natagpuan sa sinaunang Veragra. == Mga tanawin == Ang mga simbahan sa Montefano ay kinabibilangan ng: * [[Collegiata di San Donato, Montefano|Collegiata di San Donato]], [[Arkitekturang Baroko|estilong Baroko]] * [[Santa Maria Assunta, Montefano|Santa Maria Assunta]] * [[San Filippo Benizi, Montefano|San Filippo Benizi]], kapuw rin sa estilong Baroko. == Mga mamamayan == * Marcello Cervini degli Spannochi, [[Marcelo II|Papa Marcelo II]], ay ipinanganak sa Montefano.<ref>{{cite book|first=Lorenzo|last=Cardella|title=Memorie storiche de' cardinali della Santa Romana Chiesa|volume=Tomo Quarto|location=Roma|publisher=Pagliarini|year=1793|pages=225}}</ref><ref>{{Cite CE1913|wstitle=Pope Marcellus II|id=09641a|url=http://www.newadvent.org/cathen/09641a.htm|title=Pope Marcellus II|first=Michael|last=Ott|volume=9}}</ref> == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montefano.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] dr2boqyvwfx97onhalb3demxxt3p7dy 0 138389 1960975 1856271 2022-08-06T10:02:38Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/948066336|Montelupone]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Commune Italya|name=Montelupone|official_name=Comune di Montelupone|settlement_type=[[Komuna]]}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Montelupone''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|30|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|11|km|mi|0}} hilagang-silangan ng [[Macerata]] . Ang Montelupone ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Macerata]], [[Montecosaro]], [[Morrovalle]], [[Potenza Picena]], at [[Recanati]]. == Mga pangunahing tanawin == * Abadia ng San Firmano, isang [[Arkitekturang Romaniko|Romanikong]] monasteryo, na itinatag noong huling bahagi ng ika-9 na siglo AD. Naglalaman ang sakristiya ng terracotta ni Ambrogio [[della Robbia]]. * Mga pintuang medyebal * Palazzo del Podestà at Toreng Sibiko * Sibikong Galeriya * Simbahan ng Santa Chiara * Collegiate na simbahan * Simbahan ng San Francesco * Simbahan ng [[Pietà]] (ika-15 siglo) == Mga sanggunian == <references group="" responsive="1"></references> == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montelupone.mc.it Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] i5pl7wjmk5vke3q9jf51kdtjrrrdoq8 1960977 1960975 2022-08-06T10:07:07Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] {{Infobox Italian comune|name=Montelupone|official_name=Comune di Montelupone|native_name=|image_skyline=Montelupone.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=Palazzo dei Priori.|image_shield=Montelupone-Stemma.png|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|21|N|13|34|E|type:city(3,335)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Lalawigan ng Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=San Firmano|mayor_party=|mayor=Rolando Pecora|area_footnotes=|area_total_km2=32.67|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_total=3590|population_as_of=Nobyembre 30, 2017|pop_density_footnotes=|population_demonym=Monteluponesi|elevation_footnotes=|elevation_m=272|twin1=|twin1_country=|saint=San Firmano|day=|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.montelupone.mc.it}}|footnotes=}}Ang '''Montelupone''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|30|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|11|km|mi|0}} hilagang-silangan ng [[Macerata]] . Ang Montelupone ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Macerata]], [[Montecosaro]], [[Morrovalle]], [[Potenza Picena]], at [[Recanati]]. == Pangalan == Itinayo ito noong panahon ng Romano bilang "Montis Luponis" o "Mons Lupia", sa paglipas ng panahon ay naging "Monte Lupone" ito hanggang ngayon ay Montelupone. === Eskudo de armas === Ang eskudo de armas ay naglalarawan ng isang laganap na lobo na nangingibabaw sa anim na burol, may isang bahagi na nakapatong sa huling burol at ang isa ay nasa lupa. Sa munisipal na watawat, ang eskudo de armas ay matatagpuan sa gitna sa isang likuran na nabuo ng mga kulay na dilaw at pula. Ang eskudo de armas ay marahil ay kabilang sa sinaunang marangal na pamilya ng "Luponi" ng Fermo, na dapat ay may-ari ng mga lupain na matatagpuan sa pagitan ng Chienti at Potenza. Higit pa rito, ang eskudo de armas na ito ay itinatag noong 787, samakatuwid ay sa unang Lupo Conte o Duke ng Fermo. == Mga pangunahing tanawin == * Abadia ng San Firmano, isang [[Arkitekturang Romaniko|Romanikong]] monasteryo, na itinatag noong huling bahagi ng ika-9 na siglo AD. Naglalaman ang sakristiya ng terracotta ni Ambrogio [[della Robbia]]. * Mga pintuang medyebal * Palazzo del Podestà at Toreng Sibiko * Sibikong Galeriya * Simbahan ng Santa Chiara * Collegiate na simbahan * Simbahan ng San Francesco * Simbahan ng [[Pietà]] (ika-15 siglo) == Mga sanggunian == <references group="" responsive="1"></references> == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.montelupone.mc.it Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] o64o93ea2ullt32xh925iqka6iwlloe 0 138390 1960976 1856272 2022-08-06T10:02:42Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/943270507|Morrovalle]]" wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] Ang '''Morrovalle''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|35|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|11|km|mi|0}} silangan ng [[Macerata]]. Ang Morrovalle ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Corridonia]], [[Macerata]], [[Monte San Giusto]], [[Montecosaro]], [[Montegranaro]], at [[Montelupone]]. == Mga pangunahing tanawin == * Simbahan ng [[Sant'Agostino, Morrovalle|Sant'Agostino]] * Simbahan ng [[San Bartolomeo, Morrovalle|San Bartolomeo]] * [[Santuwaryo ng Madonna dell'Acqua Santa, Morrovalle|Santuwaryo ng Madonna dell'Acqua Santa]] == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.morrovalle.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] 0erikgpwbklj9ko6zu53xyep1fblder 1960978 1960976 2022-08-06T10:25:18Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Pages using infobox settlement with image map1 but not image map]] {{Infobox Italian comune|name=Morrovalle|official_name=Comune di Morrovalle|native_name=|image_skyline=Historical_center_of_Morrovalle.jpg|imagesize=|image_alt=|image_caption=A view of historical center of Morrovalle from "colli bella vista" (Nice view hills)|image_shield=|shield_alt=|image_map=|map_alt=|map_caption=|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|43|19|N|13|35|E|type:city(9,534)_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Marche]]|province=[[Province of Macerata|Macerata]] (MC)|frazioni=Borgo Pintura, Morrovalle Scalo, Padri Passionisti, Cunicchio, Santa Lucia, Trodica, Mulinetto|mayor_party=|mayor=Stefano Montemarani|area_footnotes=|area_total_km2=42.58|population_footnotes=<ref name="istat">All demographics and other statistics: Italian statistical institute [[National Institute of Statistics (Italy)|Istat]].</ref>|population_total=10069|population_as_of=30 November 2017|pop_density_footnotes=|population_demonym=Morrovallesi|elevation_footnotes=|elevation_m=246|twin1=|twin1_country=|saint=St. [[Bartholomew the Apostle]]|day=August 24|postal_code=62010|area_code=0733|website={{official website|http://www.comune.morrovalle.mc.it/}}|footnotes=}}Ang '''Morrovalle''' ay isang [[komuna]] (munisipalidad) sa [[Lalawigan ng Macerata]] sa rehiyon ng [[Marche]] ng Italya, na matatagpuan mga {{Convert|35|km|mi}} timog ng [[Ancona]] at mga {{Convert|11|km|mi|0}} silangan ng [[Macerata]]. Ang Morrovalle ay may hangganan sa mga sumusunod na munisipalidad: [[Corridonia]], [[Macerata]], [[Monte San Giusto]], [[Montecosaro]], [[Montegranaro]], at [[Montelupone]]. == Mga pangunahing tanawin == * Simbahan ng [[Sant'Agostino, Morrovalle|Sant'Agostino]] * Simbahan ng [[San Bartolomeo, Morrovalle|San Bartolomeo]] * [[Santuwaryo ng Madonna dell'Acqua Santa, Morrovalle|Santuwaryo ng Madonna dell'Acqua Santa]] == Ekonomiya == === Yaring-kamay === Kabilang sa mga pinaka-tradisyonal, laganap at mahahalagang gawaing pang-ekonomiya ay mayroong mga [[Sining ng mga gawaing-kamay|yaring-kamay]], tulad ng pagpoproseso ng [[Bronse|tanso]], na naglalayong lumikha ng isang malawak na hanay ng mga produkto, mula sa mga kubyertos hanggang amphorae.<ref name="Aci">{{cita libro|titolo=Atlante cartografico dell'artigianato|editore=A.C.I.|città=Roma|anno=1985|volume=2|p=12}}</ref> == Sport == May mga koponan ng futbol sa munisipalidad: Trodica Calcio, Morrovalle at Aries Trodica, na naglalaro ng mga rehiyonal na amateur na kampeonate. Sa 2017/2018 season ang koponang Il Ponte Calcio Morrovalle ay sumali kasama ng Valdicienti, na bumubuo ng A.S.D. Valdicienti Ponte, militante sa [[Eccellenza Marche|Eccellenza]]. Sa Morrovalle mayroon ding punong-tanggapan ng Andrea Moda Formula. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [http://www.comune.morrovalle.mc.it/ Opisyal na website] {{Province of Macerata}} [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Italyano]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] 6zno4x48q28nwl0yd67zon431p2s17l 0 147047 1960818 1959510 2022-08-05T18:50:33Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|300px|right|Minapa ang mga plakang tektonika ng daigdig sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo]] [[Image:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|300px|right|Mosyon ng mga plaka batay sa datos ng buntalay na Global Positioning System (GPS) mula sa [[NASA]] [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721050552/http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html |date=2011-07-21 }}. Ang mga [[bektor]] ay nagpapakita ng direksiyon at magnitudo ng mosyon.]] [[Image:Farallon Plate.jpg|thumb|300px|right|Mga labi ng [[Platong Farallon]] na malalim sa mantel ng Daigdig. Inakalang ang halos ng plaka ay simulang umilalim sa Hilagang Amerika (partikular ang kanluraning Estados Unidos at timog kanlurang Canada) sa napaka babaw na anggulo na lumilikha ng teranyong bulubundkin partikular ang katimugang Bulubunduking Mabato.]] [[Image:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|upright=1.5|Tatlong mga uri ng hangganan ng plato.]] [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng Pangaea sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] Ang '''tektonika ng plaka''' ({{lang-es|tectónica de placas}}) ay isang [[teoryang makaagham]] sa [[heolohiya]]. Inilalarawan nito ang malakihang paggalaw ng pitong malaking plaka at ang paggalaw ng mas maraming plakang mas maliliit ng [[litospero]] ng Daigdig, dahil nagsimula ang mga prosesong tektonika sa Daigdig sa pagitan ng 3.3<ref>{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|title=Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier|author=University of the Witwatersrand|date=2019|publisher=ScienceDaily|accessdate=11 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806072854/https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|archive-date=6 August 2019|url-status=live}}</ref> at 3.5 bilyong taon na ang nakalilipas. Nalunsad ang teoriyang ito sa mas lumang ideya ng [[Continental drift|pag-anod ng kontinente]], isang ideyang lumago noong mga unang dekada ng ika-20 siglo. Tinaggap ng [[Agham pandaigdig|heosiyentipikong]] komunidad ang teorya ng tektonika ng plaka pagkatapos mapatunayan ang [[Seafloor spreading|pagpapalawak ng sahig-dagat]] sa huling bahagi ng dekada 1950 at unang bahagi ng dekada 1960. Ang litospero na ang timgambay na pinakadulong balat ng isang planeta (ang krast at itaas na latag), ay nakahati sa mga [[List of tectonic plates|plakang tektonika]]. Binubuo ang litospero ng Daigdig ng pito o walong pangunahing plaka (depende kung paano sila tinukoy) at mararaming mas maliit na plaka. Kung saan nakasasalubong ang mga plaka, dinedetermina ng kanilang kaukulang paggalaw sa uri ng hangganan: [[Convergent boundary|padikit]], [[Divergent boundary|pahiwalay]], or [[Transform fault|pahalang]]. Nagkakaroon ng [[lindol]], [[Bulkan|bulkanikang aktibidad]], pagbubuo ng mga [[bundok]], at mga [[Oceanic trench|oseanikong posa]] sa mga hangganan ng plaka (o [[Fault (geology)|palyadong linya]]). Mula sero hanggang 100 mm taun-taon ang tipikal na paggalaw ng mga plaka.{{sfn|Read|Watson|1975}} Binubuo ang mga plakang tektonika ng litosperong oseaniko at mas makapal na litosperong kontinental, bawat isa ay pinatungnan ng kanyang sariling uri ng [[Crust (geology)|krast]]. Sa mga hangganang padikit, [[Subduction|subduksyon]], o ang pagbagsak ng isang plaka sa ilalim ng isa pang plaka, ay nagdadala ng mas mababang plaka patungong [[Mantle (geology)|latag]]; binabalanse ang nawalang materyal sa pamamagitan ng pagbuo ng bagong (oseanikong) krast sa mga pahiwalay na gilid sa pamamagitan ng paglatag ng sahig-dagat. Sa ganitong paraan, nananatili ang kabuuang kalatagan ng litospero. Tinatawag din itong hula ng tektonika ng plaka bilang prinsipyo ng kulindang. Iminungkahi ng mga dating teorya na pinabulaanan magmula noon ang unti-unting pag-urong (pagpapaikli) o unti-unting [[Expanding Earth|pagpapalaki ng mundo]].{{sfn|Scalera|Lavecchia|2006}} Nakakapaggalaw ang plakang tektonika dahil mas mataas ang [[Mechanical properties|sigmuing lakas]] ng litospero ng Daigdig kaysa sa [[Asthenosphere|astenospera]] sa ilalim. Nagreresulta ang lateral na baryasyon ng kasiksikan sa latag sa [[Mantle convection|kombeksyon]]; ibig sabihin, ang mabagal na gapang ng solidong latag ng Daigdig. Ipinapalagay na pinapatakbo ang paggalaw ng plaka ng kombinasyon ng paggalaw ng sahig-dagat palayo mula sa [[Spreading ridge|lumalawak na gulod]] dahil sa mga pagkakaiba sa [[topograpiya]] (topograpikong taas ang gulod) at pagbabago sa kasiksikan sa krast (tumataas ang kasiksikan habang lumalamig ang kakabuong krast at lumalayo mula sa gulod). Sa mga [[Subduction zone|sona ng subduksyon]] "hinahatak" ang malamig, sisik na krast o lumulubog patungong latag sa ibabaw ng pababang kumokombektang sanga ng isang [[Mantle cell|sihay-latag]].<ref>{{Cite journal|doi=10.1029/2001RG000108|title=Subduction zones|journal=Reviews of Geophysics|volume=40|issue=4|pages=1012|year=2002|last1=Stern|first1=Robert J.|bibcode=2002RvGeo..40.1012S}}</ref> Mahahanap ang isa pang pagpapaliwanag sa mga iba't ibang isig na dulot ng isig-pagas ng [[Araw (astronomiya)|Araw]] at [[Buwan (astronomiya)|Buwan]]. Hindi malinaw ang matugnaying kahalagahan ng mga salik na ito at ang kanilang relasyon sa isa't isa, at pinagtatalunan pa rin ito. {{toclimit|3}} ==Tingnan din== *[[Lindol]] *[[Oroheniya]] - Pangunahing mekanismo sa [[pagkakabuo ng bundok]] == Talasanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Agham}} {{Nature nav}} {{Earth}} [[Kategorya:Agham pandaigdig]] [[Kategorya:Heolohiya]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] nepsaqzwd4qp6ytpmo6a8liaopwmwe4 1960819 1960818 2022-08-05T18:51:09Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|300px|right|Minapa ang mga plakang tektonika ng daigdig sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo]] [[Image:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|300px|right|Mosyon ng mga plaka batay sa datos ng buntalay na Global Positioning System (GPS) mula sa [[NASA]] [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721050552/http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html |date=2011-07-21 }}. Ang mga [[bektor]] ay nagpapakita ng direksiyon at magnitudo ng mosyon.]] [[Image:Farallon Plate.jpg|thumb|300px|right|Mga labi ng [[Platong Farallon]] na malalim sa mantel ng Daigdig. Inakalang ang halos ng plaka ay simulang umilalim sa Hilagang Amerika (partikular ang kanluraning Estados Unidos at timog kanlurang Canada) sa napaka babaw na anggulo na lumilikha ng teranyong bulubundkin partikular ang katimugang Bulubunduking Mabato.]] [[Image:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|upright=1.5|Tatlong mga uri ng hangganan ng plato.]] [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng superkontinenteng [[Pangaea]] sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] Ang '''tektonika ng plaka''' ({{lang-es|tectónica de placas}}) ay isang [[teoryang makaagham]] sa [[heolohiya]]. Inilalarawan nito ang malakihang paggalaw ng pitong malaking plaka at ang paggalaw ng mas maraming plakang mas maliliit ng [[litospero]] ng Daigdig, dahil nagsimula ang mga prosesong tektonika sa Daigdig sa pagitan ng 3.3<ref>{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|title=Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier|author=University of the Witwatersrand|date=2019|publisher=ScienceDaily|accessdate=11 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806072854/https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|archive-date=6 August 2019|url-status=live}}</ref> at 3.5 bilyong taon na ang nakalilipas. Nalunsad ang teoriyang ito sa mas lumang ideya ng [[Continental drift|pag-anod ng kontinente]], isang ideyang lumago noong mga unang dekada ng ika-20 siglo. Tinaggap ng [[Agham pandaigdig|heosiyentipikong]] komunidad ang teorya ng tektonika ng plaka pagkatapos mapatunayan ang [[Seafloor spreading|pagpapalawak ng sahig-dagat]] sa huling bahagi ng dekada 1950 at unang bahagi ng dekada 1960. Ang litospero na ang timgambay na pinakadulong balat ng isang planeta (ang krast at itaas na latag), ay nakahati sa mga [[List of tectonic plates|plakang tektonika]]. Binubuo ang litospero ng Daigdig ng pito o walong pangunahing plaka (depende kung paano sila tinukoy) at mararaming mas maliit na plaka. Kung saan nakasasalubong ang mga plaka, dinedetermina ng kanilang kaukulang paggalaw sa uri ng hangganan: [[Convergent boundary|padikit]], [[Divergent boundary|pahiwalay]], or [[Transform fault|pahalang]]. Nagkakaroon ng [[lindol]], [[Bulkan|bulkanikang aktibidad]], pagbubuo ng mga [[bundok]], at mga [[Oceanic trench|oseanikong posa]] sa mga hangganan ng plaka (o [[Fault (geology)|palyadong linya]]). Mula sero hanggang 100 mm taun-taon ang tipikal na paggalaw ng mga plaka.{{sfn|Read|Watson|1975}} Binubuo ang mga plakang tektonika ng litosperong oseaniko at mas makapal na litosperong kontinental, bawat isa ay pinatungnan ng kanyang sariling uri ng [[Crust (geology)|krast]]. Sa mga hangganang padikit, [[Subduction|subduksyon]], o ang pagbagsak ng isang plaka sa ilalim ng isa pang plaka, ay nagdadala ng mas mababang plaka patungong [[Mantle (geology)|latag]]; binabalanse ang nawalang materyal sa pamamagitan ng pagbuo ng bagong (oseanikong) krast sa mga pahiwalay na gilid sa pamamagitan ng paglatag ng sahig-dagat. Sa ganitong paraan, nananatili ang kabuuang kalatagan ng litospero. Tinatawag din itong hula ng tektonika ng plaka bilang prinsipyo ng kulindang. Iminungkahi ng mga dating teorya na pinabulaanan magmula noon ang unti-unting pag-urong (pagpapaikli) o unti-unting [[Expanding Earth|pagpapalaki ng mundo]].{{sfn|Scalera|Lavecchia|2006}} Nakakapaggalaw ang plakang tektonika dahil mas mataas ang [[Mechanical properties|sigmuing lakas]] ng litospero ng Daigdig kaysa sa [[Asthenosphere|astenospera]] sa ilalim. Nagreresulta ang lateral na baryasyon ng kasiksikan sa latag sa [[Mantle convection|kombeksyon]]; ibig sabihin, ang mabagal na gapang ng solidong latag ng Daigdig. Ipinapalagay na pinapatakbo ang paggalaw ng plaka ng kombinasyon ng paggalaw ng sahig-dagat palayo mula sa [[Spreading ridge|lumalawak na gulod]] dahil sa mga pagkakaiba sa [[topograpiya]] (topograpikong taas ang gulod) at pagbabago sa kasiksikan sa krast (tumataas ang kasiksikan habang lumalamig ang kakabuong krast at lumalayo mula sa gulod). Sa mga [[Subduction zone|sona ng subduksyon]] "hinahatak" ang malamig, sisik na krast o lumulubog patungong latag sa ibabaw ng pababang kumokombektang sanga ng isang [[Mantle cell|sihay-latag]].<ref>{{Cite journal|doi=10.1029/2001RG000108|title=Subduction zones|journal=Reviews of Geophysics|volume=40|issue=4|pages=1012|year=2002|last1=Stern|first1=Robert J.|bibcode=2002RvGeo..40.1012S}}</ref> Mahahanap ang isa pang pagpapaliwanag sa mga iba't ibang isig na dulot ng isig-pagas ng [[Araw (astronomiya)|Araw]] at [[Buwan (astronomiya)|Buwan]]. Hindi malinaw ang matugnaying kahalagahan ng mga salik na ito at ang kanilang relasyon sa isa't isa, at pinagtatalunan pa rin ito. {{toclimit|3}} ==Tingnan din== *[[Lindol]] *[[Oroheniya]] - Pangunahing mekanismo sa [[pagkakabuo ng bundok]] == Talasanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Agham}} {{Nature nav}} {{Earth}} [[Kategorya:Agham pandaigdig]] [[Kategorya:Heolohiya]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] dmoy43qhwhmjcze0r4zufjufkn8vbef 1960820 1960819 2022-08-05T18:56:40Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|300px|right|Minapa ang mga plakang tektonika ng daigdig sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo]] [[Image:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|300px|right|Mosyon ng mga plaka batay sa datos ng buntalay na Global Positioning System (GPS) mula sa [[NASA]] [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721050552/http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html |date=2011-07-21 }}. Ang mga [[bektor]] ay nagpapakita ng direksiyon at magnitudo ng mosyon.]] [[Image:Farallon Plate.jpg|thumb|300px|right|Mga labi ng [[Platong Farallon]] na malalim sa mantel ng Daigdig. Inakalang ang halos ng plaka ay simulang umilalim sa Hilagang Amerika (partikular ang kanluraning Estados Unidos at timog kanlurang Canada) sa napaka babaw na anggulo na lumilikha ng teranyong bulubundkin partikular ang katimugang Bulubunduking Mabato.]] [[Image:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|upright=1.5|Tatlong mga uri ng hangganan ng plato.]] [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng superkontinenteng [[Pangaea]] sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] Ang '''tektonika ng plaka''' ({{lang-es|tectónica de placas}}) ay isang [[teoryang makaagham]] sa [[heolohiya]]. Inilalarawan nito ang malakihang paggalaw ng pitong malaking plaka at ang paggalaw ng mas maraming plakang mas maliliit ng [[litospero]] ng Daigdig, dahil nagsimula ang mga prosesong tektonika sa Daigdig sa pagitan ng 3.3<ref>{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|title=Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier|author=University of the Witwatersrand|date=2019|publisher=ScienceDaily|accessdate=11 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806072854/https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|archive-date=6 August 2019|url-status=live}}</ref> at 3.5 bilyong taon na ang nakalilipas. Nalunsad ang teoriyang ito sa mas lumang ideya ng [[Continental drift|pag-anod ng kontinente]], isang ideyang lumago noong mga unang dekada ng ika-20 siglo. Tinaggap ng [[Agham pandaigdig|heosiyentipikong]] komunidad ang teorya ng tektonika ng plaka pagkatapos mapatunayan ang [[Seafloor spreading|pagpapalawak ng sahig-dagat]] sa huling bahagi ng dekada 1950 at unang bahagi ng dekada 1960. Ang litospero na ang timgambay na pinakadulong balat ng isang planeta (ang krast at itaas na latag), ay nakahati sa mga [[List of tectonic plates|plakang tektonika]]. Binubuo ang litospero ng Daigdig ng pito o walong pangunahing plaka (depende kung paano sila tinukoy) at mararaming mas maliit na plaka. Kung saan nakasasalubong ang mga plaka, dinedetermina ng kanilang kaukulang paggalaw sa uri ng hangganan: [[Convergent boundary|padikit]], [[Divergent boundary|pahiwalay]], or [[Transform fault|pahalang]]. Nagkakaroon ng [[lindol]], [[Bulkan|bulkanikang aktibidad]], pagbubuo ng mga [[bundok]], at mga [[Oceanic trench|oseanikong posa]] sa mga hangganan ng plaka (o [[Fault (geology)|palyadong linya]]). Mula sero hanggang 100 mm taun-taon ang tipikal na paggalaw ng mga plaka.{{sfn|Read|Watson|1975}} Binubuo ang mga plakang tektonika ng litosperong oseaniko at mas makapal na litosperong kontinental, bawat isa ay pinatungnan ng kanyang sariling uri ng [[Crust (geology)|krast]]. Sa mga hangganang padikit, [[Subduction|subduksyon]], o ang pagbagsak ng isang plaka sa ilalim ng isa pang plaka, ay nagdadala ng mas mababang plaka patungong [[Mantle (geology)|latag]]; binabalanse ang nawalang materyal sa pamamagitan ng pagbuo ng bagong (oseanikong) krast sa mga pahiwalay na gilid sa pamamagitan ng paglatag ng sahig-dagat. Sa ganitong paraan, nananatili ang kabuuang kalatagan ng litospero. Tinatawag din itong hula ng tektonika ng plaka bilang prinsipyo ng kulindang. Iminungkahi ng mga dating teorya na pinabulaanan magmula noon ang unti-unting pag-urong (pagpapaikli) o unti-unting [[Expanding Earth|pagpapalaki ng mundo]].{{sfn|Scalera|Lavecchia|2006}} Nakakapaggalaw ang plakang tektonika dahil mas mataas ang [[Mechanical properties|sigmuing lakas]] ng litospero ng Daigdig kaysa sa [[Asthenosphere|astenospera]] sa ilalim. Nagreresulta ang lateral na baryasyon ng kasiksikan sa latag sa [[Mantle convection|kombeksyon]]; ibig sabihin, ang mabagal na gapang ng solidong latag ng Daigdig. Ipinapalagay na pinapatakbo ang paggalaw ng plaka ng kombinasyon ng paggalaw ng sahig-dagat palayo mula sa [[Spreading ridge|lumalawak na gulod]] dahil sa mga pagkakaiba sa [[topograpiya]] (topograpikong taas ang gulod) at pagbabago sa kasiksikan sa krast (tumataas ang kasiksikan habang lumalamig ang kakabuong krast at lumalayo mula sa gulod). Sa mga [[Subduction zone|sona ng subduksyon]] "hinahatak" ang malamig, sisik na krast o lumulubog patungong latag sa ibabaw ng pababang kumokombektang sanga ng isang [[Mantle cell|sihay-latag]].<ref>{{Cite journal|doi=10.1029/2001RG000108|title=Subduction zones|journal=Reviews of Geophysics|volume=40|issue=4|pages=1012|year=2002|last1=Stern|first1=Robert J.|bibcode=2002RvGeo..40.1012S}}</ref> Mahahanap ang isa pang pagpapaliwanag sa mga iba't ibang isig na dulot ng isig-pagas ng [[Araw (astronomiya)|Araw]] at [[Buwan (astronomiya)|Buwan]]. Hindi malinaw ang matugnaying kahalagahan ng mga salik na ito at ang kanilang relasyon sa isa't isa, at pinagtatalunan pa rin ito. {{toclimit|3}} {|style="margin: 0 auto;" |[[File:Pangaea assembly 1.png|thumb|upright=1.1|Paleoheograpiya ng [[mundo]] sa huling [[Kambriyano]] ca. 490 milyong taon ang nakakalipas.]] |[[File:Pangaea assembly 430.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong gitnang [[Siluriyano]] ca. 430 milyong taon ang nakakalipas. Ang [[Avalonia]] at [[Baltica]] ay nagsama kasama ng [[Laurentia]] upang bumuo ng [[Laurussia]].]] |[[File:Pangea assembly 310.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong huling [[Karbonipero]] ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang [[Laurussia]] ay nagsanib sa [[Gondwana]] upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]].]] |[[File:Pangea assembly 250.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong hanggang [[Permiyano]]-[[Triasiko]] ca. 250 milyong taon ang nakakalipas.]] |} ==Tingnan din== *[[Lindol]] *[[Oroheniya]] - Pangunahing mekanismo sa [[pagkakabuo ng bundok]] == Talasanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Agham}} {{Nature nav}} {{Earth}} [[Kategorya:Agham pandaigdig]] [[Kategorya:Heolohiya]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] rmgnupkzj5iom9wzuiz92cxec4px7jz 1960821 1960820 2022-08-05T18:57:11Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|300px|right|Minapa ang mga plakang tektonika ng daigdig sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo]] [[Image:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|300px|right|Mosyon ng mga plaka batay sa datos ng buntalay na Global Positioning System (GPS) mula sa [[NASA]] [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721050552/http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html |date=2011-07-21 }}. Ang mga [[bektor]] ay nagpapakita ng direksiyon at magnitudo ng mosyon.]] [[Image:Farallon Plate.jpg|thumb|300px|right|Mga labi ng [[Platong Farallon]] na malalim sa mantel ng Daigdig. Inakalang ang halos ng plaka ay simulang umilalim sa Hilagang Amerika (partikular ang kanluraning Estados Unidos at timog kanlurang Canada) sa napaka babaw na anggulo na lumilikha ng teranyong bulubundkin partikular ang katimugang Bulubunduking Mabato.]] [[Image:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|upright=1.5|Tatlong mga uri ng hangganan ng plato.]] [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng superkontinenteng [[Pangaea]] sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] Ang '''tektonika ng plaka''' ({{lang-es|tectónica de placas}}) ay isang [[teoryang makaagham]] sa [[heolohiya]]. Inilalarawan nito ang malakihang paggalaw ng pitong malaking plaka at ang paggalaw ng mas maraming plakang mas maliliit ng [[litospero]] ng Daigdig, dahil nagsimula ang mga prosesong tektonika sa Daigdig sa pagitan ng 3.3<ref>{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|title=Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier|author=University of the Witwatersrand|date=2019|publisher=ScienceDaily|accessdate=11 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806072854/https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|archive-date=6 August 2019|url-status=live}}</ref> at 3.5 bilyong taon na ang nakalilipas. Nalunsad ang teoriyang ito sa mas lumang ideya ng [[Continental drift|pag-anod ng kontinente]], isang ideyang lumago noong mga unang dekada ng ika-20 siglo. Tinaggap ng [[Agham pandaigdig|heosiyentipikong]] komunidad ang teorya ng tektonika ng plaka pagkatapos mapatunayan ang [[Seafloor spreading|pagpapalawak ng sahig-dagat]] sa huling bahagi ng dekada 1950 at unang bahagi ng dekada 1960. Ang litospero na ang timgambay na pinakadulong balat ng isang planeta (ang krast at itaas na latag), ay nakahati sa mga [[List of tectonic plates|plakang tektonika]]. Binubuo ang litospero ng Daigdig ng pito o walong pangunahing plaka (depende kung paano sila tinukoy) at mararaming mas maliit na plaka. Kung saan nakasasalubong ang mga plaka, dinedetermina ng kanilang kaukulang paggalaw sa uri ng hangganan: [[Convergent boundary|padikit]], [[Divergent boundary|pahiwalay]], or [[Transform fault|pahalang]]. Nagkakaroon ng [[lindol]], [[Bulkan|bulkanikang aktibidad]], pagbubuo ng mga [[bundok]], at mga [[Oceanic trench|oseanikong posa]] sa mga hangganan ng plaka (o [[Fault (geology)|palyadong linya]]). Mula sero hanggang 100 mm taun-taon ang tipikal na paggalaw ng mga plaka.{{sfn|Read|Watson|1975}} Binubuo ang mga plakang tektonika ng litosperong oseaniko at mas makapal na litosperong kontinental, bawat isa ay pinatungnan ng kanyang sariling uri ng [[Crust (geology)|krast]]. Sa mga hangganang padikit, [[Subduction|subduksyon]], o ang pagbagsak ng isang plaka sa ilalim ng isa pang plaka, ay nagdadala ng mas mababang plaka patungong [[Mantle (geology)|latag]]; binabalanse ang nawalang materyal sa pamamagitan ng pagbuo ng bagong (oseanikong) krast sa mga pahiwalay na gilid sa pamamagitan ng paglatag ng sahig-dagat. Sa ganitong paraan, nananatili ang kabuuang kalatagan ng litospero. Tinatawag din itong hula ng tektonika ng plaka bilang prinsipyo ng kulindang. Iminungkahi ng mga dating teorya na pinabulaanan magmula noon ang unti-unting pag-urong (pagpapaikli) o unti-unting [[Expanding Earth|pagpapalaki ng mundo]].{{sfn|Scalera|Lavecchia|2006}} Nakakapaggalaw ang plakang tektonika dahil mas mataas ang [[Mechanical properties|sigmuing lakas]] ng litospero ng Daigdig kaysa sa [[Asthenosphere|astenospera]] sa ilalim. Nagreresulta ang lateral na baryasyon ng kasiksikan sa latag sa [[Mantle convection|kombeksyon]]; ibig sabihin, ang mabagal na gapang ng solidong latag ng Daigdig. Ipinapalagay na pinapatakbo ang paggalaw ng plaka ng kombinasyon ng paggalaw ng sahig-dagat palayo mula sa [[Spreading ridge|lumalawak na gulod]] dahil sa mga pagkakaiba sa [[topograpiya]] (topograpikong taas ang gulod) at pagbabago sa kasiksikan sa krast (tumataas ang kasiksikan habang lumalamig ang kakabuong krast at lumalayo mula sa gulod). Sa mga [[Subduction zone|sona ng subduksyon]] "hinahatak" ang malamig, sisik na krast o lumulubog patungong latag sa ibabaw ng pababang kumokombektang sanga ng isang [[Mantle cell|sihay-latag]].<ref>{{Cite journal|doi=10.1029/2001RG000108|title=Subduction zones|journal=Reviews of Geophysics|volume=40|issue=4|pages=1012|year=2002|last1=Stern|first1=Robert J.|bibcode=2002RvGeo..40.1012S}}</ref> Mahahanap ang isa pang pagpapaliwanag sa mga iba't ibang isig na dulot ng isig-pagas ng [[Araw (astronomiya)|Araw]] at [[Buwan (astronomiya)|Buwan]]. Hindi malinaw ang matugnaying kahalagahan ng mga salik na ito at ang kanilang relasyon sa isa't isa, at pinagtatalunan pa rin ito. {{toclimit|3}} {|style="margin: 0 auto;" |[[File:Pangaea assembly 1.png|thumb|upright=1.1|Paleoheograpiya ng [[mundo]] sa huling [[Kambriyano]] ca. 490 milyong taon ang nakakalipas.]] |[[File:Pangaea assembly 430.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong gitnang [[Siluriyano]] ca. 430 milyong taon ang nakakalipas. Ang [[Avalonia]] at [[Baltica]] ay nagsama kasama ng [[Laurentia]] upang bumuo ng [[Laurussia]].]] |[[File:Pangea assembly 310.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong huling [[Karbonipero]] ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang [[Laurussia]] ay nagsanib sa [[Gondwana]] upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]].]] |[[File:Pangea assembly 250.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong hangganang [[Permiyano]]-[[Triasiko]] ca. 250 milyong taon ang nakakalipas.]] |} ==Tingnan din== *[[Lindol]] *[[Oroheniya]] - Pangunahing mekanismo sa [[pagkakabuo ng bundok]] == Talasanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Agham}} {{Nature nav}} {{Earth}} [[Kategorya:Agham pandaigdig]] [[Kategorya:Heolohiya]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] i9s6mq9yhr5uo3bzfet0azcyy2d5q9h 1960825 1960821 2022-08-05T19:01:25Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki [[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|300px|right|Minapa ang mga plakang tektonika ng daigdig sa ikalawang kalahati ng ika-20 siglo]] [[Image:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|300px|right|Mosyon ng mga plaka batay sa datos ng buntalay na Global Positioning System (GPS) mula sa [[NASA]] [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721050552/http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html |date=2011-07-21 }}. Ang mga [[bektor]] ay nagpapakita ng direksiyon at magnitudo ng mosyon.]] [[Image:Farallon Plate.jpg|thumb|300px|right|Mga labi ng [[Platong Farallon]] na malalim sa mantel ng Daigdig. Inakalang ang halos ng plaka ay simulang umilalim sa Hilagang Amerika (partikular ang kanluraning Estados Unidos at timog kanlurang Canada) sa napaka babaw na anggulo na lumilikha ng teranyong bulubundkin partikular ang katimugang Bulubunduking Mabato.]] [[Image:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|upright=1.5|Tatlong mga uri ng hangganan ng plato.]] [[File:Pangaea to present.gif|thumb|left|upright=1.25|Paghahati ng superkontinenteng [[Pangaea]] sa paglipas ng panahon mula [[Permiyano]], [[Triasiko]], [[Hurasiko]], [[Kretaseyoso]] at modernong panahon. ]] Ang '''tektonika ng plaka''' ({{lang-es|tectónica de placas}}) ay isang [[teoryang makaagham]] sa [[heolohiya]]. Inilalarawan nito ang malakihang paggalaw ng pitong malaking plaka at ang paggalaw ng mas maraming plakang mas maliliit ng [[litospero]] ng Daigdig, dahil nagsimula ang mga prosesong tektonika sa Daigdig sa pagitan ng 3.3<ref>{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|title=Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier|author=University of the Witwatersrand|date=2019|publisher=ScienceDaily|accessdate=11 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806072854/https://www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190801104108.htm|archive-date=6 August 2019|url-status=live}}</ref> at 3.5 bilyong taon na ang nakalilipas. Nalunsad ang teoriyang ito sa mas lumang ideya ng [[Continental drift|pag-anod ng kontinente]], isang ideyang lumago noong mga unang dekada ng ika-20 siglo. Tinaggap ng [[Agham pandaigdig|heosiyentipikong]] komunidad ang teorya ng tektonika ng plaka pagkatapos mapatunayan ang [[Seafloor spreading|pagpapalawak ng sahig-dagat]] sa huling bahagi ng dekada 1950 at unang bahagi ng dekada 1960. Ang litospero na ang timgambay na pinakadulong balat ng isang planeta (ang krast at itaas na latag), ay nakahati sa mga [[List of tectonic plates|plakang tektonika]]. Binubuo ang litospero ng Daigdig ng pito o walong pangunahing plaka (depende kung paano sila tinukoy) at mararaming mas maliit na plaka. Kung saan nakasasalubong ang mga plaka, dinedetermina ng kanilang kaukulang paggalaw sa uri ng hangganan: [[Convergent boundary|padikit]], [[Divergent boundary|pahiwalay]], or [[Transform fault|pahalang]]. Nagkakaroon ng [[lindol]], [[Bulkan|bulkanikang aktibidad]], pagbubuo ng mga [[bundok]], at mga [[Oceanic trench|oseanikong posa]] sa mga hangganan ng plaka (o [[Fault (geology)|palyadong linya]]). Mula sero hanggang 100 mm taun-taon ang tipikal na paggalaw ng mga plaka.{{sfn|Read|Watson|1975}} Binubuo ang mga plakang tektonika ng litosperong oseaniko at mas makapal na litosperong kontinental, bawat isa ay pinatungnan ng kanyang sariling uri ng [[Crust (geology)|krast]]. Sa mga hangganang padikit, [[Subduction|subduksyon]], o ang pagbagsak ng isang plaka sa ilalim ng isa pang plaka, ay nagdadala ng mas mababang plaka patungong [[Mantle (geology)|latag]]; binabalanse ang nawalang materyal sa pamamagitan ng pagbuo ng bagong (oseanikong) krast sa mga pahiwalay na gilid sa pamamagitan ng paglatag ng sahig-dagat. Sa ganitong paraan, nananatili ang kabuuang kalatagan ng litospero. Tinatawag din itong hula ng tektonika ng plaka bilang prinsipyo ng kulindang. Iminungkahi ng mga dating teorya na pinabulaanan magmula noon ang unti-unting pag-urong (pagpapaikli) o unti-unting [[Expanding Earth|pagpapalaki ng mundo]].{{sfn|Scalera|Lavecchia|2006}} Nakakapaggalaw ang plakang tektonika dahil mas mataas ang [[Mechanical properties|sigmuing lakas]] ng litospero ng Daigdig kaysa sa [[Asthenosphere|astenospera]] sa ilalim. Nagreresulta ang lateral na baryasyon ng kasiksikan sa latag sa [[Mantle convection|kombeksyon]]; ibig sabihin, ang mabagal na gapang ng solidong latag ng Daigdig. Ipinapalagay na pinapatakbo ang paggalaw ng plaka ng kombinasyon ng paggalaw ng sahig-dagat palayo mula sa [[Spreading ridge|lumalawak na gulod]] dahil sa mga pagkakaiba sa [[topograpiya]] (topograpikong taas ang gulod) at pagbabago sa kasiksikan sa krast (tumataas ang kasiksikan habang lumalamig ang kakabuong krast at lumalayo mula sa gulod). Sa mga [[Subduction zone|sona ng subduksyon]] "hinahatak" ang malamig, sisik na krast o lumulubog patungong latag sa ibabaw ng pababang kumokombektang sanga ng isang [[Mantle cell|sihay-latag]].<ref>{{Cite journal|doi=10.1029/2001RG000108|title=Subduction zones|journal=Reviews of Geophysics|volume=40|issue=4|pages=1012|year=2002|last1=Stern|first1=Robert J.|bibcode=2002RvGeo..40.1012S}}</ref> Mahahanap ang isa pang pagpapaliwanag sa mga iba't ibang isig na dulot ng isig-pagas ng [[Araw (astronomiya)|Araw]] at [[Buwan (astronomiya)|Buwan]]. Hindi malinaw ang matugnaying kahalagahan ng mga salik na ito at ang kanilang relasyon sa isa't isa, at pinagtatalunan pa rin ito. {{toclimit|3}} {|style="margin: 0 auto;" |[[File:Pangaea assembly 1.png|thumb|upright=1.1|Paleoheograpiya ng [[mundo]] sa huling [[Kambriyano]] ca. 490 milyong taon ang nakakalipas.]] |[[File:Pangaea assembly 430.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong gitnang [[Siluriyano]] ca. 430 milyong taon ang nakakalipas. Ang [[Avalonia]] at [[Baltica]] ay nagsama kasama ng [[Laurentia]] upang bumuo ng [[Laurussia]].]] |[[File:Pangea assembly 310.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong huling [[Karbonipero]] ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang [[Laurasya]] ay nagsanib sa [[Gondwana]] upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]].]] |[[File:Pangea assembly 250.png|thumb|upright=1.1|Mundo noong hangganang [[Permiyano]]-[[Triasiko]] ca. 250 milyong taon ang nakakalipas.]] |} ==Tingnan din== *[[Lindol]] *[[Oroheniya]] - Pangunahing mekanismo sa [[pagkakabuo ng bundok]] == Talasanggunian == {{Reflist}} {{usbong|Agham}} {{Nature nav}} {{Earth}} [[Kategorya:Agham pandaigdig]] [[Kategorya:Heolohiya]] [[Kategorya:Tektonika ng plaka]] 1aepgc4iebyhk1k517bmoltyfyqvfuc 0 152592 1960765 1943934 2022-08-05T13:43:32Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{BLP unsourced}} {{Infobox person | name = Yui Aragaki | image = Gakky.jpg | alt = | caption = | native_name = 新垣 結衣 | birth_date = {{Birth date and age|1988|6|11}} | birth_place = [[Okinawa Prefecture|Okinawa]], [[Naha, Okinawa|Naha]], [[Hapon|Japan]] | nationality = [[Hapones]] | occupation = [[Singer-songwriter]], Modelo, [[Artista]], [[Radio host]] | yearsactive = 2001-present }} Si {{Nihongo|'''''Yui Aragaki'''''|新垣 結衣|Aragaki Yui|extra=ipinanganak noong 11 Hunyo 1988|lead=yes}} ay isang [[artista]] at modelo sa bansang [[Hapon|Japan]]. ==Mga Tinampukang Palabas== ===Drama Serye=== {{col-begin}}{{col-break|width=55%}} * ''Sh15uya'' (2005) – Ema * ''Dragon Zakura'' (2005) – Yoshino Kosaka * ''Onna no Ichidaiki!'' (2005) – Koshiji Fubuki (child) * ''True Love'' (2006) – Natsumi Asou * ''Kanojo no Koibumi'' (2006) – Yukari Kawamura * ''Gal Circle'' (2006) – Nagisa * ''My Boss My Hero'' (2006) – Hikari Umemura * ''Papa to Musume no Nanokakan'' (2007) – Kawahara Kome * ''Code Blue'' (2008) - Megumi Shiraishi * ''Code Blue Special Episode'' (2009) – Megumi Shiraishi * ''Smile'' (2009) – Mishima Hana {{col-break|width=45%}} * ''Angel Bank'' (2010) – Kaoru Kitashiro * ''Code Blue 2'' (2010) – Megumi Shiraishi * ''Zenkai Girl'' (2011) – Ayukawa Wakaba * '' [[Ranma ½]] '' (2011) – Akane Tendo * ''Mou Yuukai Nante Shinai'' (2012) – Erika Hanazono * ''Legal High'' (2012) – Machiko Mayuzumi * ''Public Affairs Office in the Sky'' (2013) – Rika Inaba * ''Legal High SP'' (2013) – Machiko Mayuzumi * ''Legal High 2'' (2013) – Machiko Mayuzumi * ''S - Saigo no Keikan'' (2014) – Iruma Hayashi * ''Legal High SP 2'' (2014) – Machiko Mayuzumi {{col-end}} ===Mga Pelikula=== {{col-begin}}{{col-break|width=55%}} * ''Waruboro'' (2007) - Yamada * ''Koisuru Madori (Tokyo Serendipity)'' (2007) - Yui Aoki * ''Koizora (Sky of Love)'' (2007) - Mika Tahara * ''Fure Fure Shojo (Cheer Cheer Cheer!) '' (2008) - Momoyama Momoko * ''Ballad: Namonaki Koi no Uta (Ballad) '' (2009) - Princess Renheme * ''Hanamizuki'' (2010) - Sae Hirasawa * ''The Wings of the Kirin'' (2012) - Kaori Nakahara * ''Twilight: Saya in Sasara'' (2014) - Saya * ''Kuchibiru ni uta o'' (2015) - Yuri Kashiwaga ==Panlabas na Links== * {{commonscat-inline|Yui Aragaki}} * {{Imdb name|2201753}} {{in lang|En}} {{Normdaten}} <br> {{BD|1988|LIVING|Aragaki, Yui}} {{The Television Drama Academy Award Best Actress Award}} {{The Television Drama Academy Award Best Supporting Actress Award}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Hapon]] {{stub|Artista}} tgrl9k53z199ikjf049mu5jqg66vwhv 0 164663 1960853 877922 2022-08-05T21:09:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Kagawa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Kagawa]] fvg2uuoe9ahn2mapplmvsx0n5sjebgh 0 172296 1960843 971518 2022-08-05T21:08:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172297 1960900 971519 2022-08-05T21:17:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172298 1960899 971520 2022-08-05T21:17:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172300 1960897 971525 2022-08-05T21:16:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172301 1960895 971526 2022-08-05T21:16:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172302 1960841 971527 2022-08-05T21:07:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172303 1960896 971528 2022-08-05T21:16:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172304 1960898 971529 2022-08-05T21:17:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 172305 1960842 971530 2022-08-05T21:07:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Paglalathala sa kompyuter]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Paglalathala sa kompyuter]] cxua367flozyudnj4xgj1frv3jee2iq 0 184485 1960732 1957888 2022-08-05T12:14:34Z Otterfolwer 119355 /* Mga paghahambing ng mga iba't-ibang dialektong Bikolano */ wikitext text/x-wiki {{Infobox language |name=Bikol |altname=Central Bikol |nativename=''bicolano central'' |states=[[Pilipinas]] |region=[[Kabikulan|Bicol]] |speakers=2.5 milyon |date=1990 census |speakers2=Ika-7 pinakasinasalitang katutubong wika sa Pilipinas<ref>Philippine Census, 2000. Table 11. Household Population by Ethnicity, Sex and Region: 2000</ref> |familycolor=Awstronesyano |fam2=[[Malayo-Polynesian languages|Malayo-Polynesian]] |fam3=[[Philippine languages|Philippine]] |fam4=[[Central Philippine languages|Central Philippine]] |fam5=[[Mga wikang Bikol]] |fam6=[[:en:Coastal Bikol|Coastal Bicol]] |script=[[Latin script|Latin]];<br />''sinaunang sinusulat sa pamamagitan ng [[Baybayin]]'' |nation=[[Kabikulan]] |agency=[[Komisyon ng Wikang Filipino]] |iso3=bcl }} Ang '''Gitnang Bikol''' na karaniwang tinatawag ding [[Naga, Camarines Sur|Bikol Naga]] ay ang pinakasinasalitang wika sa [[Kabikulan|Rehiyon ng Bikol]] sa timog ng [[Luzon]]. Ginagamit ito sa hilaga at kanlurang bahagi ng lalawigan ng [[Camarines Sur]], sa ikalawang distrito pangkinatawan ng [[Camarines Norte]], silangang bahagi ng [[Albay]], hilagang-silangang bahagi ng [[Sorsogon]], sa bayan ng [[San Pascual, Masbate|San Pascual]] sa [[Masbate]], at timog-kanlurang bahagi ng [[Catanduanes]]. Nakabatay ang pamantayan nito sa diyalektong sinasalita sa bayan ng [[Canaman, Camarines Sur|Canaman]]. Sa Gitnang Bikol, mayroong mga bokabularyo na hindi mahahanap sa ibang wikang Bikol ni sa ibang miyembro ng [[Central Philippine languages|Gitnang Pilipinong]] pamilya ng wika tulad ng [[Tagalog language|Tagalog]] at [[Cebuano language|Sebwano]]. Kabilang sa mga halimbawa nito ang mga salitang ''matua'' at ''bitis'' na salitang [[Kapampangan language|Kapampangan]] din na may kahulugang mas matanda at paa/mga paa ayon sa pagkabanggit. Halimbawa rin ang salitang ''banggi'' (gabi) na kakaiba mula sa karaniwang salitang Bikol na "''gab-i''" ngunit mas malapit sa ''bengi'' ng Kapampangan. Walang pormal na pagsusuri tungkol sa kaugnayan ng mga[[:en:Central Luzon languages| wikang Gitnang Luzon]] sa Gitnang Bikol ngunit ang ikalawa ay may ilang salita na mahahanap sa makalumang anyo ng Tagalog na sinasalita sa mga probinsyang [[Rizal province|Rizal]] at [[Quezon province|Quezon]] na pinaniniwalaang tahanan ng mga Gitnang Pilipinong wika tulad ng Kapampangan sa [[Pampanga]] at Timugang [[Tarlac]], at [[:en:Sambalic languages|wikang Sambaliko]] sa probinsyang [[Zambales]]. ==Mga diyalekto== Ang ''Bikol Sentral'' ay isang diyalekto sa Coastal Bikol na nakabatay sa [[Canaman]], Camarines Sur at ang pundasyon ng Pamantayang Bikol, kasama ang ''Bikol - Naga'', na nakabatay sa [[Lungsod ng Naga]], ay nauunawaan ng halos lahat ng mananalita ng Bikolano. Sinasalita ito sa una, ikalawa (maliban sa bayan ng [[Del Gallego, Camarines Sur|Del Gallego]] kung saan ang mga naninirahan dito ay mananalita ng [[wikang Tagalog]]), ikatlo at iba pang mga bayan sa ika-apat na distrito ([[Tinambac]], [[Siruma]], [[Garchitorena]] at [[Presentacion]]) ng Camarines Sur. Mayroon din mga mananalita sa bayan ng [[San Pascual, Masbate|San Pascual]] sa hilagang bahagi ng [[Burias|Pulong Burias]] sa lalawigan ng Masbate. Ang ''Bikol - Legazpi'' ay sinasalita sa silangang bahagi ng Albay na nakabatay sa [[Lungsod ng Legazpi]] at sa mga ibang parte ng hilagang bahagi ng lalawigan ng Sorsogon. Ang iba pang mga diyalekto ay kinabibilangan ng ''Bikol - Daet'', na sinasalita sa [[Daet, Camarines Norte|Daet]] at sa ikalawang distrito ng [[Camarines Norte]], ang ''Bikol - Partido'', na sinasalita sa ilang bayan ng ika-apat na distrito ([[Goa, Camarines Sur|Goa]], [[Lagonoy]], [[Ocampo, Camarines Sur|Ocampo]], [[Sagñay]] at [[San Jose, Camarines Sur|San Jose]]) ng Camarines Sur at ''Bikol - Virac'' sa [[Virac, Catanduanes|Virac]], [[San Andres, Catanduanes|San Andres]] at sa katimugang bahagi ng [[Caramoran, Catanduanes|Caramoran]] sa Catanduanes. ===Mga paghahambing ng mga iba't-ibang dialektong Bikolano=== {|class="wikitable" |- !Wikang Tagalog / Filipino ! style="background:#efefef;" | Pamantayang Bikol (Canaman) ! style="background:#efefef;" | Diyalektong Bikol - Naga ! style="background:#efefef;" | Diyalektong Bikol - Partido ! style="background:#efefef;" | Diyalektong Bikol - Legazpi ! style="background:#efefef;" | Diyalektong Bikol - Daet ! style="background:#efefef;" | Diyalektong Bikol - Virac ! style="background:#efefff;" | Wikang [[:en:Rinconada Bikol language|Riŋkonāda]] (Iriga) ! style="background:#efefff;" | Wikang [[Sorsogon|Sorsoganon]] (Bisakol) |- |''Bakit nga kaya hindi lumipad ang ibon ni Pedro kahit na walang kandado ang kulungan.'' |Tàdaw tà dài luminayog an gamgam ni Pedro dawà na dai nin kandado an hawla? |'''Tâno''' daw tà dài '''naglayog''' an gamgam ni Pedro dawà na '''mayò''' nin kandado '''si''' hawla? |'''Hadáw''' tà '''ê naglayog''' an gamgam ni Pedro '''máski''' na '''mayò''' nin kandado '''su''' hawla? |'''Natà''' daw tà dài '''naglayog''' an '''bayong''' ni Pedro '''máski''' na '''warâ ki''' kandado '''su''' hawla? |'''Bakin''' daw '''kayâ''' dài '''naglupad ang ibon''' ni Pedro '''máski''' na '''mayong''' kandado '''si''' hawla? |'''Ngatà''' daw tà dài '''nagḽayog''' an gamgam ni Pedro '''máski''' na '''dàing''' kandado '''su''' hawla? |'''Ta'onō/Ŋātâ raw tâ diri naglayog adtoŋ bayoŋ''' ni Pedro '''dāwâ''' na '''ədâ ka''' kandado '''su awlā'''? |'''Nakay''' daw '''kay diri naglupad''' an '''tamsi''' ni Pedro '''maski''' na '''warâ sin''' kandado '''su''' hawla? |} Katulad ng mga ibang [[mga wika sa Pilipinas|wikang Pilipino]], may mga hiram na salita ang Bikol, karamihan sa [[Spanish language|Kastila]] dahil sa 333 taon ng [[Kasaysayan ng Pilipinas (1521–1898)|pananakop ng Kastila]] sa Pilipinos. Kasama rito ang ''swerte'' (''kapalaran''), ''karne'' (laman, ulam), ''imbestigador'' (tagapagsiyasat), ''litro'', ''pero'' (ngunit), at ''krimen'' (pagkakasala). Isa pang pinagmulan ng mga hiram na salita ang [[Sanskrit language|Sanskrit]], na may salita tulad ng ''hadi'' (hari), ''bahala'' (pananagutan) at [[karma]]. == Palatunugan == May 16 katinig sa wikang Bikol: {{IPA|/p, b, d, t, k, ɡ, s, h, m, n, ŋ, l, ɾ, j~ʝ, w~ʋ, ʔ/}}. Hiniram ang walong tunog mula sa mga hiram na salita: {{IPA|/f, v, tʃ, dʒ, ʃ, ʒ, ʎ, ɲ/}}. Itinala ang tatlong patinig bilang {{IPA|/a, i, u/}}. Ginagamit ang mga patinig na {{IPA|/e, o/}} mula sa Kastila. == Bararila == {| class="wikitable" !&nbsp; !Absolutibo !Ergatibo !Oblik |- |'''Pang-isahang ''ika-1 tao''''' |akó |ko |sakuyà, sakô |- |'''Pang-isahang ''ika-2 tao''''' |iká, ka |mo |saimo, sìmô |- |'''Pang-isahang ''ika-3 tao''''' |siya, |niya |saiya |- |'''Pangmaramihang ''kabilang ang ika-1 tao''''' |kita |niyatò, tá |satuyà, satô |- |'''Pangmaramihang ''di-kabilang ang ika-2 tao''''' |kamí |niyamò, mi |samuyà, samô |- |'''Pangmaramihang ''ika-2 tao''''' |kamó |nindó |saindó |- |'''Pammaramihang ''ika-3 tao''''' |sindá |nindá |saindá |} === Mga kataga === * bagá – nagpapahayag ng pagdududa o pag-aatubili * bayâ – pagbibigay ng pagkakataon sa isang tao; magalang pagpilit * dàa – (Tagalog: daw) pagsipi ng impormasyon mula sa isang pangalawang sanggunian * daw – (Tagalog: ba/kaya) katagang patanong * garó – (Tagalog: mukhang, parang) pagkakahawig o pagkakatulad * gayo – "sakto" * daing gáyo – "hindi eksakto, hindi talaga" * gayód – (Tagalog: bakâ) "marahil, maaaring magaing" * giraray / liwát – muli * kutâ (na) – "sana nangyari / hindi nangyari"; "Kung sana lang ..." (kondisyonalidad ng mga nakaraang pangyayari) * lamang, lang / saná – lang * lugód – umaasa na may mangyayari, o pagpapahayag ng pagsuko * man – din, rin (tulad ng ano man 'anuman' at siisay man 'sinuman') * mûna / ngûna – Tagalog: muna * na – na * naman – naman * nanggad – talaga, nga (nagdaragdag ng katiyakan) * niyakò – "sinabi ko" * nganì – nagpapahayag ng kapalaran ("Walang magagawa") o pakiusap sa iba na huwag ipilit * ngantìg – nag-uulat ang isang bagay na sinabi sa isang ikatlong tao * ngapit – "pagkatapos," "kung sakaling," "sa panahon / habang" (tagal ng panahon) * ngayá – paggalang sa paghingi ng impormasyon ("kaya," "tingnan natin") * pa – pa * palán – pala * pò – po; "tabí" sa ibang [[diyalekto]] ng Bikol * tulos (- túlos) – agad-agad == Pagbilang == === Mga bilang === May tig-dalawang pangalan para sa mga bilang sa Bikol – ang mga pangalan mula sa katutubong Bikol at Kastila. Karaniwang ginagamit ng [[mga Bikolano]] ang mga salitang Kastila kapag pinag-uusapan ang oras tulad ng ''Alas singko'' (5:00). Gayunpaman, mababasa ang mga katutubong bersyon sa mga pampanitikang aklat. Makakasalubong din ang mga salitang Kastila sa pagpepresyo. ; Isang kalahati. : Kabangâ / Mediya ; Isa. : Sarô / Uno / Una (ginagamit lang sa oras) ; Dalawa. : Duwá / Dos ; Tatlo. : Tuló / Tres ; Apat. : Apát / Kwatro ; Lima. : Limá / Singko ; Anim. : Anóm / Sais ; Pito. : Pitó / Siyete ; Walo. : Waló / Otso ; Siyam. : Siyam / Nuwebe ; Sampu. : Sampulò / Diyes ; Labinlima. : Kaglimá / Kinse ; Dalawampu. : Duwampulò / Beynte(Baynte) ; Dalawampu't lima. : Duwampulò may lima / Beynte(Baynte) i singko ; Tatlumpu. : Tulompulò / Treyntá ; Tatlumpu't lima. : Tulompulò may lima / Treynta i singko ; Apatnapu. : Apát na pulò / Kuwarenta ; Apatnapu't lima. : Apát na pulò may lima / Kuwarenta i singko ; Limampu. : Limampulò / Singkuwentá ; Limampu't lima. : Limampulò may lima / Singkuwenta i singko ; Animnapu. : Anóm na pulò / Sisenta ; Animnapu't lima. : Anóm na pulò may lima / Sisenta i singko ; Pitumpu. : Pitompulò / Setenta ; Pitumpu't lima. : Pitompulò may lima / Setenta i singko ; Walumpu. : Walompulò / Otsenta ; Walumpu't lima. : Walompulò may lima / Otsenta i singko ; Siyamnapu. : Siyam na pulò / Nobenta ; Siyamnapu't lima. : Siyam na pulò may lima / Nobenta i singko ; Isang daan. : Sanggatós /Siyen, Siyento ; Isang libo. : Sangribo / Mil == Tingnan din == * [[Bikol languages|Mga wikang Bikol]] {{InterWiki|code= bcl}} == Mga sanggunian == {{reflist}} * Lobel, Jason William, Wilmer Joseph S Tria, and Jose Maria Z Carpio. 2000. ''An satuyang tataramon / A study of the Bikol language''. Naga City, Philippines: Lobel & Tria Partnership, Co.: Holy Rosary Minor Seminary. == Mga kawing na panlabas == *[http://bikoltranslator.blogspot.com Translate Bikol] {{Mga wikang Bikol}} [[Kategorya:Bikol]] [[Kategorya:Mga wika ng Pilipinas]] 93u00j0w0ulpv3087uako2pmf77jhkn 0 187393 1960816 1959609 2022-08-05T18:44:29Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Kambriyano | color = Kambriyano | top_bar = | time_start = 538.8 | time_start_prefix = | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 485.4 | time_end_prefix = | time_end_uncertainty = 1.9 | image_map = Pangaea_assembly_490.png | caption_map = Mapa ng [[mundo]] noong huling Kambriyano | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Cambrian <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = earth | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[Adam Sedgwick]], 1835 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Appearance of the [[Trace fossil|Ichnofossil]] ''[[Treptichnus pedum]]'' | lower_gssp_location = [[Fortune Head|Fortune Head section]], [[Newfoundland]], [[Canada]] | lower_gssp_coords = {{Coord|47.0762|N|55.8310|W|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1992<ref>{{cite journal |last1=Brasier |first1=Martin |last2=Cowie |first2=John |last3=Taylor |first3=Michael |title=Decision on the Precambrian-Cambrian boundary stratotype |journal=Episodes |volume=17 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/fortunian.pdf |access-date=6 December 2020}}</ref> | upper_boundary_def = [[First appearance datum|FAD]] of the [[Conodont]] ''[[Iapetognathus fluctivagus]]''. | upper_gssp_location = Greenpoint section, [[Green Point, Newfoundland|Green Point]], [[Newfoundland]], [[Canada]] | upper_gssp_coords = {{Coord|49.6829|N|57.9653|W|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 2000<ref>{{cite journal |last1=Cooper |first1=Roger |last2=Nowlan |first2=Godfrey |last3=Williams |first3=S. H. |title=Global Stratotype Section and Point for base of the Ordovician System |journal=Episodes |date=March 2001 |volume=24 |issue=1 |pages=19–28 |doi=10.18814/epiiugs/2001/v24i1/005 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/tremadocian.pdf |access-date=6 December 2020}}</ref> <!--Atmospheric and Climatic Data--> | o2 = | co2 = | temp = | sea_level = Rising steadily from 4m to 90m<ref>{{cite journal |last1=Haq |first1=B. U. |year=2008 |doi=10.1126/science.1161648 |title=A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes |journal=Science |volume=322 |pages=64–8 |pmid=18832639 |last2=Schutter |first2=SR |issue=5898 |bibcode=2008Sci...322...64H |s2cid=206514545 }}</ref> }} Ang '''Kambriyano''' (Ingles:'''Cambrian''') ay ang unang [[panahong heolohiko]] ng panahong [[Paleozoiko]] na tumagal mula {{period span|Cambrian}} milyong taon ang nakalilipas(''million years ago'' o ''mya'') {{ICS 2004}}. Ito ay sinundan ng [[Ordoviciano]]. Ang mga subdibisyon nito at base ay medyo pabago bago. Ang yugtong ito ay inilatag ni [[Adam Sedgwick]] na nagpangalan nito sa [[Cambria]] na pangalang Latin ng [[Wales]] kung saan ang mga batong Cambrian sa Britanya ay pinakamahusay na nalantad.<ref name=Sedgwick1852>{{cite journal|doi=10.1144/GSL.JGS.1852.008.01-02.20|author=Sedgwick, A. |year=1852|title=On the classification and nomenclature of the Lower Paleozoic rocks of England and Wales|journal=Q. J. Geol. Soc. Land. |volume=8|pages=136–138}}</ref> Ang Cambrian ay walang katulad sa hindi karaniwang mataas na proporsiyon nito ng [[lagerstätte]]n. Ito ang mga lugar ng hindi ordinaryong pag-iingat kung saan ang mga bahaging malambot ng mga organismo ay naingatan rin gayundin ang mga mas resistante nitong mga shell. Ito ay nangangahulugang ang ating pagkaunawa ng biolohiyang Cambrian ay lumalagpas sa mga kalaunang panahon.<ref name=Orr2003>{{cite journal|last1=Orr|first1=Patrick J.|last2=Benton|first2=Michael J.|last3=Briggs|first3=Derek E.G.|title=Post-Cambrian closure of the deep-water slope-basin taphonomic window|journal=Geology|volume=31|issue=9|year=2003|pages=769|issn=0091-7613|doi=10.1130/G19193.1}}</ref> Ang panahong Cambrian ay minarkahan ng isang malalim na pagbabago sa buhay sa mundo. Bago ang panahong Cambrian, ang mga buhay na organismo sa kabuuan ay maliit, [[uniselular]] (isang selula) at simple. Ang mga komplikadong mga organismong [[multiselular]] (maraming selula) ay unti unting naging mas karaniwan sa mga milyong taon na agarang naunang panahon sa Cambrian at hanggang sa panahong Cambrian lamang nang ang mga mineralisado at kaya ang handang ma-[[fossil]]isang mga organismo ay naging karaniwan.<ref name=Butterfield2007>{{cite journal|last1=Butterfield|first1=Nicholas J.|title=MACROEVOLUTION AND MACROECOLOGY THROUGH DEEP TIME|journal=Palaeontology|volume=50|issue=1|year=2007|pages=41–55|issn=0031-0239|doi=10.1111/j.1475-4983.2006.00613.x}}</ref> Ang mabilis na pagdami ng mga anyo ng buhay sa panahong Cambrian at tinatawag na [[pagsabog na Cambrian]] na lumikha ng mga unang representatibo ng maraming mga modernong [[phyla]] na kumakatawan sa mga tangkay ng mga modernong pangkat ng mga espesyeng gaya ng mga [[arthropod]]. Bagaman ang iba ibang mga anyo ng buhay ay yumabong sa mga [[karagatan]], ang lupain ay maihahambing na tigang at hindi mas komplikado kesa sa isang [[mikrobyo|mikrobyal na patong ng lupa]] <ref>Schieber, 2007, pp. 53-71.</ref> at ilang mga anyo ng buhay na maliwanag na lumitaw upang manginain sa mga materyal na mikrobyal.<ref>Owen, 1852, pp. 214-225</ref><ref>Getty & Hagadorn, 2010.</ref> Ang karamihan sa mga [[kontinente]] ay malamang tuyo sanhi ng kawalan ng mga halaman. Iginilid ng mga mababaw na dagat ang mga hangganan ng ilang mga kontinente na nalikha sa paghahati ng [[superkontinente]]ng [[Pannotia]]. Ang mga dagat ay relatibong mainit at ang [[yelong polar]](''polar ice'') ay hindi umiral sa karamihan ng panahong ito. Ang Estados Unidos ay gumagamit ng may barang kapital na karakter na C upang ikatawan ang Panahong Cambrian.<ref>{{cite book |editor=Federal Geographic Data Committee |title=FGDC Digital Cartographic Standard for Geologic Map Symbolization FGDC-STD-013-2006 |url=http://ngmdb.usgs.gov/fgdc_gds/geolsymstd/fgdc-geolsym-all.pdf |format=PDF |accessdate=August 23, 2010 |year=2006 |month=August |publisher=U.S. Geological Survey for the Federal Geographic Data Committee |page=A–32–1}}</ref> == Stratigrapiya == Sa kabila ng mahabang pagkilala ng distinksiyon nito mula sa mas batang mga batong [[Ordoviciano]] at mas matandang mga batong [[Precambrian]], hanggang noong 1994 lamang nang ang panahong ito ay internasyonal na pinagtibay. Ang base ng Cambrian ay inilalarawan sa pagtitipong komplikado ng mga [[bakas na fosill]] na kilala bilang pagtitipong ''[[Treptichnus pedum]]''.<ref name=Knoll2004a>A. Knoll, M. Walter, G. Narbonne, and N. Christie-Blick (2004) "[http://www.stratigraphy.org/bak/ediacaran/Knoll_et_al_2004a.pdf The Ediacaran Period: A New Addition to the Geologic Time Scale.]" Submitted on Behalf of the Terminal Proterozoic Subcommission of the International Commission on Stratigraphy.</ref> Gayunpaman, ang paggamit ng ''Treptichnus pedum'' na isang reperensiya sa [[ichnofossil]] para sa mas mababang hangganan ng Cambrian para sa deteksiyong stratigrapiko ng hangganang ito ay palaging mapanganib dahil sa pag-iral ng parehong mga bakas na fossil na kabilang sa pangkat na Treptichnids na mababa sa ''T.pedum'' sa [[Namibia]], [[Espanya]], [[Newfoundland]] at posibleng sa Kanluraning Estados Unidos. Ang saklaw na stratigrapiko ng T.pedum ay sumasanib sa saklat ng mga fossil na [[Ediacaran]] sa Namibia at malamang sa Espanya.<ref name=Fedonkin2007>M.A. Fedonkin, B.S. Sokolov, M.A. Semikhatov, N.M.Chumakov (2007). "[http://vendian.net76.net/Vendian_vs_Ediacaran.htm Vendian versus Ediacaran: priorities, contents, prospectives.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111004184527/http://vendian.net76.net/Vendian_vs_Ediacaran.htm |date=2011-10-04 }}" In: edited by M. A. Semikhatov "[http://www.geosci.monash.edu.au/precsite/docs/workshop/moscow07/transaction.pdf The Rise and Fall of the Vendian (Ediacaran) Biota. Origin of the Modern Biosphere. Transactions of the International Conference on the IGCP Project 493, August 20-31, 2007, Moscow.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121122062305/http://www.geosci.monash.edu.au/precsite/docs/workshop/moscow07/transaction.pdf |date=2012-11-22 }}" Moscow: GEOS.</ref><ref name= Ragozina2007>A. Ragozina, D. Dorjnamjaa, A. Krayushkin, E. Serezhnikova (2008). "[http://vendian.net76.net/Treptichnus_pedum.htm ''Treptichnus pedum'' and the Vendian-Cambrian boundary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111004184532/http://vendian.net76.net/Treptichnus_pedum.htm |date=2011-10-04 }}". 33 Intern. Geol. Congr. August 6–14, 2008, Oslo, Norway. Abstracts. Section HPF 07 Rise and fall of the Ediacaran (Vendian) biota. P. 183.</ref> ===Mga subdibisyon === Ang panahong Cambrian ay sumusunod sa [[Ediacaran]] at sinusundan ng panahong [[Ordoviciano]]. Ang Cambrian ay nahahati sa apat na mga [[epoch (heolohiya)|epoch]] o [[serye (stratigrapiya)|serye]] at sampung mga [[edad (heolohiya)|edad]] o mga [[yugto (stratigrapiya)|yugto]]. Sa kasalukuyan, ang tanging dalawang serye at apat na yugto ang pinangalanan at may isang [[GSSP]]. Dahil sa ang internasyonal na subdibisyong stratigrapiko ay hindi pa kompleto, maraming mga lokal na subdibisyon ay malawak pa ring ginagamit. Sa ilan sa mga subdibisyong ito, ang Cambrian ay nanahati sa tatlong mga epoch na may lokal na pagkakaiba sa mga pangalan: Maagang Cambrian(Caerfai o Waucaban), {{period span|early Cambrian}} mya, [[Gitnang Cambrian]] (St Davids o Albertian, {{period span|middle Cambrian}} mya) at Furongian ({{period span|late Cambrian}} mya; na kilala rin bilang Huling Cambrian, Merioneth o Croixan). Ang mga bato sa mga epoch na ito ay tinutukoy na kabilang sa Mas Mababa, Gitna, o Mataas na Cambrian. Ang [[sonang Trilobite]] ay pumapayag sa korelasyong biostratigrapiko sa Cambrian. Ang bawat mga lokal na epoch ay nahahati sa ilang mga yugto. Ang Cambrian ay nahahati sa ilang mga pang rehiyong [[yugtong pang fauna]] kung saan ang sistemang Russian-Kazakhian system ang pinaka ginagamit sa parlanseng internasyonal: {| class="wikitable" ! !! !!Tsino!! Hilagang Amerikano !! Russian-Kazakhian !! Australiano !! Pang rehiyon |- |rowspan="14" align="center"| '''C<br />A<br />M<br />B<br />R<br />I<br />A<br />N''' || rowspan="5" align="center"| '''Furongian''' || || rowspan="2" |Ibexian (part) || rowspan="2" |Ayusokkanian || Datsonian || rowspan="2" |Dolgellian ([[Trempealeauan]], Fengshanian) |- | || Payntonian |- | || Sunwaptan || Sakian || Iverian || Ffestiniogian ([[Franconian (Stage)|Franconian]], Changshanian) |- | || Steptoan || Aksayan || Idamean || Maentwrogian |- | || rowspan="2" | Marjuman || Batyrbayan || Mindyallan || |- | rowspan="5" align="center"| '''Gitnang<br /> Cambrian''' || Maozhangian || Mayan || Boomerangian || |- | Zuzhuangian || Delamaran || Amgan || Undillian || |- | Zhungxian || || || Florian || |- | || || || Templetonian || |- | &nbsp; || rowspan="2" | Dyeran || || rowspan="2" | Ordian || |- | rowspan="4" align="center"| '''Simulang<br /> Cambrian''' || Longwangmioan || Toyonian || Lenian |- | Changlangpuan || Montezuman || Botomian || || |- | Qungzusian || || Atdabanian || || |- | Meishuchuan || || Tommotian || || |- | colspan="2" align="center"| '''PREKAMBRIYANO''' || || || Nemakit-Daldynian* || || |} <nowiki>*</nowiki>In Russian tradition the lower boundary of the Cambrian is suggested to be defined at the base of the Tommotian Stage which is characterized by diversification and global distribution of organisms with mineral skeletons and the appearance of the first [[Archaeocyatha|Archaeocyath]] bioherms.<ref name=Rozanov2008>{{cite journal | author = A.Yu. Rozanov, V.V. Khomentovsky, Yu.Ya. Shabanov, G.A. Karlova, A.I. Varlamov, V.A. Luchinina, T.V. Pegel’, Yu.E. Demidenko, P.Yu. Parkhaev, I.V. Korovnikov, N.A. Skorlotova | year = 2008 | title = To the problem of stage subdivision of the Lower Cambrian | journal = Stratigraphy and Geological Correlation | volume = 16 | issue = 1 | pages = 1–19 | doi = 10.1007/s11506-008-1001-3 | url = http://www.springerlink.com/content/v6785v3x25263l85/ | bibcode = 2008SGC....16....1R }}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name=SokolovFedonkin1984>{{cite journal | author = B. S. Sokolov, M. A. Fedonkin | year = 1984 | title = The Vendian as the Terminal System of the Precambrian | journal = Episodes | volume = 7 | issue = 1 | pages = 12–19 | url = http://www.episodes.org/backissues/71/ARTICLES--12.pdf | access-date = 2012-09-02 | archive-date = 2009-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090325115230/http://www.episodes.org/backissues/71/ARTICLES--12.pdf | url-status = dead }}</ref><ref name= Khomentovskii2005>{{cite journal | author = V. V. Khomentovskii and G. A. Karlova | year = 2005 | title = The Tommotian Stage Base as the Cambrian Lower Boundary in Siberia | journal = Stratigraphy and Geological Correlation | volume = 13 | issue = 1 | pages = 21–34 | url = http://www.maikonline.com/maik/showArticle.do?auid=VAE43XYML4 | access-date = 2012-09-02 | archive-date = 2011-07-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110714022431/http://www.maikonline.com/maik/showArticle.do?auid=VAE43XYML4 | url-status = dead }}</ref> ===Pagpepetsa ng Cambrian === [[Image:Archeocyathids.JPG|thumb|Mga [[Archeocyathid]] mula sa [[pormasyong Poleta]] sa areang [[Death Valley]].]] Ang saklaw ng panahon para sa Cambrian ay klasikong inakala na mula 542 mya hanggang sa mga 488 mya. Ang mas mababang hangganan ng Cambrian ay tradisyonal na itinakda sa pinakamaagang paglitaw ng mga [[trilobite]] at gayundin ang mga hindi karaniwang anyo na kilala bilang [[Archeocyatha|archeocyathids]] na inakalang ang pinakamaagang mga [[sponge]] at gayundin ang unang tagatayong hindi mikrobyal na mga [[reef]]. Ang huli ng panahon ay kalaunang itinakda sa isang katamtamang depinidiong pagbabagong pang-fauna na ngayon ay tinutukoy bilang [[pangyayaring ekstinksiyon]]. Ang mga pagkakatuklas ng [[fossil]] at [[pagpepetsang radiometriko]] sa huling kwarter nang ika-20 siglo ay humahamon sa mga petsang ito. Ang mga inkonsistensiya sa petsa na kasing laki nang mga 20 milyong taon ay karaniwan sa pagitan ng mga may akda. Ang pagbabalangkas ng mga petsa na ''ca.'' 545 hanggang 490 mya ay iminungkahi ng International Subcommission on Global Stratigraphy na kamakailan lamang noong 2002. Ang petsang radiometriko mula sa [[New Brunswick]] ay naglalagay sa dulo ng Mas Mababang Cambrian sa mga 511 mya. Ito ay nag-iiwan ng 21 mya para sa iba pang serye/epoch ng Cambrian. Ang isang mas tumpak na petsa na 542 ± 0.3 mya para sa pangyayaring ekstinksiyon sa simula nang Cambrian ay kamakailang isinumite.<ref name=Gradstein2004>{{cite book | author = Gradstein, F.M. | author2 = Ogg, J.G., Smith, A.G., others | year = 2004 | title = A Geologic Time Scale 2004 | publisher = Cambridge University Press | isbn = }}</ref> Ang rationale para sa tumpak(''precise'') na pagpepetsang ito ay interesante sa sarili nito bilang halimbawa ng [[pangangatwirang deduktibo]]ng [[paleolohikal]]. Sa eksaktong sa hangganang Cambrian ay mayroon markadong pagbagsak sa kasaganaan ng [[karbon-13]] isang baligtad na spike na tinatawag ng mga paleontolohikong ''excursion''. Ito ay labis na malawak na ito ang pinakamahusay na indikador ng posisyon ng hangganang Precambrian-Cambrian sa mga sekwensiyang stratigrapiko ng tinantiyang panahong ito. Ang isa sa mga lugar ng mahusay na napatunayang excursion ng karbon-13 ay nangyayari sa [[Oman]]. Inilarawan ni Amthor (2003) ang ebidensiya mula sa Oman na nagpapakitang ang excursion na [[karbon]]-[[isotopo]] ay nag-uugnay sa isang ekstinksiyong pang-masa. Ang paglaho ng mga nagtatanging mga fossil mula sa Precambrian ay eksaktong sumasabay sa anomalyang karbon-13. Sa kabutihang palad, ang sekwensiyang Oman, gayundin ang isang [[abong bolkaniko]]ng horison kung saan ang mga [[zircon]] ay nagbibigay ng isang labis na tumpak(precise) na edad na 542 ± 0.3 mya (na kinuwenta sa rate ng pagkabulok ng [[uranium]] sa [[lead]]). Ang bago at tumpak na petsang ito ay tumutugon sa mas hindi tumpak na mga petsa para sa anomalyang karbon-13 na hinango mula sa sekwnsiya sa [[Siberia]] at [[Namibia]]. == Paleoheograpiya == Ang [[muling rekonstruksiyon ng plato]](''tectonic plates'') ay nagmumungkahing ang isang pandaigdigang superkontinenteng [[Pannotia]] ay nasa proseso ng paghahati sa simula ng panahong ito <ref>{{Cite journal | title = Did Pannotia, the latest Neoproterozoic southern supercontinent, really exist | year = 1995 | journal = EOS (Transactions, American Geophysical Union) | pages = 46–72 | volume = 76 | last1 = Powell | first1 = C.M. | last2 = Dalziel | first2 = I.W.D. | last3 = Li | first3 = Z.X. | last4 = McElhinny | first4 = M.W. }}</ref><ref name=Scotese1998>{{Cite journal | title = ... supercontinents: The assembly of Rodinia, its break-up, and the formation of Pannotia during the Pan... | year = 1998 | author = Scotese, C.R. | journal = Journal of African Earth Sciences | pages = 171 | volume = 27 | issue = 1 }}</ref> na ang [[Laurentia]] (Hilagang Amerika), [[Baltica]], at [[Siberia]] ay humiwalay mula sa pangunahing superkontinenteng [[Gondwana]] upang bumuo ng mga hiwalay na masa ng lupain.<ref name=McKerrow1992>{{cite journal|last1=McKERROW|first1=W. S.|last2=Scotese|first2=C. R.|last3=Brasier|first3=M. D.|title=Early Cambrian continental reconstructions|journal=Journal of the Geological Society|volume=149|issue=4|year=1992|pages=599–606|issn=0016-7649|doi=10.1144/gsjgs.149.4.0599}}</ref> Ang karamihan sa lupaing kontinental ay nakumpol sa katimugang hemispero sa panahong ito ngunit unti unting lumilipat sa hilaga.<ref name=McKerrow1992/> Ang malaki at mataas na belosida na galaw ng pag-iikot ay lumilitaw na nangyari sa Simulang Cambrian.<ref name=Mitchell2010>{{cite journal|last1=Mitchell|first1=R. N.|last2=Evans|first2=D. A. D.|last3=Kilian|first3=T. M.|title=Rapid Early Cambrian rotation of Gondwana|journal=Geology|volume=38|issue=8|year=2010|pages=755–758|issn=0091-7613|doi=10.1130/G30910.1}}</ref> Sa kawalan ng yelo sa dagat, ang malalaking mga [[glasyer]] ng [[Marinoan]] na [[mundong bolang niyebe]] ay matagal nang natunaw<ref name=Smith2008>{{cite journal|author=Smith, A.G.|year=in press (2008)|title=Neoproterozoic time scales and stratigraphy|journal=Geol. Soc.|issue=Special publication}}</ref>&nbsp;– ang lebel ng dagat ay mataas na tumungo sa malalaking sakop ng kontinente na mabaha sa isang mainit at kanais nais na mga mababaw na dagat para sa pagyabong ng buhay. Ang mga lebel ng dagat ay medyo nagbago na nagmumungkahing may mga panahon ng yelo na nauugnay sa mga pulso at paglawig at pagliit ng isang [[kap na yelo]] ng [[timog polo]].<ref name=p32009>{{cite journal|last1=Brett|first1=Carlton E.|last2=Allison|first2=Peter A.|last3=DeSantis|first3=Michael K.|last4=Liddell|first4=W. David|last5=Kramer|first5=Anthony|title=Sequence stratigraphy, cyclic facies, and lagerstätten in the Middle Cambrian Wheeler and Marjum Formations, Great Basin, Utah|journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|volume=277|issue=1-2|year=2009|pages=9–33|issn=00310182|doi=10.1016/j.palaeo.2009.02.010}}</ref> ==Klima== Ang daigdig ay pangkalahatang malawig sa simulang Cambrian na malamang ay sanhi na ang mga sinaunang kontinente ng Gondwana na nagtatakip sa [[Timog Polo]] at pumuputol sa mga agos ng karagatang pang-polo. Ang mga ito ay malamang mga kap ng yelo at isang sunod sunod na pagkakaroon ng mga [[glasyer]] dahil ang planeta ay nagpapagaling pa rin sa mas naunang [[mundong bolang niyebe]]. Ito ay naging mas mainit tungo sa huli ng yugtong ito. Ang mga glasyer ay umurong at kalaunan ay naglaho at ang mga lebel ng dagat ay dramatikong tumaas. Ang kagawiang ito ay nagpatuloy tungo sa panahong [[Ordoviciano]]. == Flora == Bagaman mayroon iba ibang mga halamang pagdagat na makroskopiko, pangkalahatang tinatanggap na walang tunay na mga [[halamang lupa]](mga [[embryophyte]]) sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga biofilm at mga mat na mikrobyal ay naging mahusay na umunlad sa ilang mga dalampasigang Cambrian.<ref>Schieber et al., 2007, pp. 53-71.</ref> == Fauna == Ang karamihan sa mga buhay ng hayop sa panahong Cambrian ay akwatiko(pang-dagat). Ang yugtong ay minarkahan ng isang matarik na pagbabago sa dibersidad at komposisyon ng biospero ng daigdig. Ang kasalukuyang [[biotang Ediacaran]] ay dumanas ng isang ekstinksiyong pang-masa sa base ng yugtong ito na tumutugon sa pagtaas ng pagiging sagana at kompleksidad ng pag-aasal na paglulungga. Ang pag-aasal na ito ay malalim at hindi mababaliktad na epekto sa substrato na nagbago sa mga ekosistema ng [[kama ng dagat]]. Bago ang Cambrian, ang sahig ng dagat ay natatakipan ng mga [[mat na mikrobyal]]. Sa huli ng yugtong ito, ang mga lumulunggang hayop ay wumasak sa mga mat sa pamamagitan ng [[bioturbasyon]] at unti unting ginawa ang mga kama ng dagat sa kung ano ngayon ang mga ito sa kasalukuyang panahon. Dahil dito, marami sa mga organismong nakasalalay sa mga mat ay nagkaroon ng ekstinksiyon samantalang ang ibang mga espesye ay umangkop sa pagbabago ng kapaligiran na nag-alok ngayon ng bagong mga niche na ekolohikal.<ref>[http://www.sciencenews.org/view/feature/id/48630/title/As_the_worms_churn As the worms churn]</ref> Sa mga parehong panahon, may tila mabilis na paglitaw ng mga representatibo ng lahat ng mga mineralisadong [[phylum|phyla]].<ref name=Landing2010>{{cite journal|last1=Landing|first1=E.|last2=English|first2=A.|last3=Keppie|first3=J. D.|title=Cambrian origin of all skeletalized metazoan phyla--Discovery of Earth's oldest bryozoans (Upper Cambrian, southern Mexico)|journal=Geology|volume=38|issue=6|year=2010|pages=547–550|issn=0091-7613|doi=10.1130/G30870.1}}</ref> Gayunpaman, ang marami sa mga phylang ito ay kumatawan lamang sa mga pangkat na tangkay-pangkat, at dahil ang mga mineralisadong phyla ay pangkalahatang may pinagmulang bentiko, ang mga ito ay hindi maaaring isang mabuting kahalili ng mas masaganang mga hindi mineralisadong phyla.<ref name=Budd2000>{{BuddJensen2000}}</ref> Ang ilang mga organismong Cambrian ay nakipagsapalaran sa lupain na lumilikha ng mga bakas na fossil na ''[[Protichnites]]'' at ''[[Climactichnites]]''. Ang ebidensiya ng fossil ay nagmumungkahing ang mga [[euthycarcinoid]] na pangkat ng mga arthropoda na sumailalim sa ekstinksiyon ay kahit papaano lumikha ng ilang mga''Protichnites''.<ref>Collette & Hagadorn, 2010.</ref><ref>Collette, Gass & Hagadorn, 2012</ref> Ang mga fossil ng mga gumawa ng ''Climactichnites'' ay hindi natagpuan. Gayunpaman, ang mga trackway at mga nakahimlay na mga bakas ay nagmumungkahi ng isang malaking tulad ng [[slug]] na [[mollusc|molluska]].<ref>Yochelson & Fedonkin, 1993.</ref><ref>Getty & Hagadorn, 2008.</ref> Salungat sa mga kalaunang panahon, ang fauna ng Cambrian ay medyo nalilimitahan. Ang mga malayang lumulutang na mga organismo ay bihira na ang karamihan ng nabubuhay o malapit sa sahig ng dagat<ref name=Munnecke2010>{{cite journal|last1=Munnecke|first1=Axel|last2=Calner|first2=Mikael|last3=Harper|first3=David A.T.|last4=Servais|first4=Thomas|title=Ordovician and Silurian sea–water chemistry, sea level, and climate: A synopsis|journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|volume=296|issue=3-4|year=2010|pages=389–413|issn=00310182|doi=10.1016/j.palaeo.2010.08.001}}</ref> at ang mga nagmimineralisang mga hayop ay mas bihira kesa sa mga panahong pang hinaharap na sa isang bahagi ay sanhi ng hindi kanais nais na kemika ng karagatan.<ref name=Munnecke2010/> Ang karamihan ng mga karbonatang Cambrian ay binuo ng mga prosesong mikrobyal at hindi biolohikal.<ref name=Munnecke2010/> Ang maraming mga paraan ng pag-iingat ay walang katulad(unique) sa Cambrian na nagresulta sa kasaganaan ng [[lagerstätte]]. <center> <gallery> File:Elrathia kingii growth series.jpg|Ang mga [[Trilobite]] ay labis na karaniwan sa panahong ito File:Anomalocaris BW.jpg|Ang ''[[Anomalocaris]]'' ay isang maagang maninilang pandagat na kabilang sa iba't ibang mga [[arthropod]] sa panahong ito. File:Pikaia BW.jpg|Ang ''[[Pikaia]]'' ay isang sinaunang kordata. File:Opabinia BW2.jpg|Ang ''[[Opabinia]]'' ay isang hayop na may hindi karaniwang plano ng katawan. Ito ay malamang nauugnay sa mga arthropod. </gallery> </center> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Cambrian]] qn153gtb8219tl266nkdcl255h9svhn 0 187624 1960815 1959198 2022-08-05T18:43:22Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Siluriyano | color = Siluriyano | top_bar = | time_start = 443.8 | time_start_uncertainty = 1.5 | time_end = 419.2 | time_end_uncertainty = 3.2 | image_map = File:Pangaea_assembly_430.png | caption_map = Mapa ng [[mundo]] noong Siluriyano | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Silurian <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = Gotlandian | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = earth | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[Roderick Murchison]], 1835 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = [[First appearance datum|FAD]] of the [[Graptolite]] ''[[Akidograptus ascensus]]'' | lower_gssp_location = [[Dob's Linn]], [[Moffat]], [[United Kingdom|UK]] | lower_gssp_coords = {{Coord|55.4400|N|3.2700|W|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1984<ref>{{cite journal |last1=Lucas |first1=Sepncer |title=The GSSP Method of Chronostratigraphy: A Critical Review |journal=Frontiers in Earth Science |date=6 November 2018 |volume=6 |page=191 |doi=10.3389/feart.2018.00191 |bibcode=2018FrEaS...6..191L |doi-access=free }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Holland |first1=C. |title=Series and Stages of the Silurian System |journal=Episodes |date=June 1985 |volume=8 |issue=2 |pages=101–103 |doi=10.18814/epiiugs/1985/v8i2/005 |url=https://timescalefoundation.org/references/Silurian1.pdf |access-date=11 December 2020|doi-access=free }}</ref> | upper_boundary_def = FAD of the Graptolite ''[[Monograptus|Monograptus uniformis]]'' | upper_gssp_location = [[Klonk]], [[Czech Republic]] | upper_gssp_coords = {{Coord|49.8550|N|13.7920|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1972<ref>{{cite journal |last1=Chlupáč |first1=Ivo |last2=Hladil |first2=Jindrich |title=The global stratotype section and point of the Silurian-Devonian boundary |journal=CFS Courier Forschungsinstitut Senckenberg |date=January 2000 |url=https://www.researchgate.net/publication/260135817 |access-date=7 December 2020}}</ref> <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Around 180m, with short-term negative excursions<ref>{{cite journal | author =Haq, B. U.| year =2008| doi =10.1126/science.1161648 | title =A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes | journal =Science | volume =322 | pages =64–68 | pmid =18832639 | last2 =Schutter | first2 =SR | issue =5898 |bibcode =2008Sci...322...64H | s2cid = 206514545}}</ref> }} Ang '''Siluriyano''' (Ingles: '''Silurian''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Silurian}}. Gaya sa ibang mga panahong heolohiko, ang mga kama ng bato na naglalarawan ng simula at huli ng panahong ito ay mahusay na natukoy ngunit ang mga eksaktong petsa ay hindi matiyak ng ilang mga milyong taon. Ang base ng Silurian ay inilagay sa isang pangunahing [[pangyayaring ekstinksiyon]] nang ang 60% ng mga espesyeng pang-dagat ay nalipol. Ang isang malaking pangyayari sa [[ebolusyon]] sa panahong Silurian ang paglitaw ng mga may panga at mabutong mga [[isda]]. Ang buhay ay nagsimula ring lumitaw sa lupain sa anyo ng maliit, tulad ng [[lumot]] na mga [[halamang baskular]] na lumago sa tabi ng mga lawa, batis, at mga baybayin. Gayunpaman, ang buhay pang-lupain ay hindi pa labis na sumasailalim sa [[dibersipikasyon]] at umaapekto sa lupain hanggang sa panahong [[Deboniyano]]. ==Mga subdibisyon== ===Llandovery=== Ang epoch na Llandovery ay tumagal nang {{Period span|Llandovery}} at hinahati sa tatlong mga yugto: ang {{Visible anchor|Rhuddanian}},<ref>Named for the Cefn-Rhuddan Farm in the Llandovery area; confusingly, [[Rhuddlan]] lies on Silurian strata as well.</ref> na tumagal hanggang {{mya|Aeronian}}, the {{Visible anchor|Aeronian}} na tumagal hanggang {{mya|Telychian}}, at ang {{Visible anchor|Telychian}}. Ang epoch na ito ay pinangalan sa bayan ng [[Llandovery]] sa [[Carmarthenshire]], [[Wales]]. ===Wenlock=== {{see also|Wenlock Group}} Ang Wenlock na tumagal mula {{period span|Wenlock}} mya, ay nahahati sa mga panahong {{Visible anchor|Sheinwoodian}} (to {{Ma|Homerian}}) at {{Visible anchor|Homerian}}. Ito ay ipinangalan sa Gilid na Wenlock sa [[Shropshire, England]]. Sa panahong [[Wenlock]], ang pinakamatandang alam na mga [[tracheophyte]] ng henus na ''[[Cooksonia]]'' ay lumitaw. Ang pagiging komplikado ng medyo mas batang mga halamang Gondwana tulad ng ''[[Baragwanathia]]'' ay nagpapakita ng isang mas mahabang kasaysayan para sa mga halamang baskular at marahil ay lumalawig hanggang sa simula ng Silurian o kahit sa Ordovician. ===Ludlow=== {{see also|Ludlow Group}} Ang Ludlow na tumagal mula {{period span|Ludlow}} mya ay binbuo ng yugtong {{Visible anchor|Gorstian}} na tumagal hanggang {{Mya|Ludfordian}}, at ang yugtong {{Visible anchor|Ludfordian}}. Ito ay ipinangalan sa bayan ng [[Ludlow]] sa [[Shropshire]], [[England]]. ===Přídolí {{anchor|Pridoli}} === Ang Pridoli na tumagal mula {{period span|Pridoli}} ang huli at pinakamaikling epoch ng Silurian. Ito ay ipinangalan sa reserbang natural na ''Homolka a Přídolí'' malapit sa [[Prague]] suburb [[Slivenec]] sa[[Czech Republic]].<ref>[http://www.geology.cz/bulletin/contents/2010/vol85no3/1174_manda.pdf Štěpán Manda, Jiří Frýda: Silurian-Devonian boundary events and their influence on cephalopod evolution: evolutionary significance of cephalopod egg size during mass extinctions. In: Bulletin of Geoscience. Vol. 85 (2010) Heft 3, S. 513-540]</ref> ===Mga yugtong pang-rehiyon=== Sa Hilagang Amerika, ang isang ibang suite ng mga yugtong pang-rehiyon ay minsang ginagamit: * [[Cayugan]] (Late Silurian - Ludlow) * [[Lockportian]] (middle Silurian: late Wenlock) * [[Tonawandan]] (middle Silurian: early Wenlock) * [[Ontarian]] (Early Silurian: late Llandovery) * [[Alexandrian (geological stage)|Alexandrian]] (earliest Silurian: early Llandovery) ==Heograpiya== [[Image:Ordovicium-Silurian.jpg|thumb|left|Ang hangganang [[Ordovician]]-Silurian na nalantad sa [[Hovedøya]], [[Norway]] na nagpapakita ng labis na namarkhang pagkakaiba sa pagitan ng maputlang gray na Ordovicianng kalkareyosong batong buhangin at kayumangging Silurianng batong putik. Ang mga patong ay itinaob ng oreheniyang Kaledoniyano.]] Sa superkontinenteng Gondwana na tumatakip sa ekwador at karamihan ng katimugang hemispero, ang isang malaking karagatan ay sumakop ng halos hilagaang kalahati ng globo.<ref name=Munnecke2010/> Ang mga matataas na lebel ng dagat ng Silurian at ang relatibong patag na lupain(na may ilang mga mahahalagang sinturon ng bundok) ay nagresulta sa isang bilang mga kadenang isla at kaya ay isang mayamang dibersidad ng mga kalagayang pang kapaligiran.<ref name=Munnecke2010/> Sa panahong Silurian, ang Gondwana ay nagpatuloy ng isang mabagal na paglipat papatimog sa mataas na katimugang mga latitudo ngunit may ebidensiya na ang mga kap ng yelong Silurian ay ay kaunting ekstensibo kesa sa glasiasyon ng Huling Ordovician. Ang katimugang mga kontinente ay nananatiling nagkakaisa sa panahong ito. Ang pagkatunaw ng mga kap ng yelo at mga glasyer ay nag-ambag sa isang pagtaas ng lebel ng dagat na makikilala mula sa katotohanang ang mga sedimentong Silurian ay nasa ibabaw ng gumuhong mga sedimentong Ordovician na bumuo ng hindi konpormidad. Ang mga kontinenteng [[Avalonia]], [[Baltica]], at [[Laurentia]] ay lumipat ng magkakasama malapit sa ekwador na nagpasimula ng pagkakabuo ng isang ikalawang superkontinenteng [[Euramerika]]. [[Image:late silurian sea bed arp.jpg|thumb|right|Fossiladong mababaw na sahig ng dagat ng Huling Silurian, naka tanghal sa [[Bristol City Museum and Art Gallery|Bristol City Museum]], [[Bristol]], [[England]]. Mula sa epoch na Wenlock sa [[Wenlock Group|Wenlock limestone]], [[Dudley]], [[West Midlands (county)|West Midlands]], [[England.]]]] Nang ang proto-Europa ay bumangga sa Hilagang Amerika, ang pagbabanggan ay tumiklop ng mga sedimentong pang baybayin na natitipon simula Cambrian sa baybaying silangan ng Hilagang AMerika at baybaying kanluran ng Euripa. Ang pangyayaring ito ang oroheniyang Kaledoniyano na isang biglaang ng pagtatayo ng bundok na sumasaklaw mula New York hanggang sa pinagdikit na Europa at Greenland hanggang Norway. Sa huli nang Silurian, ang mga lebel ng dagat ay muling bumagsak na nag-iiwan ng mga tanda ng mga ebaporita sa isang basin na sumasaklaw mula Michigan hanggang Kanlurang Virginia at ang mga bagong saklaw ng bundok ay mabilis na gumuho. Ang Ilog Teays na dumadaloy sa mababaw ng dagat gitnang kontinental ay nagpaguho ng stratang Ordovician na nag-iiwan ng mga bakas ng stratang Silurian ng hilagaang Ohio at Indiana. Ang malawak na karagatang [[Panthalassa]] ay tumakip sa halos hilagaang hemispero. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay kinabibilangan ng dalawang mga yugto ng Tethys— ang [[Proto-Tethys]] at [[Paleo-Tethys]]— ang [[Karagatang Rheic]] na isang daanang dagat ng Karagatang Iapetus(na ngayon sa pagitan ng [[Avalonia]] at [[Laurentia]]), at ang bagong nabuong Karagatang Ural. ==Klima at lebel ng dagat== Ang panahong Silurianng ay nakaranas ng relatibong matatag at mga maiinit na temperatura na salungat sa sukdulang mga pagyeyelo ng Ordovicianng nauna rito at ang sukdulang init ng sumunod na Deboniyano.<ref name=Munnecke2010/> Ang mga lebel ng dagat ay tumaas mula sa mababang Hirnansiyano sa buong unang kalahati ng Silurian. Ang mga ito ay kalaunang bumagsak sa buong natitira ng Silurian bagaman ang mga mas maliit na mga paternong iskala ay umibabaw sa pangkalahatang kagawian. Ang labin limang mga mataas na tayo ay maaaring matukoy ang pinakamataas na lebel ng dagat sa Silurian ay malamang mga 140&nbsp;m na mas mataas kesa sa pinakamababang lebel na naabot.<ref name=Munnecke2010/> Sa panahong ito, ang mundo ay pumasok sa isang mahabang mainit na yugtong greenhouse at ang mainit na mababaw na mga dagat ay tumakipsa halos na mga masa ng lupain na pang-ekwador. Sa simula ng Silurian, ang mga glasyer ay umurong papabalik sa Timog Polo hanggang ang mga ito ay halos naglaho sa gitna ng Silurian. Ang panahong ito ay nakasaksi ng isang relatibong pagtatag ng pangkalahatang klima ng mundo na nagwakas sa nakaraang paterno ng paiba ibang mga klima. ANg mga patong ng mga nasirang shell(na tinatawag na [[coquina]]) ay nagbigay ng malakas na ebidensiya ng isang klimang pinanaigan ng isang marahas na mga bagyong na nilikha sa panahong ito. Kalaunan sa Silurian, ang klima at katamtamang lumamig ngunit sa hangganang Silurian Deboniyano, ang klima ay naging mas mainit. ===Mga perturbasyon=== Ang klima at siklong karbon ay lumilitaw na medyo hindi bumababa sa panahong Silurian na may mas mataas na konsentrasyon ng mga ekskursiyong istopiko kesa sa anumang mga panahon.<ref name=Munnecke2010/> Ang [[pangyayaring Ireviken]], [[pangyayaring Mulde]] at [[pangyayaring Lau]] ay bawat kumakatawan ng mga ekskursiyong isotopiko kasunod ng isang maliit na ekstinksiyong pang masa<ref>{{cite journal|last1=Samtleben|first1=Christian|last2=Munnecke|first2=Axel|last3=Bickert|first3=Torsten|title=Development of facies and C/O-isotopes in transects through the Ludlow of Gotland: Evidence for global and local influences on a shallow-marine environment|journal=Facies|volume=43|issue=1|year=2000|pages=1–38|issn=0172-9179|doi=10.1007/BF02536983}}</ref> at ang nauugnay na mabilis na pagbabago ng lebel ng dagat sa karagdagan pa sa mas malaking ekstinksiyong Lau sa huli ng Silurian.<ref name=Munnecke2010/> Ang bawat isa ay nag-iiwan ng parehong lagda sa rekord na heolohikal na parehong heokemiko at biolohiko. Ang mga pelahiko(malayang lumalangyo) na mga organismo ay partikular na matinding tinaas gayundin ang mga brachiopod, mga koral at mga trilobita at ang mga ekstinksiyon ay bihirang nangyayari sa isang mabilis na sunod sunod na mabilis na pagputok.<ref name=Munnecke2010/> ==Flora at fauna== [[Image:Cooksonia.png|thumb|170px|left|''[[Cooksonia]]'', ang pinakaunang halamang baskular , gitnang Silurian]] Ang Silurian ang unang panahon na nakakita ng mga makrofossil ng malawak na panlupaing biota sa anyo ng mga kagubatang moss sa kahabaan ng mga ilog at batis. Gayunpaman, ang faunang pang-lupain ay walang malaking pagapekto sa mundo hanggang ito ay nagdibersipika sa Deboniyano.<ref name=Munnecke2010>{{cite journal|last1=Munnecke|first1=Axel|last2=Calner|first2=Mikael|last3=Harper|first3=David A.T.|last4=Servais|first4=Thomas|title=Ordovician and Silurian sea–water chemistry, sea level, and climate: A synopsis|journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|volume=296|issue=3-4|year=2010|pages=389–413|issn=00310182|doi=10.1016/j.palaeo.2010.08.001}}</ref> Ang unang mga rekord ng fossil ng mga halamang baskular na mga halamang pang lupain na may mga tisyung nagdadala ng pagkain ay lumitaw sa ikalawang kalahati ng panahong Silurian. Ang pinaka unang alam na mga representatibo ng pangkat na ito ang ''[[Cooksonia]]'' (na ang karamihan ay mula sa hilagaang hemispero) at ''[[Baragwanathia]]'' (mula Australia). Ang isang primitibong halamang pang lupain sa Silurian na may [[xylem]] at [[phloem]] ngunit walang diperensiyasyon sa ugat, tangkay at dahon, ang labis na sumangang ''[[Psilophyton]]'' na lumilikha ng mga spore at humihinga sa pamamagitan ng [[stomata]] sa bawat surpasiyo na malamang ay sa pamamagitan [[photosynthesis]] sa bawat tisyung nalantad sa liwanag. Ang [[Rhyniophyta]] at ang primitibong mga [[Lycopodiophyta|lycopod]] ang ibang mga halamang panglupain na unang lumitaw sa panahong ito. Ang mga moss o ang mga sinaunang halamang pang lupain ay walang mga malalalim na ugat. Ang mga batong Silurian ay kadalasang may tintang kayumanggi na posibleng resulta ng ekstensibong erosyon sa mga sinaunang lupa. Ang unang mabutong isa na [[Osteichthyes]] ay lumitaw na kinakatawan ng mga [[Acanthodian]] na nababalutan ng mga mabutong mga kaliskis. Ang isda ay umabot sa malaking dibersidad at nagpaunlad ng magagalaw na mga pangat na inangkop mula sa mga suporta ng harapang dalawang o tatlong mga hasang. Ang isang dibersong fauna ng mga [[Eurypterid]](mga alakdang dagat) na ang ilan sa mga ito ay ilang mga metro ang haba ay gumala gala sa mga mababaw na dagat ng Silurian ng Hilagang Amerika. Ang marami sa mga fossil nito ay natagpuan sa New York. Ang mga linta ay lumitaw rin sa panahong Silurian. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]], [[bryozoa]], [[mollusca]], mga [[hederellid|hederelloid]] at mga [[trilobita]] ay masagana at diberso. Ang kasaganaan ng reef ay hindi pantay. Minsan ang mga ito ay nasa lahat ng lugar ngunit sa ibang mga punto ang mga ito halos hindi umiiral sa fossil rekord.<ref name=Munnecke2010/> Ang ilang ebidensiya ay nagmumungkahi ng presensiya ng mga maninilang [[Trigonotarbida|trigonotarbid arachnoid]] at [[myriapod]] sa mga tae sa Huling Silurian. Ang mga maninilang inbertebrata ay nagpapakita na ang mga simpleng sapot ng pagkain ay nasa lugar na kinabibilangan ng mga hindi maninilang mga hayop na sinisila. Ang paghihinuha pabalik sa biota ng Simulang Deboniyano, sina Andrew Jeram ''et al.'' noong 1990<ref>Andrew J. Jeram, Paul A. Selden and Dianne Edwards, "Land Animals in the Silurian: Arachnids and Myriapods from Shropshire, England", ''Science'' 2 November 1990:658-61.</ref> ay nagmungkahi ang isang sapot ng pagkain batay sa hindi pa natutuklasan mga s [[detritivore]] at mga manginginain sa mga mikro organismo.<ref>Anna K. Behrensmeyer, John D. Damuth, ''et al.'' ''Terrestrial Ecosystems Through Time'' "Paleozoic Terrestrial Ecosystems" (University of Chicago Press), 1992:209.</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Paleosoiko]] g1et6o1yhq7tjnx6rt96kfee2bsd31j 0 187728 1960813 1959661 2022-08-05T18:37:04Z Xsqwiypb 120901 /* Mga subdibisyon */ wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Karbonipero | color = Karbonipero | top_bar = | time_start = 358.9 | time_start_uncertainty = 0.4 | time_end = 298.9 | time_end_uncertainty = 0.15 | image_map = | caption_map = Mapa ng mundo ng panahong Karbonipero noong 300 milyong taon ang nakakalipas. | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Carboniferous <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = Panahon ng mga [[Ampibyano]] | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = mundo | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[William Daniel Conybeare]] and [[William Phillips (geologist)|William Phillips]], 1822 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Unang paglitaw na datum ng [[Conodont]] ''[[Siphonodella|Siphonodella sulcata]]'' (discovered to have biostratigraphic issues as of 2006){{sfn|Kaiser|2009}} | lower_gssp_location = [[La Serre]], [[Montagne Noire]], [[France]] | lower_gssp_coords = {{Coord|43.5555|N|3.3573|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1990{{sfn|Paproth|Feist|Flajs|1991}} | upper_boundary_def = FAD of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline | upper_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | upper_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1996{{sfn|Davydov|Glenister|Spinosa|Ritter|1998}} <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Falling from 120&nbsp;m to present-day level throughout the Mississippian, then rising steadily to about 80&nbsp;m at end of period{{sfn|Haq|Schutter|2008}} }} Ang '''Karbonipero''' (Ingles: '''Carboniferous''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]]. ==Mga subdibisyon== Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa Pennsylvanian ngunit dahil sa malaking kakapalan ng mga mayroong coal na mga deposito sa panahong Pennsylvanian sa Europa at Hilagang Amerika, ang dalawang mga pang ilalim na panahong ito ay inakalang higit kumulang magkatumbas.<ref>Menning ''et al.'' (2006)</ref> Ang mga yugtong pang fauna mula pinaka bata hanggang pinakamatanda kasama ng ilang mga subdibisyon nito ang sumusunod: {| |Panahon | |Yugto |Mababang hangganan |- | colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |[[Permiyano]] | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |[[Pennsylvanian (geology)|Pennsylvanian]] | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |[[Gzhelian]] |303.7 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |[[Kasimovian]] |307.0 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |[[Moscovian (Carboniferous)|Moscovian]] |315.2 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |[[Bashkirian]] |323.2 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |[[Mississippian (geology)|Mississippian]] | style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |[[Serpukhovian]] |330.9 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Visean}};" |[[Visean]] |346.7 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |[[Tournaisian]] |358.9 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |} ==Paleoheograpiya== Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa Pennsylvanian. <ref name="ReferenceA"/> Ito ay nangyari mga 318 milyong taon ang nakalilipas sa pagsisimula ng [[glasiasyong Permo-Carboniferous]]. Ang Carboniferous ay isang panahon ng aktibong [[oroheniya|pagtatayo ng mga bundok]] habang ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsama. Ang katimugang mga kontinenteng nanatili magkasama sa superkontinenteng Gondwana na bumangga sa Hilagang Amerika-Europa([[Laurussia]]) kasama ng kasalukuyang linya ng silangang Hilagang Amerika. Ang pagbabanggaang kontinental na ito ay nagresulta sa [[oroheniyang Variskano]] sa Europa at ang [[oroheniyang Allegheniyano]] sa Hilagang Amerika. Ito ay lumawig rin sa bagong itinaas na mga bundok Appalachian ng timog kanluran gaya ng mga bundok Ouachita.<ref name="ReferenceA"/> Sa parehong panahon, ang halos kasalukuyang [[platong Eurasyano]] ay nagkabit ng sarili nito sa Europa sa kahabaan ng linya ng mga kabundukang Ural. Ang karamihan ng superkontinenteng [[Mesozoiko]] ng Pangaea ay natipon na ngayon ngunit ang Hilagang Tsina(na babangga sa Pinaka huling Karboniperso) at ang Timog Tsina ay hiwalay pa rin mula sa [[Laurasia]]. Ang Huling Carboniferousng Pangaea ay may hugis na tulad ng "O". May dalawang mga pangunahing karagatan sa Karboniperso, ang [[Panthalassa]] at [[Paleo-Tethys]] na nasa loob ng "O" sa Carboniferousng Pangaea. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay lumiliit ang kalaunang nagsara, ang [[Karagatang Rheic]](na isinara ng pagsasama ng Timog at Hilagang Amerika), ang maliit at mababaw na [[Karagatang Ural]](na isinara ng pagbabanggaan ng mga kontinenteng Baltica at Siberia na lumikha ng mga Kabundukang Ural) at ang Karagatang Proto-Tethys(na isinara ng pagbangga ng Hilagang Tsina sa Siberia/[[Kazakhstania]]). ==Klima== Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permian]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng [[pagbabago ng klima]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga bato at coal== [[File:MississippianMarbleUT.JPG|thumb|right|Ang Mababang Karbonipersong marmol sa Big Cottonwood Canyon, [[Wasatch Mountains]], [[Utah]].]] Ang mga batong Carboniferous sa Europa at silanganing Hilagang Amerika ay malaking binubuo ng isang umuulit na sekwensiya ng mga kamang [[batong apog]], [[batong buhanging]], [[shale]] at coal.<ref>Stanley (1999), p 426</ref> Sa Hilagang Amerika, ang simulang Karboniperso ay malaking marinong batong apog na nagpapaliwanag ng paghahati ng Karboniperso sa dalawang mga panahon sa skemang Hilagang Amerika. Ang mga kamang coal sa Karboniperso ay nagbigay ng labis na gatong(fuel) sa paglikha ng enerhiya sa [[Rebolusyong Industriyal]] at nanatili pa ring may kahalagahang [[ekonomika|ekonomiko]]. Ang malalaking mga deposito ng coal ng Karboniperso ay pangunahing umiiral sa dalawang mga paktor. Ang sa mga ito ang paglitas ng may bark na mga puno(at sa partikular ang [[ebolusyon]] ng hibang bark na [[lignin]]). Ang ikalawa ang mas mababang mga lebel ng dagat na nangyari sa panahong Carboniferous kumpara sa panahong [[Deboniyano]]. Ito ay pumayag para sa pag-unlad ng ekstensibong mababang lupaing mga [[swamp]] at mga kagubatan sa Hilagang Amerika at Europa. Ang iba ay nagmungkahi na ang malalaking mga kantidad ng kahoy ay ibinaon sa panahong ito dahil ang mga hayop at nabubulok na mga [[bakterya]] ay hindi pa nag-[[ebolusyon|ebolb]] na maaaring epektibong mag-[[dihestiyon|dihesto]] ng bagong lignin. Ang mga sinaunang halamang ito ay malawak na gumamit lignin. Ang mga ito ay rasyo ng bark sa kahoy na 8 sa 1 at kahit kasingtaas na 20 sa 1. Ito ay maihahambing sa mga modernong halaga na mababa sa 1 sa 4. Ang bark na ito na ginamit bilang suporta gayundin bilang proteksiyon ay malamang na may lignin na 38% hanggang 58%. Ang lignin ay hindi matutunaw, labis na malaki upang makadaan sa mga pader ng [[selula]], labis na magkakaiba para sa mga spesipikong [[ensaym]] at nakalalason upang ang kaunting organismo maliban sa mga fungi na [[Basidiomycete]] ay sumira nito. Ito ay hindi maaaring ma-[[oksidasyon|oksidisa]] sa atmosperong mas mababa sa [[oksiheno]]ng 5%. Ito ay maaaring tumagal sa lupa sa loob ng mga libong tao at nagpipigil ng pagkabulok ng ibang mga substansiya.<ref>Robinson, JM. 1990 Lignin, land plants, and fungi: Biological evolution affecting Phanerozoic oxygen balance. Geology 18; 607–610, on p608.</ref> Ang malamang na dahilan sa mataas nitong persentahe ang proteksiyon mula sa herbiboryang insekto sa daigdig na naglalaman ng napaka epektibong herbiborang insekto ngunit hindi kasing epektibo ng mga modernong [[insektibora]] at malamang ay may mas kaunting mga lason kesa sa kasalukuyan. Sa anumang kaso, ang mga sukat ng coal ay maaaring madaling makagawa ng mga makakapal na deposito sa mga mahusay na naubos na lupain gayundin sa mga swamp. Ang ekstensibong paglilibing ng nilikhang bioholiko na [[karbon]] ay tumungo sa pagpuno ng labis na [[oksiheno]] sa atmospero. Ang mga pagtatantiya ay naglalagay ng rurok na nilalamang oksiheno na kasing taas ng 35%, kumpara sa kasalukuyang 21%.[http://www.highbeam.com/library/docfree.asp?DOCID=1G1:16907261&ctrlInfo=Round20%3AMode20b%3ADocG%3AResult&ao=]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ang lebel ng oksihenong ito ay malamang nagpataas ng gawaing apoy gayundin ay nagresulta sa paghigante ng sa mas matandang bahagi ng panahon kesa sa kalaunang bahagi at halos buong hindi umiiral sa Huling Carboniferous. Ang mas dibersong heolohiya ay umiraw sa iba pang lugar. Ang buhay marino ay lalong mayaman sa mga [[crinoid]] at iba pang mga [[echinodermata|echinoderma]]. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]] ay sagana. Ang mga [[trilobita]] ay naging medyo hindi karaniwan. Sa lupain, ang malalaki at dibersong mga populasyon ng halaman ay umiral. Ang mga [[bertebrata]]ng pang lupain ay kinabibilangan ng malalaking mga ampibyano. ==Buhay== ===Mga halaman=== [[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]] Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[Pennsylvanian]](Huling Carboniferous), ang ilang mga pangkat na [[Cycadophyta]] (cycads), the [[Callistophytales]] (isa pang pangkat ng mga fern na buto) at ang mga [[Voltziale]] (na nauugnay at minsang isinasama sa mga [[konipero]]) ay lumitaw. Ang mga lycophyte ng order na Lepidodendrales ng Carboniferous na mga pinsan(ngunit hindi mga ninuno) ng munting club moss ng kasalukuyan ay mga malalaking puno na mga trosong 30 metro ang taas at hanggang 1.5 metro ang [[diametro]]. Ito ay kinabibilangan ng ''[[Lepidodendron]]'' (kasama ng bungang kono nitong [[Lepidostrobus]]), ''[[Halonia]]'', ''[[Lepidophloios]]'' at ''[[Sigillaria]]''. Ang mga ugat ng ilang mga anyong ito ay tinatawag na [[Stigmaria]]. Ang mga Cladoxylopsid ay mga malalaking puno na mga ninuno ng mga fern at unang lumitaw sa panahong Carboniferous. <ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> Ang mga frond ng ilang mga fern na Karboniperso ay halos katulad ng mga nabubuhay na insekto. Malamang ay karamihan ng mga espesye ay mga [[epiphytiko]]. Ang mga [[fossil]] na fern at mga butong fern ay kinabibilangan ng ''[[Pecopteris]]'', ''[[Cyclopteris]]'', ''[[Neuropteris]]'', ''[[Alethopteris]]'', at ''[[Sphenopteris]]''; Ang ''[[Megaphyton]]'' at ''[[Caulopteris]]'' ay mga punong fern. Ang mga Equisetale ay kinabibilangan ng karaniwang higanteng anyong ''[[Calamites]]'' na may trosong diametro na 30 hanggang {{convert|60|cm|0|abbr=on}} at isang taas na hanggang {{convert|20|m|0|abbr=on}}. Ang ''[[Sphenophyllum]]'' ay isang balingkinitang umaakyat na halaman na ang mga whorl ng dahong malamang ay nauugnay sa parehong mga calamite at mga lycopod. Ang ''[[Cordaites]]'' na isang mataas na halaman(mga 6 hanggang higit 30 metro) na may strapong tulad na mga dahon ay nauugnay sa mga cycad at mga konipero. Ang tulad nag catkin na inploresensiya na may mga tulad ng yew na mga berry ay tinatawag na mga ''[[Cardiocarpus]]''. Ang mga halamang ito ay inakalang nabuhay sa mga swamp at mangrob. Ang mga totoong punong koniperosohese (''[[Walchia]]'', ng order na Voltziales) ay kalaunang lumitaw sa Karboniperso at nagnais ng mga mas mataas na mga mas matuyong lupain. ===Mga marinong inberterbrata=== Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito. <gallery> Image:Aviculopecten_subcardiformis01.JPG|''Aviculopecten subcardiformis''; isang [[bibalbo]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng [[Wooster, Ohio]]. Image:LoganFauna011312.jpg|Mga bibalbo (''Aviculopecten'') at brachiopod (''Syringothyris'') Sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) sa a Wooster, Ohio. Image:Syringothyris01.JPG|''Syringothyris'' sp.; isang spiriferid [[brachiopod]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng Wooster, Ohio. Image:PlatyceratidMississippian.JPG|[[Crinoid]] calyx mula sa Mababang Carboniferous ng Ohio na may konikal na [[Platyceratidae|platyceratid]] gastropod (''Palaeocapulus acutirostre'') na nakakabit. Image:Conulariid03.jpg|Conulariid mula sa Mababang Carboniferous ng Indiana; scale in mm. Image:Syringoporid.jpg|Tabulata koral (isang syringoporid); Boone Limestone (Lower Carboniferous) malapit sa Hiwasse, Arkansas. Ang iskalang bara ay {{convert|2.0|cm|0|abbr=on}}. </gallery> </center> ==Mga inbertebratang sariwang tubig at pang-lagoon== Ang mga inbertebrata ng Carboniferous na sariwang tubig ay kinabibilangan ng iba't ibang mga [[bibalbo]]ng [[molluska]] na namuhay sa maalat na tubig o sariwang tubig gaya ng ''[[Anthraconaia]]'', ''[[Naiadites]]'', at ''[[Carbonicola]]''; mga dibersyong [[krustaseyano]] gaya ng diverse [[crustacean]]s such as ''[[Candona]]'', ''[[Carbonita (genus)|Carbonita]]'', ''[[Darwinula]]'', ''[[Estheria (crustacean)|Estheria]]'', ''[[Acanthocaris]]'', ''[[Dithyrocaris]]'', at ''[[Anthrapalaemon]]''. Ang mga [[Eurypterid]] ay diberso rin at kinakatawan ng henerang''[[Eurypterus]]'', ''[[Glyptoscorpius]]'', ''[[Anthraconectes]]'', ''[[Megarachne]]'' (orihinal na maling pinakahulugan ng malaking gagamba) at ang espesyalisadong napaka laking ''[[Hibbertopterus]]''. Marami sa mga ito ay ampibyoso. Kadalasan, ang isang temporaryong pagbabalik ng mga kondisyong marino ay nagresulta sa mga henera ng maalat na tubig gaya ng ''[[Lingula (genus)|Lingula]]'', [[Orbiculoidea]], at ''[[Productus]]'' na matagpuan sa mga maninipis na kamang kilala bilakng mga bandang marino. ===Mga inbertebratang pang-lupains=== [[File:Meganeura.jpg|thumb|Ang Huling Carboniferousng higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na ''[[Meganeura]]'' ay lumago sa mga saklaw ng pakpak na {{convert|75|cm|0|abbr=on}}.]] [[File:Pulmonoscopius BW.jpg|thumb|Ang higanteng''[[Pulmonoscorpius]]'' mula sa Simulang Carboniferous ay umabot sa habang hanggang up to {{convert|70|cm|0|abbr=on}}.]] Ang labing [[fossil]] ng mga humihinga ng hanging mga [[insekto]], mga [[myriapod]] at mga [[arachnid]] ay alam mula sa Huling Carboniferous ngunit sa ngayon ay hindi mula sa Simulang Carboniferous. Gayunpaman, ang dibersidad ng mga ito nang lumitaw ang mga ito ay nagpapakitan ang mga arhtropod na ito ay parehong mahusay na umunlad at marami. Ang malaking sukat ng mga ito ay maituturo sa pagiging basa ng kapaligiran(karamihan ay ma-swamp na mga kagubatang fern) at ang katotohan ang konsentrasyon ng [[oksiheno]] sa atmospero ng mundo sa Karboniperso ay mas mataas kesa sa ngayon <ref>http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022610;jsessionid=B5ED8399160D7F46A7647ADE513F5B9C.ambra01</ref> (35% kumpara sa 21% ngayon). Ito ay nangangailangan ng kaunting pagsisikap para sa respirasyon at pumayag sa mga [[arthropoda]] na lumaki hanggang 2.6 meto na ang tulad ng millipedang ''[[Arthropleura]]'' ang pinakamalaking alam na inbertebrata ng luapin sa buong panahon. Sa mga pangkat insekto ay ang mga malaking maninilang [Protodonata]] (griffinflies) na kinabibilangan ng ''[[Meganeura]]'' na isang higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na may saklaw ng pakpak na ca. {{convert|75|cm|0|abbr=on}} na ang pinakamalaking lumilipad na insektong gumala sa planetang mundo. Ang karagdagang mga pangkat ang [[Syntonopterodea]] (na mga kamag-anak ng kasalukuyang panahong mga [[Ephemeroptera|mayflies]]), ang sagana at kadalasang malaking humihigop ng sap na [[Palaeodictyopteroidea]], ang dibersong herbiborosang [[Protorthoptera]], at ang maraming [[Basal (phylogenetics)|basal]] na [[Dictyoptera]] (na mga ninuno ng mga [[Blattaria|ipis]]). Maraming mga insekto ay nakuha mula sa mga field ng coal ng [[Saarbrücken]] at [[Commentry]], at mula sa mga guwang na troso ng mga punong fossil sa [[Nova Scotia]]. Ang ilang mga field ng coal sa Britanya ay nagbigay ng mga mabuting specimen: ang ''[[Archaeoptitus]]'' mula sa Derbyshire field ng coal ay may pakpak na lumalawig hanggang 35&nbsp;cm. Ang ilang mga specimen (''[[Brodia]]'') ay nagpapakita pa rin ng mga maliwanag na kulay ng pakpak. Sa mga troso ng punong Nova Scotian, ang mga susong pang lupain (''[[Archaeozonites]]'', ''[[Dendropupa]]'') ay natagpuan. ===Isda=== [[File:Stethacanthus BW.jpg|thumb|Ang ''Akmonistion zangerli'' ng order ng [[pating]] na [[Symmoriida]] ay gumala sa mga karagatan sa Simulang Carboniferous.]] Maraming mga isda ay tumira sa mga dagat ng panahong Carboniferous na ang predominante ang mga [[Elasmobranch]] (mga pating at mga kamag-anak nito). Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilan tulad ng ''[[Psammodus]]'' na may dumudurog na tulad ng palitadang ngiping inangkop sa pagdurog ng mga shell ng mga brachiopod, krustaseyano at iba pang mga organismong marino. Ang ibang mga pating ay may nakatutusok na ngipin gaya ng [[Symmoriida]]. Ang ilan gaya ng mga [[petalodont]] na may kakaibang dumudurog ng cycloid na ngipin. Ang karamihan ng mga pating na ito ay marino ngunit ang mga [[Xenacanthida]] ay sumakop sa mga sariwang tubig ng mga swamp na coal. Sa mga [[Osteichthyes|mabutong isda]], ang mga [[Palaeonisciformes]] ma natagpuan sa mga tubig ng baybayin ay lumilitaw rin na lumipat sa mga ilog. Ang isdang [[Sarcopterygii]] ay prominente rin at ang isang pangkat na mga [[Rhizodont]] ay umabot sa napakalaking sukat. Ang karamihan ng espesye ng marinong isdang Carboniferous ay inilarawan ng malaki mula sa ngipin, mga espina ng palikpik at mga pang balat ng ossicle na ang mga mas maliit na isdang sariwang tubig ay buong naingatan. Ang isdang sariwang tubig ay sagana at kinabibilangan ng henerang ''[[Ctenodus]]'', ''[[Uronemus]]'', ''[[Acanthodes]]'', ''[[Cheirodus]]'', at ''[[Gyracanthus]]''. Ang mga [[pating]] lalo na ang mga ''Stethacanthids'' ay sumailalim sa isang pangunahing [[radiasyong pag-aangkop]] sa panahong Carboniferous.<ref name=goldsharks/> Pinaniniwalaang ang [[radiasyong pag-aangkop]] ay nangyari dahil sa pagbagsak ng mga [[placodermi]] sa wakas ng panahong [[Deboniyano]] na sanhi ng mga niche na hindi matirhan at pumayag sa mga bagong organismo na mag-[[ebolusyon|ebolb]] at pumuno ng mga niche na ito. <ref name=goldsharks/> Bilang resulta ng [[radiasyong pag-aangkop]], ang mga pating ng panahong Carboniferous ay nagkaroon ng isang malawak na iba ibang kakaibang mga hugis kabilang ang ''[[Stethacanthus]]'' na nag-aangkin ng isang patag na tulad ng brush na palikpik na dorsal na may maliit na denticle sa tuktok nito. <ref name=goldsharks/> Ang hindi karaniwang palikpik ng ''[[Stethacanthus]]''' ay maaaring ginamit sa mga ritwal na pagtatalik.<ref name=goldsharks>{{cite web |url=http://www.elasmo-research.org/education/evolution/golden_age.htm |title=A Golden Age of Sharks |accessdate=2008-06-23 |work=Biology of Sharks and Rays |author=R. Aidan Martin}}</ref> ===Mga Tetrapoda=== Ang mga [[ampibyano]] sa panahong Carboniferous ay diberso at karaniwan sa gitna ng panahong ito. Ang ilan ay may habang mga 6 metro at ang mga buong pang lupain bilang mga matatandan ay may balat na makalisikis.<ref>Stanley (1999), p 411-12.</ref> Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pangkat na tetrapodang basal na inuri sa mga sinaunang aklat sa ilalim ng mga [[Labyrinthodont]]ia. Ang mga ito ay may mahahabang mga katawan, isang ulong tinakpan ng mabutong mga plato at pangkalahatang mahina o hindi maunlad na mga biyas. Ang pinakamalaki nito ay higit sa 2 metro ang haba. Ang mga ito ay sinamahan ng pagtitipin ng mas maliit na mga ampibyano na isinama sa [[Lepospondyli]] na kadalasang mga habang {{convert|15|cm|0|abbr=on}} lamang. Ang ilang mga ampibyano ng Carboniferous ay pang-tubig at namuhay sa mga ilog(''[[Loxomma]]'', ''[[Eogyrinus]]'', ''[[Proterogyrinus]]''). Ang ilan ay maaring kalahting pang tubig (''[[Ophiderpeton]]'', ''[[Amphibamus]]'', ''[[Hyloplesion]]'') o pang lupain(''[[Dendrerpeton]]'', ''[[Tuditanus]]'', ''[[Anthracosaurus]]''). Ang pagguho ng ulang gubat ng Carboniferous ay nagpabagal ng [[ebolusyon]] ng mga ampibyano na hindi makakapapatuloy ng mahusay sa mas malamig at mas tuyong mga kondisyon. Gayunpaman, ang mga [[reptilya]] ay yumabong sanhi ng spesipikong mga mahahalagang pag-aangkop(adaptations).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang isa sa pinakadakilang mga inobasyong ebolusyonary ng panahong Carboniferous ang itlog na [[amniota]] na pumayag sa karagdagang paggamit ng lupain ng ilang mga tetrapod. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] (''[[Hylonomus]]'') ang pinakaunang alam na [[synapsid]] (''[[Archaeothyris]]''). Ang mga maliliit na tula dng butiking mga hayop na ito ay mabilis na nagpalitaw ng maraming mga inapo. Ang itlog amniota ay pumayag sa mga ninunong ito ng lahat ng kalaunang mga [[ibon]], mga [[mamalya]] at mga [[reptilya]] na magparami ng supling sa lupain sa pamamagitan ng pagtutuyo ng [[embryo]] sa loob nito. Ang mga reptilya ay sumailalim sa isang malaking [[radiasyong pag-aangkop]] bilang tugon sa mas tuyong klima na nagpatuloy ng pagguho ng ulang gubat.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/><ref name=Kazlev>M. Alan Kazlev (1998) [http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm The Carboniferous Period of the Paleozoic Era: 299 to 359 million years ago] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621180851/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm |date=2008-06-21 }}, [[Palaeos]].org, Retrieved on 2008-06-23</ref> Sa Huli ng panahong Carboniferous, ang mga [[amniota]] ay nag dibersipika na sa isang bilang ng mga pangkat kabilang ang [[Protorothyrididae|protorothyridids]], [[captorhinidae|captorhinids]], [[Araeoscelidia|aeroscelid]], at ilang mga pamilya ng [[pelycosaur]]. <center> <gallery> Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[Pennsylvanian]]. Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]]. </gallery> </center> ===Fungi=== Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(Pennsylvanian).<ref>Blackwell, Meredith, Vilgalys, Rytas, James, Timothy Y., and Taylor, John W. 2008. Fungi. Eumycota: mushrooms, sac fungi, yeast, molds, rusts, smuts, etc.. Version 21 February 2008. http://tolweb.org/Fungi/2377/2008.02.21 in The Tree of Life Web Project, http://tolweb.org/</ref> ==Mga pangyayaring ekstinksiyon== ===Puwang ni Romer=== Ang unang 15 milyong taon ng panahong Carboniferous ay may napaka limitadong mga [[fossil]] na pang lupain. Ang puwang na ito sa fossil rekord ay tinatawag na [[puwang ni Romer]] na ipinangalan sa Amerikanong paleontologong si [[Alfred Romer]]. Bagaman matagal nang pinagdedebatihan kung ang puwang na ito ay isang resulta ng fossilisasyon o nauugnay sa aktuwal na pangyayari, ang kamakailang gawa ay nagpapakita na ang panahong puwang ay nakakita ng isang pagbagsak ng mga lebel ng oksiheno sa atmospero na nagpapakita ng isang uri ng pagguhong ekolohikal.<ref name=Ward>Ward, P. et al. (2006): Confirmation of Romer's Gap is a low oxygen interval constraining the timing of initial arthropod and vertebrate terrestrialization. ''[[Proceedings of the National Academy of Science]]'' no 103 (45): pp 16818-16822.</ref> Ang puwang na ito ay nakakita ng pagkamatay ng tulad ng isdang [[ichthyostegalia]]n labyrinthodont ng panahong [[Deboniyano]] at ang paglitaw ng mas maunlad na mga ampibyanong [[Temnospondyli|temnospondyl]] at [[reptiliomorpha]] na nagbibigay halimbawa sa pang lupaing fauna ng bertebrata sa panahong Carboniferous. ===Pagguho ng ulang gubat sa Gitnang Carboniferous=== Sa Gitnang Carboniferous, ang isang [[pangyayaring ekstinksiyon]] ay nangyari. Sa lupain, ang pangyayaring ito ay tinutukoy na Pagguhong ulang gubat ng Carboniferous.(CRC).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang malawak na tropikong ulang gubat ay biglang gumuho dahil ang klima ay nagbago mula mainit at mahalumigmig sa malamig at tuyo. Ito ay malamang sanhi ng masidhing pagyeyelo at isang pagbagsak ng mga lebel ng dagat. <ref>{{ cite journal | author= Heckel, P.H. | year=2008 | title=Pennsylvanian cyclothems in Midcontinent North America as far-field effects of waxing and waning of Gondwana ice sheets | journal=Resolving the late Paleozoic ice age in time and space:Geological Society of America Special Paper | volume =441 | pages = 275–289 | doi= 10.1130/2008.2441(19) | isbn= 978-0-8137-2441-6}}</ref> Ang bagong mga kondisyong pang klima ay hindi kanais nais sa paglago ng ulang gubat at ang mga hayop sa loob nito. Ang mga ulang gubat ay lumiit sa hiwalay na mga isla at pinalibutan ng mga pang panahong tuyong habitat. Ang napakataas na mga gubat [[lycopsid]] na may iba ibang halo ng halamanan ay pinalitan ng mas kaunting dibersong pinanaigan ng punong fern na flora. Ang mga ampibyano na nananaig na mga bertebrata sa panahong ito ay hindi nakapagpatuloy sa pangyayaring ito na may malaking pagkaubos sa biodibersidad. Ang mga reptilya ay patuloy na nagdibersipika sanhi ng mahahalagang mga pag-aangkop na pumayag sa mga itong magpatuloy sa mga mas tuyong habitat na spesipiko ang may matigas na shell na itlog at mga kaliskis na parehong nakapagpanatili ng tubig ng mas mabuti kesa sa mga kapilas nitong ampibyano.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Carboniferous]] t3hm152el8orzimx7m9eg9asg1jd9ld 1960814 1960813 2022-08-05T18:41:59Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Karbonipero | color = Karbonipero | top_bar = | time_start = 358.9 | time_start_uncertainty = 0.4 | time_end = 298.9 | time_end_uncertainty = 0.15 | image_map = The_World_of_the_Carboniferous-Permian_boundary.svg | caption_map = Mapa ng mundo ca. 300 milyong taon ang nakakalipas. Ang [[Pangaea]] ay nabuo mula sa mga kontinenteng [[Gondwana]], [[Euamerika]] at Siberia noong panahong Karbonipero mga 335 milyong taon ang nakakalipas. | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Carboniferous <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = Panahon ng mga [[Ampibyano]] | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = mundo | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[William Daniel Conybeare]] and [[William Phillips (geologist)|William Phillips]], 1822 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Unang paglitaw na datum ng [[Conodont]] ''[[Siphonodella|Siphonodella sulcata]]'' (discovered to have biostratigraphic issues as of 2006){{sfn|Kaiser|2009}} | lower_gssp_location = [[La Serre]], [[Montagne Noire]], [[France]] | lower_gssp_coords = {{Coord|43.5555|N|3.3573|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1990{{sfn|Paproth|Feist|Flajs|1991}} | upper_boundary_def = FAD of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline | upper_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | upper_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1996{{sfn|Davydov|Glenister|Spinosa|Ritter|1998}} <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Falling from 120&nbsp;m to present-day level throughout the Mississippian, then rising steadily to about 80&nbsp;m at end of period{{sfn|Haq|Schutter|2008}} }} Ang '''Karbonipero''' (Ingles: '''Carboniferous''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]]. ==Mga subdibisyon== Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa Pennsylvanian ngunit dahil sa malaking kakapalan ng mga mayroong coal na mga deposito sa panahong Pennsylvanian sa Europa at Hilagang Amerika, ang dalawang mga pang ilalim na panahong ito ay inakalang higit kumulang magkatumbas.<ref>Menning ''et al.'' (2006)</ref> Ang mga yugtong pang fauna mula pinaka bata hanggang pinakamatanda kasama ng ilang mga subdibisyon nito ang sumusunod: {| |Panahon | |Yugto |Mababang hangganan |- | colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |[[Permiyano]] | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |[[Pennsylvanian (geology)|Pennsylvanian]] | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |[[Gzhelian]] |303.7 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |[[Kasimovian]] |307.0 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |[[Moscovian (Carboniferous)|Moscovian]] |315.2 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |[[Bashkirian]] |323.2 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |[[Mississippian (geology)|Mississippian]] | style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |[[Serpukhovian]] |330.9 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Visean}};" |[[Visean]] |346.7 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |[[Tournaisian]] |358.9 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |} ==Paleoheograpiya== Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa Pennsylvanian. <ref name="ReferenceA"/> Ito ay nangyari mga 318 milyong taon ang nakalilipas sa pagsisimula ng [[glasiasyong Permo-Carboniferous]]. Ang Carboniferous ay isang panahon ng aktibong [[oroheniya|pagtatayo ng mga bundok]] habang ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsama. Ang katimugang mga kontinenteng nanatili magkasama sa superkontinenteng Gondwana na bumangga sa Hilagang Amerika-Europa([[Laurussia]]) kasama ng kasalukuyang linya ng silangang Hilagang Amerika. Ang pagbabanggaang kontinental na ito ay nagresulta sa [[oroheniyang Variskano]] sa Europa at ang [[oroheniyang Allegheniyano]] sa Hilagang Amerika. Ito ay lumawig rin sa bagong itinaas na mga bundok Appalachian ng timog kanluran gaya ng mga bundok Ouachita.<ref name="ReferenceA"/> Sa parehong panahon, ang halos kasalukuyang [[platong Eurasyano]] ay nagkabit ng sarili nito sa Europa sa kahabaan ng linya ng mga kabundukang Ural. Ang karamihan ng superkontinenteng [[Mesozoiko]] ng Pangaea ay natipon na ngayon ngunit ang Hilagang Tsina(na babangga sa Pinaka huling Karboniperso) at ang Timog Tsina ay hiwalay pa rin mula sa [[Laurasia]]. Ang Huling Carboniferousng Pangaea ay may hugis na tulad ng "O". May dalawang mga pangunahing karagatan sa Karboniperso, ang [[Panthalassa]] at [[Paleo-Tethys]] na nasa loob ng "O" sa Carboniferousng Pangaea. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay lumiliit ang kalaunang nagsara, ang [[Karagatang Rheic]](na isinara ng pagsasama ng Timog at Hilagang Amerika), ang maliit at mababaw na [[Karagatang Ural]](na isinara ng pagbabanggaan ng mga kontinenteng Baltica at Siberia na lumikha ng mga Kabundukang Ural) at ang Karagatang Proto-Tethys(na isinara ng pagbangga ng Hilagang Tsina sa Siberia/[[Kazakhstania]]). ==Klima== Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permian]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng [[pagbabago ng klima]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga bato at coal== [[File:MississippianMarbleUT.JPG|thumb|right|Ang Mababang Karbonipersong marmol sa Big Cottonwood Canyon, [[Wasatch Mountains]], [[Utah]].]] Ang mga batong Carboniferous sa Europa at silanganing Hilagang Amerika ay malaking binubuo ng isang umuulit na sekwensiya ng mga kamang [[batong apog]], [[batong buhanging]], [[shale]] at coal.<ref>Stanley (1999), p 426</ref> Sa Hilagang Amerika, ang simulang Karboniperso ay malaking marinong batong apog na nagpapaliwanag ng paghahati ng Karboniperso sa dalawang mga panahon sa skemang Hilagang Amerika. Ang mga kamang coal sa Karboniperso ay nagbigay ng labis na gatong(fuel) sa paglikha ng enerhiya sa [[Rebolusyong Industriyal]] at nanatili pa ring may kahalagahang [[ekonomika|ekonomiko]]. Ang malalaking mga deposito ng coal ng Karboniperso ay pangunahing umiiral sa dalawang mga paktor. Ang sa mga ito ang paglitas ng may bark na mga puno(at sa partikular ang [[ebolusyon]] ng hibang bark na [[lignin]]). Ang ikalawa ang mas mababang mga lebel ng dagat na nangyari sa panahong Carboniferous kumpara sa panahong [[Deboniyano]]. Ito ay pumayag para sa pag-unlad ng ekstensibong mababang lupaing mga [[swamp]] at mga kagubatan sa Hilagang Amerika at Europa. Ang iba ay nagmungkahi na ang malalaking mga kantidad ng kahoy ay ibinaon sa panahong ito dahil ang mga hayop at nabubulok na mga [[bakterya]] ay hindi pa nag-[[ebolusyon|ebolb]] na maaaring epektibong mag-[[dihestiyon|dihesto]] ng bagong lignin. Ang mga sinaunang halamang ito ay malawak na gumamit lignin. Ang mga ito ay rasyo ng bark sa kahoy na 8 sa 1 at kahit kasingtaas na 20 sa 1. Ito ay maihahambing sa mga modernong halaga na mababa sa 1 sa 4. Ang bark na ito na ginamit bilang suporta gayundin bilang proteksiyon ay malamang na may lignin na 38% hanggang 58%. Ang lignin ay hindi matutunaw, labis na malaki upang makadaan sa mga pader ng [[selula]], labis na magkakaiba para sa mga spesipikong [[ensaym]] at nakalalason upang ang kaunting organismo maliban sa mga fungi na [[Basidiomycete]] ay sumira nito. Ito ay hindi maaaring ma-[[oksidasyon|oksidisa]] sa atmosperong mas mababa sa [[oksiheno]]ng 5%. Ito ay maaaring tumagal sa lupa sa loob ng mga libong tao at nagpipigil ng pagkabulok ng ibang mga substansiya.<ref>Robinson, JM. 1990 Lignin, land plants, and fungi: Biological evolution affecting Phanerozoic oxygen balance. Geology 18; 607–610, on p608.</ref> Ang malamang na dahilan sa mataas nitong persentahe ang proteksiyon mula sa herbiboryang insekto sa daigdig na naglalaman ng napaka epektibong herbiborang insekto ngunit hindi kasing epektibo ng mga modernong [[insektibora]] at malamang ay may mas kaunting mga lason kesa sa kasalukuyan. Sa anumang kaso, ang mga sukat ng coal ay maaaring madaling makagawa ng mga makakapal na deposito sa mga mahusay na naubos na lupain gayundin sa mga swamp. Ang ekstensibong paglilibing ng nilikhang bioholiko na [[karbon]] ay tumungo sa pagpuno ng labis na [[oksiheno]] sa atmospero. Ang mga pagtatantiya ay naglalagay ng rurok na nilalamang oksiheno na kasing taas ng 35%, kumpara sa kasalukuyang 21%.[http://www.highbeam.com/library/docfree.asp?DOCID=1G1:16907261&ctrlInfo=Round20%3AMode20b%3ADocG%3AResult&ao=]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ang lebel ng oksihenong ito ay malamang nagpataas ng gawaing apoy gayundin ay nagresulta sa paghigante ng sa mas matandang bahagi ng panahon kesa sa kalaunang bahagi at halos buong hindi umiiral sa Huling Carboniferous. Ang mas dibersong heolohiya ay umiraw sa iba pang lugar. Ang buhay marino ay lalong mayaman sa mga [[crinoid]] at iba pang mga [[echinodermata|echinoderma]]. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]] ay sagana. Ang mga [[trilobita]] ay naging medyo hindi karaniwan. Sa lupain, ang malalaki at dibersong mga populasyon ng halaman ay umiral. Ang mga [[bertebrata]]ng pang lupain ay kinabibilangan ng malalaking mga ampibyano. ==Buhay== ===Mga halaman=== [[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]] Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[Pennsylvanian]](Huling Carboniferous), ang ilang mga pangkat na [[Cycadophyta]] (cycads), the [[Callistophytales]] (isa pang pangkat ng mga fern na buto) at ang mga [[Voltziale]] (na nauugnay at minsang isinasama sa mga [[konipero]]) ay lumitaw. Ang mga lycophyte ng order na Lepidodendrales ng Carboniferous na mga pinsan(ngunit hindi mga ninuno) ng munting club moss ng kasalukuyan ay mga malalaking puno na mga trosong 30 metro ang taas at hanggang 1.5 metro ang [[diametro]]. Ito ay kinabibilangan ng ''[[Lepidodendron]]'' (kasama ng bungang kono nitong [[Lepidostrobus]]), ''[[Halonia]]'', ''[[Lepidophloios]]'' at ''[[Sigillaria]]''. Ang mga ugat ng ilang mga anyong ito ay tinatawag na [[Stigmaria]]. Ang mga Cladoxylopsid ay mga malalaking puno na mga ninuno ng mga fern at unang lumitaw sa panahong Carboniferous. <ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> Ang mga frond ng ilang mga fern na Karboniperso ay halos katulad ng mga nabubuhay na insekto. Malamang ay karamihan ng mga espesye ay mga [[epiphytiko]]. Ang mga [[fossil]] na fern at mga butong fern ay kinabibilangan ng ''[[Pecopteris]]'', ''[[Cyclopteris]]'', ''[[Neuropteris]]'', ''[[Alethopteris]]'', at ''[[Sphenopteris]]''; Ang ''[[Megaphyton]]'' at ''[[Caulopteris]]'' ay mga punong fern. Ang mga Equisetale ay kinabibilangan ng karaniwang higanteng anyong ''[[Calamites]]'' na may trosong diametro na 30 hanggang {{convert|60|cm|0|abbr=on}} at isang taas na hanggang {{convert|20|m|0|abbr=on}}. Ang ''[[Sphenophyllum]]'' ay isang balingkinitang umaakyat na halaman na ang mga whorl ng dahong malamang ay nauugnay sa parehong mga calamite at mga lycopod. Ang ''[[Cordaites]]'' na isang mataas na halaman(mga 6 hanggang higit 30 metro) na may strapong tulad na mga dahon ay nauugnay sa mga cycad at mga konipero. Ang tulad nag catkin na inploresensiya na may mga tulad ng yew na mga berry ay tinatawag na mga ''[[Cardiocarpus]]''. Ang mga halamang ito ay inakalang nabuhay sa mga swamp at mangrob. Ang mga totoong punong koniperosohese (''[[Walchia]]'', ng order na Voltziales) ay kalaunang lumitaw sa Karboniperso at nagnais ng mga mas mataas na mga mas matuyong lupain. ===Mga marinong inberterbrata=== Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito. <gallery> Image:Aviculopecten_subcardiformis01.JPG|''Aviculopecten subcardiformis''; isang [[bibalbo]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng [[Wooster, Ohio]]. Image:LoganFauna011312.jpg|Mga bibalbo (''Aviculopecten'') at brachiopod (''Syringothyris'') Sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) sa a Wooster, Ohio. Image:Syringothyris01.JPG|''Syringothyris'' sp.; isang spiriferid [[brachiopod]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng Wooster, Ohio. Image:PlatyceratidMississippian.JPG|[[Crinoid]] calyx mula sa Mababang Carboniferous ng Ohio na may konikal na [[Platyceratidae|platyceratid]] gastropod (''Palaeocapulus acutirostre'') na nakakabit. Image:Conulariid03.jpg|Conulariid mula sa Mababang Carboniferous ng Indiana; scale in mm. Image:Syringoporid.jpg|Tabulata koral (isang syringoporid); Boone Limestone (Lower Carboniferous) malapit sa Hiwasse, Arkansas. Ang iskalang bara ay {{convert|2.0|cm|0|abbr=on}}. </gallery> </center> ==Mga inbertebratang sariwang tubig at pang-lagoon== Ang mga inbertebrata ng Carboniferous na sariwang tubig ay kinabibilangan ng iba't ibang mga [[bibalbo]]ng [[molluska]] na namuhay sa maalat na tubig o sariwang tubig gaya ng ''[[Anthraconaia]]'', ''[[Naiadites]]'', at ''[[Carbonicola]]''; mga dibersyong [[krustaseyano]] gaya ng diverse [[crustacean]]s such as ''[[Candona]]'', ''[[Carbonita (genus)|Carbonita]]'', ''[[Darwinula]]'', ''[[Estheria (crustacean)|Estheria]]'', ''[[Acanthocaris]]'', ''[[Dithyrocaris]]'', at ''[[Anthrapalaemon]]''. Ang mga [[Eurypterid]] ay diberso rin at kinakatawan ng henerang''[[Eurypterus]]'', ''[[Glyptoscorpius]]'', ''[[Anthraconectes]]'', ''[[Megarachne]]'' (orihinal na maling pinakahulugan ng malaking gagamba) at ang espesyalisadong napaka laking ''[[Hibbertopterus]]''. Marami sa mga ito ay ampibyoso. Kadalasan, ang isang temporaryong pagbabalik ng mga kondisyong marino ay nagresulta sa mga henera ng maalat na tubig gaya ng ''[[Lingula (genus)|Lingula]]'', [[Orbiculoidea]], at ''[[Productus]]'' na matagpuan sa mga maninipis na kamang kilala bilakng mga bandang marino. ===Mga inbertebratang pang-lupains=== [[File:Meganeura.jpg|thumb|Ang Huling Carboniferousng higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na ''[[Meganeura]]'' ay lumago sa mga saklaw ng pakpak na {{convert|75|cm|0|abbr=on}}.]] [[File:Pulmonoscopius BW.jpg|thumb|Ang higanteng''[[Pulmonoscorpius]]'' mula sa Simulang Carboniferous ay umabot sa habang hanggang up to {{convert|70|cm|0|abbr=on}}.]] Ang labing [[fossil]] ng mga humihinga ng hanging mga [[insekto]], mga [[myriapod]] at mga [[arachnid]] ay alam mula sa Huling Carboniferous ngunit sa ngayon ay hindi mula sa Simulang Carboniferous. Gayunpaman, ang dibersidad ng mga ito nang lumitaw ang mga ito ay nagpapakitan ang mga arhtropod na ito ay parehong mahusay na umunlad at marami. Ang malaking sukat ng mga ito ay maituturo sa pagiging basa ng kapaligiran(karamihan ay ma-swamp na mga kagubatang fern) at ang katotohan ang konsentrasyon ng [[oksiheno]] sa atmospero ng mundo sa Karboniperso ay mas mataas kesa sa ngayon <ref>http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022610;jsessionid=B5ED8399160D7F46A7647ADE513F5B9C.ambra01</ref> (35% kumpara sa 21% ngayon). Ito ay nangangailangan ng kaunting pagsisikap para sa respirasyon at pumayag sa mga [[arthropoda]] na lumaki hanggang 2.6 meto na ang tulad ng millipedang ''[[Arthropleura]]'' ang pinakamalaking alam na inbertebrata ng luapin sa buong panahon. Sa mga pangkat insekto ay ang mga malaking maninilang [Protodonata]] (griffinflies) na kinabibilangan ng ''[[Meganeura]]'' na isang higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na may saklaw ng pakpak na ca. {{convert|75|cm|0|abbr=on}} na ang pinakamalaking lumilipad na insektong gumala sa planetang mundo. Ang karagdagang mga pangkat ang [[Syntonopterodea]] (na mga kamag-anak ng kasalukuyang panahong mga [[Ephemeroptera|mayflies]]), ang sagana at kadalasang malaking humihigop ng sap na [[Palaeodictyopteroidea]], ang dibersong herbiborosang [[Protorthoptera]], at ang maraming [[Basal (phylogenetics)|basal]] na [[Dictyoptera]] (na mga ninuno ng mga [[Blattaria|ipis]]). Maraming mga insekto ay nakuha mula sa mga field ng coal ng [[Saarbrücken]] at [[Commentry]], at mula sa mga guwang na troso ng mga punong fossil sa [[Nova Scotia]]. Ang ilang mga field ng coal sa Britanya ay nagbigay ng mga mabuting specimen: ang ''[[Archaeoptitus]]'' mula sa Derbyshire field ng coal ay may pakpak na lumalawig hanggang 35&nbsp;cm. Ang ilang mga specimen (''[[Brodia]]'') ay nagpapakita pa rin ng mga maliwanag na kulay ng pakpak. Sa mga troso ng punong Nova Scotian, ang mga susong pang lupain (''[[Archaeozonites]]'', ''[[Dendropupa]]'') ay natagpuan. ===Isda=== [[File:Stethacanthus BW.jpg|thumb|Ang ''Akmonistion zangerli'' ng order ng [[pating]] na [[Symmoriida]] ay gumala sa mga karagatan sa Simulang Carboniferous.]] Maraming mga isda ay tumira sa mga dagat ng panahong Carboniferous na ang predominante ang mga [[Elasmobranch]] (mga pating at mga kamag-anak nito). Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilan tulad ng ''[[Psammodus]]'' na may dumudurog na tulad ng palitadang ngiping inangkop sa pagdurog ng mga shell ng mga brachiopod, krustaseyano at iba pang mga organismong marino. Ang ibang mga pating ay may nakatutusok na ngipin gaya ng [[Symmoriida]]. Ang ilan gaya ng mga [[petalodont]] na may kakaibang dumudurog ng cycloid na ngipin. Ang karamihan ng mga pating na ito ay marino ngunit ang mga [[Xenacanthida]] ay sumakop sa mga sariwang tubig ng mga swamp na coal. Sa mga [[Osteichthyes|mabutong isda]], ang mga [[Palaeonisciformes]] ma natagpuan sa mga tubig ng baybayin ay lumilitaw rin na lumipat sa mga ilog. Ang isdang [[Sarcopterygii]] ay prominente rin at ang isang pangkat na mga [[Rhizodont]] ay umabot sa napakalaking sukat. Ang karamihan ng espesye ng marinong isdang Carboniferous ay inilarawan ng malaki mula sa ngipin, mga espina ng palikpik at mga pang balat ng ossicle na ang mga mas maliit na isdang sariwang tubig ay buong naingatan. Ang isdang sariwang tubig ay sagana at kinabibilangan ng henerang ''[[Ctenodus]]'', ''[[Uronemus]]'', ''[[Acanthodes]]'', ''[[Cheirodus]]'', at ''[[Gyracanthus]]''. Ang mga [[pating]] lalo na ang mga ''Stethacanthids'' ay sumailalim sa isang pangunahing [[radiasyong pag-aangkop]] sa panahong Carboniferous.<ref name=goldsharks/> Pinaniniwalaang ang [[radiasyong pag-aangkop]] ay nangyari dahil sa pagbagsak ng mga [[placodermi]] sa wakas ng panahong [[Deboniyano]] na sanhi ng mga niche na hindi matirhan at pumayag sa mga bagong organismo na mag-[[ebolusyon|ebolb]] at pumuno ng mga niche na ito. <ref name=goldsharks/> Bilang resulta ng [[radiasyong pag-aangkop]], ang mga pating ng panahong Carboniferous ay nagkaroon ng isang malawak na iba ibang kakaibang mga hugis kabilang ang ''[[Stethacanthus]]'' na nag-aangkin ng isang patag na tulad ng brush na palikpik na dorsal na may maliit na denticle sa tuktok nito. <ref name=goldsharks/> Ang hindi karaniwang palikpik ng ''[[Stethacanthus]]''' ay maaaring ginamit sa mga ritwal na pagtatalik.<ref name=goldsharks>{{cite web |url=http://www.elasmo-research.org/education/evolution/golden_age.htm |title=A Golden Age of Sharks |accessdate=2008-06-23 |work=Biology of Sharks and Rays |author=R. Aidan Martin}}</ref> ===Mga Tetrapoda=== Ang mga [[ampibyano]] sa panahong Carboniferous ay diberso at karaniwan sa gitna ng panahong ito. Ang ilan ay may habang mga 6 metro at ang mga buong pang lupain bilang mga matatandan ay may balat na makalisikis.<ref>Stanley (1999), p 411-12.</ref> Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pangkat na tetrapodang basal na inuri sa mga sinaunang aklat sa ilalim ng mga [[Labyrinthodont]]ia. Ang mga ito ay may mahahabang mga katawan, isang ulong tinakpan ng mabutong mga plato at pangkalahatang mahina o hindi maunlad na mga biyas. Ang pinakamalaki nito ay higit sa 2 metro ang haba. Ang mga ito ay sinamahan ng pagtitipin ng mas maliit na mga ampibyano na isinama sa [[Lepospondyli]] na kadalasang mga habang {{convert|15|cm|0|abbr=on}} lamang. Ang ilang mga ampibyano ng Carboniferous ay pang-tubig at namuhay sa mga ilog(''[[Loxomma]]'', ''[[Eogyrinus]]'', ''[[Proterogyrinus]]''). Ang ilan ay maaring kalahting pang tubig (''[[Ophiderpeton]]'', ''[[Amphibamus]]'', ''[[Hyloplesion]]'') o pang lupain(''[[Dendrerpeton]]'', ''[[Tuditanus]]'', ''[[Anthracosaurus]]''). Ang pagguho ng ulang gubat ng Carboniferous ay nagpabagal ng [[ebolusyon]] ng mga ampibyano na hindi makakapapatuloy ng mahusay sa mas malamig at mas tuyong mga kondisyon. Gayunpaman, ang mga [[reptilya]] ay yumabong sanhi ng spesipikong mga mahahalagang pag-aangkop(adaptations).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang isa sa pinakadakilang mga inobasyong ebolusyonary ng panahong Carboniferous ang itlog na [[amniota]] na pumayag sa karagdagang paggamit ng lupain ng ilang mga tetrapod. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] (''[[Hylonomus]]'') ang pinakaunang alam na [[synapsid]] (''[[Archaeothyris]]''). Ang mga maliliit na tula dng butiking mga hayop na ito ay mabilis na nagpalitaw ng maraming mga inapo. Ang itlog amniota ay pumayag sa mga ninunong ito ng lahat ng kalaunang mga [[ibon]], mga [[mamalya]] at mga [[reptilya]] na magparami ng supling sa lupain sa pamamagitan ng pagtutuyo ng [[embryo]] sa loob nito. Ang mga reptilya ay sumailalim sa isang malaking [[radiasyong pag-aangkop]] bilang tugon sa mas tuyong klima na nagpatuloy ng pagguho ng ulang gubat.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/><ref name=Kazlev>M. Alan Kazlev (1998) [http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm The Carboniferous Period of the Paleozoic Era: 299 to 359 million years ago] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621180851/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm |date=2008-06-21 }}, [[Palaeos]].org, Retrieved on 2008-06-23</ref> Sa Huli ng panahong Carboniferous, ang mga [[amniota]] ay nag dibersipika na sa isang bilang ng mga pangkat kabilang ang [[Protorothyrididae|protorothyridids]], [[captorhinidae|captorhinids]], [[Araeoscelidia|aeroscelid]], at ilang mga pamilya ng [[pelycosaur]]. <center> <gallery> Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[Pennsylvanian]]. Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]]. </gallery> </center> ===Fungi=== Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(Pennsylvanian).<ref>Blackwell, Meredith, Vilgalys, Rytas, James, Timothy Y., and Taylor, John W. 2008. Fungi. Eumycota: mushrooms, sac fungi, yeast, molds, rusts, smuts, etc.. Version 21 February 2008. http://tolweb.org/Fungi/2377/2008.02.21 in The Tree of Life Web Project, http://tolweb.org/</ref> ==Mga pangyayaring ekstinksiyon== ===Puwang ni Romer=== Ang unang 15 milyong taon ng panahong Carboniferous ay may napaka limitadong mga [[fossil]] na pang lupain. Ang puwang na ito sa fossil rekord ay tinatawag na [[puwang ni Romer]] na ipinangalan sa Amerikanong paleontologong si [[Alfred Romer]]. Bagaman matagal nang pinagdedebatihan kung ang puwang na ito ay isang resulta ng fossilisasyon o nauugnay sa aktuwal na pangyayari, ang kamakailang gawa ay nagpapakita na ang panahong puwang ay nakakita ng isang pagbagsak ng mga lebel ng oksiheno sa atmospero na nagpapakita ng isang uri ng pagguhong ekolohikal.<ref name=Ward>Ward, P. et al. (2006): Confirmation of Romer's Gap is a low oxygen interval constraining the timing of initial arthropod and vertebrate terrestrialization. ''[[Proceedings of the National Academy of Science]]'' no 103 (45): pp 16818-16822.</ref> Ang puwang na ito ay nakakita ng pagkamatay ng tulad ng isdang [[ichthyostegalia]]n labyrinthodont ng panahong [[Deboniyano]] at ang paglitaw ng mas maunlad na mga ampibyanong [[Temnospondyli|temnospondyl]] at [[reptiliomorpha]] na nagbibigay halimbawa sa pang lupaing fauna ng bertebrata sa panahong Carboniferous. ===Pagguho ng ulang gubat sa Gitnang Carboniferous=== Sa Gitnang Carboniferous, ang isang [[pangyayaring ekstinksiyon]] ay nangyari. Sa lupain, ang pangyayaring ito ay tinutukoy na Pagguhong ulang gubat ng Carboniferous.(CRC).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang malawak na tropikong ulang gubat ay biglang gumuho dahil ang klima ay nagbago mula mainit at mahalumigmig sa malamig at tuyo. Ito ay malamang sanhi ng masidhing pagyeyelo at isang pagbagsak ng mga lebel ng dagat. <ref>{{ cite journal | author= Heckel, P.H. | year=2008 | title=Pennsylvanian cyclothems in Midcontinent North America as far-field effects of waxing and waning of Gondwana ice sheets | journal=Resolving the late Paleozoic ice age in time and space:Geological Society of America Special Paper | volume =441 | pages = 275–289 | doi= 10.1130/2008.2441(19) | isbn= 978-0-8137-2441-6}}</ref> Ang bagong mga kondisyong pang klima ay hindi kanais nais sa paglago ng ulang gubat at ang mga hayop sa loob nito. Ang mga ulang gubat ay lumiit sa hiwalay na mga isla at pinalibutan ng mga pang panahong tuyong habitat. Ang napakataas na mga gubat [[lycopsid]] na may iba ibang halo ng halamanan ay pinalitan ng mas kaunting dibersong pinanaigan ng punong fern na flora. Ang mga ampibyano na nananaig na mga bertebrata sa panahong ito ay hindi nakapagpatuloy sa pangyayaring ito na may malaking pagkaubos sa biodibersidad. Ang mga reptilya ay patuloy na nagdibersipika sanhi ng mahahalagang mga pag-aangkop na pumayag sa mga itong magpatuloy sa mga mas tuyong habitat na spesipiko ang may matigas na shell na itlog at mga kaliskis na parehong nakapagpanatili ng tubig ng mas mabuti kesa sa mga kapilas nitong ampibyano.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Carboniferous]] k9c4cm2ajurhgrzflavy2j6spg7ybzb 1960822 1960814 2022-08-05T18:59:12Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Karbonipero | color = Karbonipero | top_bar = | time_start = 358.9 | time_start_uncertainty = 0.4 | time_end = 298.9 | time_end_uncertainty = 0.15 | image_map = Pangea_assembly_310.png | caption_map = Mundo noong huling Karbonipero ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang Laurussia ay nagsanib sa Gondwana upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]]. | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Carboniferous <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = Panahon ng mga [[Ampibyano]] | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = mundo | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[William Daniel Conybeare]] and [[William Phillips (geologist)|William Phillips]], 1822 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Unang paglitaw na datum ng [[Conodont]] ''[[Siphonodella|Siphonodella sulcata]]'' (discovered to have biostratigraphic issues as of 2006){{sfn|Kaiser|2009}} | lower_gssp_location = [[La Serre]], [[Montagne Noire]], [[France]] | lower_gssp_coords = {{Coord|43.5555|N|3.3573|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1990{{sfn|Paproth|Feist|Flajs|1991}} | upper_boundary_def = FAD of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline | upper_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | upper_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1996{{sfn|Davydov|Glenister|Spinosa|Ritter|1998}} <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Falling from 120&nbsp;m to present-day level throughout the Mississippian, then rising steadily to about 80&nbsp;m at end of period{{sfn|Haq|Schutter|2008}} }} Ang '''Karbonipero''' (Ingles: '''Carboniferous''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]]. ==Mga subdibisyon== Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa Pennsylvanian ngunit dahil sa malaking kakapalan ng mga mayroong coal na mga deposito sa panahong Pennsylvanian sa Europa at Hilagang Amerika, ang dalawang mga pang ilalim na panahong ito ay inakalang higit kumulang magkatumbas.<ref>Menning ''et al.'' (2006)</ref> Ang mga yugtong pang fauna mula pinaka bata hanggang pinakamatanda kasama ng ilang mga subdibisyon nito ang sumusunod: {| |Panahon | |Yugto |Mababang hangganan |- | colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |[[Permiyano]] | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |[[Pennsylvanian (geology)|Pennsylvanian]] | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |[[Gzhelian]] |303.7 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |[[Kasimovian]] |307.0 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |[[Moscovian (Carboniferous)|Moscovian]] |315.2 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |[[Bashkirian]] |323.2 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |[[Mississippian (geology)|Mississippian]] | style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |[[Serpukhovian]] |330.9 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Visean}};" |[[Visean]] |346.7 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |[[Tournaisian]] |358.9 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |} ==Paleoheograpiya== Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa Pennsylvanian. <ref name="ReferenceA"/> Ito ay nangyari mga 318 milyong taon ang nakalilipas sa pagsisimula ng [[glasiasyong Permo-Carboniferous]]. Ang Carboniferous ay isang panahon ng aktibong [[oroheniya|pagtatayo ng mga bundok]] habang ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsama. Ang katimugang mga kontinenteng nanatili magkasama sa superkontinenteng Gondwana na bumangga sa Hilagang Amerika-Europa([[Laurussia]]) kasama ng kasalukuyang linya ng silangang Hilagang Amerika. Ang pagbabanggaang kontinental na ito ay nagresulta sa [[oroheniyang Variskano]] sa Europa at ang [[oroheniyang Allegheniyano]] sa Hilagang Amerika. Ito ay lumawig rin sa bagong itinaas na mga bundok Appalachian ng timog kanluran gaya ng mga bundok Ouachita.<ref name="ReferenceA"/> Sa parehong panahon, ang halos kasalukuyang [[platong Eurasyano]] ay nagkabit ng sarili nito sa Europa sa kahabaan ng linya ng mga kabundukang Ural. Ang karamihan ng superkontinenteng [[Mesozoiko]] ng Pangaea ay natipon na ngayon ngunit ang Hilagang Tsina(na babangga sa Pinaka huling Karboniperso) at ang Timog Tsina ay hiwalay pa rin mula sa [[Laurasia]]. Ang Huling Carboniferousng Pangaea ay may hugis na tulad ng "O". May dalawang mga pangunahing karagatan sa Karboniperso, ang [[Panthalassa]] at [[Paleo-Tethys]] na nasa loob ng "O" sa Carboniferousng Pangaea. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay lumiliit ang kalaunang nagsara, ang [[Karagatang Rheic]](na isinara ng pagsasama ng Timog at Hilagang Amerika), ang maliit at mababaw na [[Karagatang Ural]](na isinara ng pagbabanggaan ng mga kontinenteng Baltica at Siberia na lumikha ng mga Kabundukang Ural) at ang Karagatang Proto-Tethys(na isinara ng pagbangga ng Hilagang Tsina sa Siberia/[[Kazakhstania]]). ==Klima== Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permian]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng [[pagbabago ng klima]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga bato at coal== [[File:MississippianMarbleUT.JPG|thumb|right|Ang Mababang Karbonipersong marmol sa Big Cottonwood Canyon, [[Wasatch Mountains]], [[Utah]].]] Ang mga batong Carboniferous sa Europa at silanganing Hilagang Amerika ay malaking binubuo ng isang umuulit na sekwensiya ng mga kamang [[batong apog]], [[batong buhanging]], [[shale]] at coal.<ref>Stanley (1999), p 426</ref> Sa Hilagang Amerika, ang simulang Karboniperso ay malaking marinong batong apog na nagpapaliwanag ng paghahati ng Karboniperso sa dalawang mga panahon sa skemang Hilagang Amerika. Ang mga kamang coal sa Karboniperso ay nagbigay ng labis na gatong(fuel) sa paglikha ng enerhiya sa [[Rebolusyong Industriyal]] at nanatili pa ring may kahalagahang [[ekonomika|ekonomiko]]. Ang malalaking mga deposito ng coal ng Karboniperso ay pangunahing umiiral sa dalawang mga paktor. Ang sa mga ito ang paglitas ng may bark na mga puno(at sa partikular ang [[ebolusyon]] ng hibang bark na [[lignin]]). Ang ikalawa ang mas mababang mga lebel ng dagat na nangyari sa panahong Carboniferous kumpara sa panahong [[Deboniyano]]. Ito ay pumayag para sa pag-unlad ng ekstensibong mababang lupaing mga [[swamp]] at mga kagubatan sa Hilagang Amerika at Europa. Ang iba ay nagmungkahi na ang malalaking mga kantidad ng kahoy ay ibinaon sa panahong ito dahil ang mga hayop at nabubulok na mga [[bakterya]] ay hindi pa nag-[[ebolusyon|ebolb]] na maaaring epektibong mag-[[dihestiyon|dihesto]] ng bagong lignin. Ang mga sinaunang halamang ito ay malawak na gumamit lignin. Ang mga ito ay rasyo ng bark sa kahoy na 8 sa 1 at kahit kasingtaas na 20 sa 1. Ito ay maihahambing sa mga modernong halaga na mababa sa 1 sa 4. Ang bark na ito na ginamit bilang suporta gayundin bilang proteksiyon ay malamang na may lignin na 38% hanggang 58%. Ang lignin ay hindi matutunaw, labis na malaki upang makadaan sa mga pader ng [[selula]], labis na magkakaiba para sa mga spesipikong [[ensaym]] at nakalalason upang ang kaunting organismo maliban sa mga fungi na [[Basidiomycete]] ay sumira nito. Ito ay hindi maaaring ma-[[oksidasyon|oksidisa]] sa atmosperong mas mababa sa [[oksiheno]]ng 5%. Ito ay maaaring tumagal sa lupa sa loob ng mga libong tao at nagpipigil ng pagkabulok ng ibang mga substansiya.<ref>Robinson, JM. 1990 Lignin, land plants, and fungi: Biological evolution affecting Phanerozoic oxygen balance. Geology 18; 607–610, on p608.</ref> Ang malamang na dahilan sa mataas nitong persentahe ang proteksiyon mula sa herbiboryang insekto sa daigdig na naglalaman ng napaka epektibong herbiborang insekto ngunit hindi kasing epektibo ng mga modernong [[insektibora]] at malamang ay may mas kaunting mga lason kesa sa kasalukuyan. Sa anumang kaso, ang mga sukat ng coal ay maaaring madaling makagawa ng mga makakapal na deposito sa mga mahusay na naubos na lupain gayundin sa mga swamp. Ang ekstensibong paglilibing ng nilikhang bioholiko na [[karbon]] ay tumungo sa pagpuno ng labis na [[oksiheno]] sa atmospero. Ang mga pagtatantiya ay naglalagay ng rurok na nilalamang oksiheno na kasing taas ng 35%, kumpara sa kasalukuyang 21%.[http://www.highbeam.com/library/docfree.asp?DOCID=1G1:16907261&ctrlInfo=Round20%3AMode20b%3ADocG%3AResult&ao=]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ang lebel ng oksihenong ito ay malamang nagpataas ng gawaing apoy gayundin ay nagresulta sa paghigante ng sa mas matandang bahagi ng panahon kesa sa kalaunang bahagi at halos buong hindi umiiral sa Huling Carboniferous. Ang mas dibersong heolohiya ay umiraw sa iba pang lugar. Ang buhay marino ay lalong mayaman sa mga [[crinoid]] at iba pang mga [[echinodermata|echinoderma]]. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]] ay sagana. Ang mga [[trilobita]] ay naging medyo hindi karaniwan. Sa lupain, ang malalaki at dibersong mga populasyon ng halaman ay umiral. Ang mga [[bertebrata]]ng pang lupain ay kinabibilangan ng malalaking mga ampibyano. ==Buhay== ===Mga halaman=== [[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]] Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[Pennsylvanian]](Huling Carboniferous), ang ilang mga pangkat na [[Cycadophyta]] (cycads), the [[Callistophytales]] (isa pang pangkat ng mga fern na buto) at ang mga [[Voltziale]] (na nauugnay at minsang isinasama sa mga [[konipero]]) ay lumitaw. Ang mga lycophyte ng order na Lepidodendrales ng Carboniferous na mga pinsan(ngunit hindi mga ninuno) ng munting club moss ng kasalukuyan ay mga malalaking puno na mga trosong 30 metro ang taas at hanggang 1.5 metro ang [[diametro]]. Ito ay kinabibilangan ng ''[[Lepidodendron]]'' (kasama ng bungang kono nitong [[Lepidostrobus]]), ''[[Halonia]]'', ''[[Lepidophloios]]'' at ''[[Sigillaria]]''. Ang mga ugat ng ilang mga anyong ito ay tinatawag na [[Stigmaria]]. Ang mga Cladoxylopsid ay mga malalaking puno na mga ninuno ng mga fern at unang lumitaw sa panahong Carboniferous. <ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> Ang mga frond ng ilang mga fern na Karboniperso ay halos katulad ng mga nabubuhay na insekto. Malamang ay karamihan ng mga espesye ay mga [[epiphytiko]]. Ang mga [[fossil]] na fern at mga butong fern ay kinabibilangan ng ''[[Pecopteris]]'', ''[[Cyclopteris]]'', ''[[Neuropteris]]'', ''[[Alethopteris]]'', at ''[[Sphenopteris]]''; Ang ''[[Megaphyton]]'' at ''[[Caulopteris]]'' ay mga punong fern. Ang mga Equisetale ay kinabibilangan ng karaniwang higanteng anyong ''[[Calamites]]'' na may trosong diametro na 30 hanggang {{convert|60|cm|0|abbr=on}} at isang taas na hanggang {{convert|20|m|0|abbr=on}}. Ang ''[[Sphenophyllum]]'' ay isang balingkinitang umaakyat na halaman na ang mga whorl ng dahong malamang ay nauugnay sa parehong mga calamite at mga lycopod. Ang ''[[Cordaites]]'' na isang mataas na halaman(mga 6 hanggang higit 30 metro) na may strapong tulad na mga dahon ay nauugnay sa mga cycad at mga konipero. Ang tulad nag catkin na inploresensiya na may mga tulad ng yew na mga berry ay tinatawag na mga ''[[Cardiocarpus]]''. Ang mga halamang ito ay inakalang nabuhay sa mga swamp at mangrob. Ang mga totoong punong koniperosohese (''[[Walchia]]'', ng order na Voltziales) ay kalaunang lumitaw sa Karboniperso at nagnais ng mga mas mataas na mga mas matuyong lupain. ===Mga marinong inberterbrata=== Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito. <gallery> Image:Aviculopecten_subcardiformis01.JPG|''Aviculopecten subcardiformis''; isang [[bibalbo]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng [[Wooster, Ohio]]. Image:LoganFauna011312.jpg|Mga bibalbo (''Aviculopecten'') at brachiopod (''Syringothyris'') Sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) sa a Wooster, Ohio. Image:Syringothyris01.JPG|''Syringothyris'' sp.; isang spiriferid [[brachiopod]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng Wooster, Ohio. Image:PlatyceratidMississippian.JPG|[[Crinoid]] calyx mula sa Mababang Carboniferous ng Ohio na may konikal na [[Platyceratidae|platyceratid]] gastropod (''Palaeocapulus acutirostre'') na nakakabit. Image:Conulariid03.jpg|Conulariid mula sa Mababang Carboniferous ng Indiana; scale in mm. Image:Syringoporid.jpg|Tabulata koral (isang syringoporid); Boone Limestone (Lower Carboniferous) malapit sa Hiwasse, Arkansas. Ang iskalang bara ay {{convert|2.0|cm|0|abbr=on}}. </gallery> </center> ==Mga inbertebratang sariwang tubig at pang-lagoon== Ang mga inbertebrata ng Carboniferous na sariwang tubig ay kinabibilangan ng iba't ibang mga [[bibalbo]]ng [[molluska]] na namuhay sa maalat na tubig o sariwang tubig gaya ng ''[[Anthraconaia]]'', ''[[Naiadites]]'', at ''[[Carbonicola]]''; mga dibersyong [[krustaseyano]] gaya ng diverse [[crustacean]]s such as ''[[Candona]]'', ''[[Carbonita (genus)|Carbonita]]'', ''[[Darwinula]]'', ''[[Estheria (crustacean)|Estheria]]'', ''[[Acanthocaris]]'', ''[[Dithyrocaris]]'', at ''[[Anthrapalaemon]]''. Ang mga [[Eurypterid]] ay diberso rin at kinakatawan ng henerang''[[Eurypterus]]'', ''[[Glyptoscorpius]]'', ''[[Anthraconectes]]'', ''[[Megarachne]]'' (orihinal na maling pinakahulugan ng malaking gagamba) at ang espesyalisadong napaka laking ''[[Hibbertopterus]]''. Marami sa mga ito ay ampibyoso. Kadalasan, ang isang temporaryong pagbabalik ng mga kondisyong marino ay nagresulta sa mga henera ng maalat na tubig gaya ng ''[[Lingula (genus)|Lingula]]'', [[Orbiculoidea]], at ''[[Productus]]'' na matagpuan sa mga maninipis na kamang kilala bilakng mga bandang marino. ===Mga inbertebratang pang-lupains=== [[File:Meganeura.jpg|thumb|Ang Huling Carboniferousng higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na ''[[Meganeura]]'' ay lumago sa mga saklaw ng pakpak na {{convert|75|cm|0|abbr=on}}.]] [[File:Pulmonoscopius BW.jpg|thumb|Ang higanteng''[[Pulmonoscorpius]]'' mula sa Simulang Carboniferous ay umabot sa habang hanggang up to {{convert|70|cm|0|abbr=on}}.]] Ang labing [[fossil]] ng mga humihinga ng hanging mga [[insekto]], mga [[myriapod]] at mga [[arachnid]] ay alam mula sa Huling Carboniferous ngunit sa ngayon ay hindi mula sa Simulang Carboniferous. Gayunpaman, ang dibersidad ng mga ito nang lumitaw ang mga ito ay nagpapakitan ang mga arhtropod na ito ay parehong mahusay na umunlad at marami. Ang malaking sukat ng mga ito ay maituturo sa pagiging basa ng kapaligiran(karamihan ay ma-swamp na mga kagubatang fern) at ang katotohan ang konsentrasyon ng [[oksiheno]] sa atmospero ng mundo sa Karboniperso ay mas mataas kesa sa ngayon <ref>http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022610;jsessionid=B5ED8399160D7F46A7647ADE513F5B9C.ambra01</ref> (35% kumpara sa 21% ngayon). Ito ay nangangailangan ng kaunting pagsisikap para sa respirasyon at pumayag sa mga [[arthropoda]] na lumaki hanggang 2.6 meto na ang tulad ng millipedang ''[[Arthropleura]]'' ang pinakamalaking alam na inbertebrata ng luapin sa buong panahon. Sa mga pangkat insekto ay ang mga malaking maninilang [Protodonata]] (griffinflies) na kinabibilangan ng ''[[Meganeura]]'' na isang higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na may saklaw ng pakpak na ca. {{convert|75|cm|0|abbr=on}} na ang pinakamalaking lumilipad na insektong gumala sa planetang mundo. Ang karagdagang mga pangkat ang [[Syntonopterodea]] (na mga kamag-anak ng kasalukuyang panahong mga [[Ephemeroptera|mayflies]]), ang sagana at kadalasang malaking humihigop ng sap na [[Palaeodictyopteroidea]], ang dibersong herbiborosang [[Protorthoptera]], at ang maraming [[Basal (phylogenetics)|basal]] na [[Dictyoptera]] (na mga ninuno ng mga [[Blattaria|ipis]]). Maraming mga insekto ay nakuha mula sa mga field ng coal ng [[Saarbrücken]] at [[Commentry]], at mula sa mga guwang na troso ng mga punong fossil sa [[Nova Scotia]]. Ang ilang mga field ng coal sa Britanya ay nagbigay ng mga mabuting specimen: ang ''[[Archaeoptitus]]'' mula sa Derbyshire field ng coal ay may pakpak na lumalawig hanggang 35&nbsp;cm. Ang ilang mga specimen (''[[Brodia]]'') ay nagpapakita pa rin ng mga maliwanag na kulay ng pakpak. Sa mga troso ng punong Nova Scotian, ang mga susong pang lupain (''[[Archaeozonites]]'', ''[[Dendropupa]]'') ay natagpuan. ===Isda=== [[File:Stethacanthus BW.jpg|thumb|Ang ''Akmonistion zangerli'' ng order ng [[pating]] na [[Symmoriida]] ay gumala sa mga karagatan sa Simulang Carboniferous.]] Maraming mga isda ay tumira sa mga dagat ng panahong Carboniferous na ang predominante ang mga [[Elasmobranch]] (mga pating at mga kamag-anak nito). Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilan tulad ng ''[[Psammodus]]'' na may dumudurog na tulad ng palitadang ngiping inangkop sa pagdurog ng mga shell ng mga brachiopod, krustaseyano at iba pang mga organismong marino. Ang ibang mga pating ay may nakatutusok na ngipin gaya ng [[Symmoriida]]. Ang ilan gaya ng mga [[petalodont]] na may kakaibang dumudurog ng cycloid na ngipin. Ang karamihan ng mga pating na ito ay marino ngunit ang mga [[Xenacanthida]] ay sumakop sa mga sariwang tubig ng mga swamp na coal. Sa mga [[Osteichthyes|mabutong isda]], ang mga [[Palaeonisciformes]] ma natagpuan sa mga tubig ng baybayin ay lumilitaw rin na lumipat sa mga ilog. Ang isdang [[Sarcopterygii]] ay prominente rin at ang isang pangkat na mga [[Rhizodont]] ay umabot sa napakalaking sukat. Ang karamihan ng espesye ng marinong isdang Carboniferous ay inilarawan ng malaki mula sa ngipin, mga espina ng palikpik at mga pang balat ng ossicle na ang mga mas maliit na isdang sariwang tubig ay buong naingatan. Ang isdang sariwang tubig ay sagana at kinabibilangan ng henerang ''[[Ctenodus]]'', ''[[Uronemus]]'', ''[[Acanthodes]]'', ''[[Cheirodus]]'', at ''[[Gyracanthus]]''. Ang mga [[pating]] lalo na ang mga ''Stethacanthids'' ay sumailalim sa isang pangunahing [[radiasyong pag-aangkop]] sa panahong Carboniferous.<ref name=goldsharks/> Pinaniniwalaang ang [[radiasyong pag-aangkop]] ay nangyari dahil sa pagbagsak ng mga [[placodermi]] sa wakas ng panahong [[Deboniyano]] na sanhi ng mga niche na hindi matirhan at pumayag sa mga bagong organismo na mag-[[ebolusyon|ebolb]] at pumuno ng mga niche na ito. <ref name=goldsharks/> Bilang resulta ng [[radiasyong pag-aangkop]], ang mga pating ng panahong Carboniferous ay nagkaroon ng isang malawak na iba ibang kakaibang mga hugis kabilang ang ''[[Stethacanthus]]'' na nag-aangkin ng isang patag na tulad ng brush na palikpik na dorsal na may maliit na denticle sa tuktok nito. <ref name=goldsharks/> Ang hindi karaniwang palikpik ng ''[[Stethacanthus]]''' ay maaaring ginamit sa mga ritwal na pagtatalik.<ref name=goldsharks>{{cite web |url=http://www.elasmo-research.org/education/evolution/golden_age.htm |title=A Golden Age of Sharks |accessdate=2008-06-23 |work=Biology of Sharks and Rays |author=R. Aidan Martin}}</ref> ===Mga Tetrapoda=== Ang mga [[ampibyano]] sa panahong Carboniferous ay diberso at karaniwan sa gitna ng panahong ito. Ang ilan ay may habang mga 6 metro at ang mga buong pang lupain bilang mga matatandan ay may balat na makalisikis.<ref>Stanley (1999), p 411-12.</ref> Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pangkat na tetrapodang basal na inuri sa mga sinaunang aklat sa ilalim ng mga [[Labyrinthodont]]ia. Ang mga ito ay may mahahabang mga katawan, isang ulong tinakpan ng mabutong mga plato at pangkalahatang mahina o hindi maunlad na mga biyas. Ang pinakamalaki nito ay higit sa 2 metro ang haba. Ang mga ito ay sinamahan ng pagtitipin ng mas maliit na mga ampibyano na isinama sa [[Lepospondyli]] na kadalasang mga habang {{convert|15|cm|0|abbr=on}} lamang. Ang ilang mga ampibyano ng Carboniferous ay pang-tubig at namuhay sa mga ilog(''[[Loxomma]]'', ''[[Eogyrinus]]'', ''[[Proterogyrinus]]''). Ang ilan ay maaring kalahting pang tubig (''[[Ophiderpeton]]'', ''[[Amphibamus]]'', ''[[Hyloplesion]]'') o pang lupain(''[[Dendrerpeton]]'', ''[[Tuditanus]]'', ''[[Anthracosaurus]]''). Ang pagguho ng ulang gubat ng Carboniferous ay nagpabagal ng [[ebolusyon]] ng mga ampibyano na hindi makakapapatuloy ng mahusay sa mas malamig at mas tuyong mga kondisyon. Gayunpaman, ang mga [[reptilya]] ay yumabong sanhi ng spesipikong mga mahahalagang pag-aangkop(adaptations).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang isa sa pinakadakilang mga inobasyong ebolusyonary ng panahong Carboniferous ang itlog na [[amniota]] na pumayag sa karagdagang paggamit ng lupain ng ilang mga tetrapod. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] (''[[Hylonomus]]'') ang pinakaunang alam na [[synapsid]] (''[[Archaeothyris]]''). Ang mga maliliit na tula dng butiking mga hayop na ito ay mabilis na nagpalitaw ng maraming mga inapo. Ang itlog amniota ay pumayag sa mga ninunong ito ng lahat ng kalaunang mga [[ibon]], mga [[mamalya]] at mga [[reptilya]] na magparami ng supling sa lupain sa pamamagitan ng pagtutuyo ng [[embryo]] sa loob nito. Ang mga reptilya ay sumailalim sa isang malaking [[radiasyong pag-aangkop]] bilang tugon sa mas tuyong klima na nagpatuloy ng pagguho ng ulang gubat.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/><ref name=Kazlev>M. Alan Kazlev (1998) [http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm The Carboniferous Period of the Paleozoic Era: 299 to 359 million years ago] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621180851/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm |date=2008-06-21 }}, [[Palaeos]].org, Retrieved on 2008-06-23</ref> Sa Huli ng panahong Carboniferous, ang mga [[amniota]] ay nag dibersipika na sa isang bilang ng mga pangkat kabilang ang [[Protorothyrididae|protorothyridids]], [[captorhinidae|captorhinids]], [[Araeoscelidia|aeroscelid]], at ilang mga pamilya ng [[pelycosaur]]. <center> <gallery> Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[Pennsylvanian]]. Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]]. </gallery> </center> ===Fungi=== Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(Pennsylvanian).<ref>Blackwell, Meredith, Vilgalys, Rytas, James, Timothy Y., and Taylor, John W. 2008. Fungi. Eumycota: mushrooms, sac fungi, yeast, molds, rusts, smuts, etc.. Version 21 February 2008. http://tolweb.org/Fungi/2377/2008.02.21 in The Tree of Life Web Project, http://tolweb.org/</ref> ==Mga pangyayaring ekstinksiyon== ===Puwang ni Romer=== Ang unang 15 milyong taon ng panahong Carboniferous ay may napaka limitadong mga [[fossil]] na pang lupain. Ang puwang na ito sa fossil rekord ay tinatawag na [[puwang ni Romer]] na ipinangalan sa Amerikanong paleontologong si [[Alfred Romer]]. Bagaman matagal nang pinagdedebatihan kung ang puwang na ito ay isang resulta ng fossilisasyon o nauugnay sa aktuwal na pangyayari, ang kamakailang gawa ay nagpapakita na ang panahong puwang ay nakakita ng isang pagbagsak ng mga lebel ng oksiheno sa atmospero na nagpapakita ng isang uri ng pagguhong ekolohikal.<ref name=Ward>Ward, P. et al. (2006): Confirmation of Romer's Gap is a low oxygen interval constraining the timing of initial arthropod and vertebrate terrestrialization. ''[[Proceedings of the National Academy of Science]]'' no 103 (45): pp 16818-16822.</ref> Ang puwang na ito ay nakakita ng pagkamatay ng tulad ng isdang [[ichthyostegalia]]n labyrinthodont ng panahong [[Deboniyano]] at ang paglitaw ng mas maunlad na mga ampibyanong [[Temnospondyli|temnospondyl]] at [[reptiliomorpha]] na nagbibigay halimbawa sa pang lupaing fauna ng bertebrata sa panahong Carboniferous. ===Pagguho ng ulang gubat sa Gitnang Carboniferous=== Sa Gitnang Carboniferous, ang isang [[pangyayaring ekstinksiyon]] ay nangyari. Sa lupain, ang pangyayaring ito ay tinutukoy na Pagguhong ulang gubat ng Carboniferous.(CRC).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang malawak na tropikong ulang gubat ay biglang gumuho dahil ang klima ay nagbago mula mainit at mahalumigmig sa malamig at tuyo. Ito ay malamang sanhi ng masidhing pagyeyelo at isang pagbagsak ng mga lebel ng dagat. <ref>{{ cite journal | author= Heckel, P.H. | year=2008 | title=Pennsylvanian cyclothems in Midcontinent North America as far-field effects of waxing and waning of Gondwana ice sheets | journal=Resolving the late Paleozoic ice age in time and space:Geological Society of America Special Paper | volume =441 | pages = 275–289 | doi= 10.1130/2008.2441(19) | isbn= 978-0-8137-2441-6}}</ref> Ang bagong mga kondisyong pang klima ay hindi kanais nais sa paglago ng ulang gubat at ang mga hayop sa loob nito. Ang mga ulang gubat ay lumiit sa hiwalay na mga isla at pinalibutan ng mga pang panahong tuyong habitat. Ang napakataas na mga gubat [[lycopsid]] na may iba ibang halo ng halamanan ay pinalitan ng mas kaunting dibersong pinanaigan ng punong fern na flora. Ang mga ampibyano na nananaig na mga bertebrata sa panahong ito ay hindi nakapagpatuloy sa pangyayaring ito na may malaking pagkaubos sa biodibersidad. Ang mga reptilya ay patuloy na nagdibersipika sanhi ng mahahalagang mga pag-aangkop na pumayag sa mga itong magpatuloy sa mga mas tuyong habitat na spesipiko ang may matigas na shell na itlog at mga kaliskis na parehong nakapagpanatili ng tubig ng mas mabuti kesa sa mga kapilas nitong ampibyano.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Carboniferous]] 5porvnae8t6lcmk08ku5d3fpt52ka44 1960823 1960822 2022-08-05T18:59:44Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Karbonipero | color = Karbonipero | top_bar = | time_start = 358.9 | time_start_uncertainty = 0.4 | time_end = 298.9 | time_end_uncertainty = 0.15 | image_map = Pangea_assembly_310.png | caption_map = Mundo noong huling Karbonipero ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang [[Laurussia]] ay nagsanib sa [[Gondwana]] upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]]. | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Carboniferous <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = Panahon ng mga [[Ampibyano]] | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = mundo | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[William Daniel Conybeare]] and [[William Phillips (geologist)|William Phillips]], 1822 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Unang paglitaw na datum ng [[Conodont]] ''[[Siphonodella|Siphonodella sulcata]]'' (discovered to have biostratigraphic issues as of 2006){{sfn|Kaiser|2009}} | lower_gssp_location = [[La Serre]], [[Montagne Noire]], [[France]] | lower_gssp_coords = {{Coord|43.5555|N|3.3573|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1990{{sfn|Paproth|Feist|Flajs|1991}} | upper_boundary_def = FAD of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline | upper_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | upper_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1996{{sfn|Davydov|Glenister|Spinosa|Ritter|1998}} <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Falling from 120&nbsp;m to present-day level throughout the Mississippian, then rising steadily to about 80&nbsp;m at end of period{{sfn|Haq|Schutter|2008}} }} Ang '''Karbonipero''' (Ingles: '''Carboniferous''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]]. ==Mga subdibisyon== Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa Pennsylvanian ngunit dahil sa malaking kakapalan ng mga mayroong coal na mga deposito sa panahong Pennsylvanian sa Europa at Hilagang Amerika, ang dalawang mga pang ilalim na panahong ito ay inakalang higit kumulang magkatumbas.<ref>Menning ''et al.'' (2006)</ref> Ang mga yugtong pang fauna mula pinaka bata hanggang pinakamatanda kasama ng ilang mga subdibisyon nito ang sumusunod: {| |Panahon | |Yugto |Mababang hangganan |- | colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |[[Permiyano]] | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |[[Pennsylvanian (geology)|Pennsylvanian]] | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |[[Gzhelian]] |303.7 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |[[Kasimovian]] |307.0 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |[[Moscovian (Carboniferous)|Moscovian]] |315.2 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |[[Bashkirian]] |323.2 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |[[Mississippian (geology)|Mississippian]] | style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |[[Serpukhovian]] |330.9 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Visean}};" |[[Visean]] |346.7 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |[[Tournaisian]] |358.9 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |} ==Paleoheograpiya== Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa Pennsylvanian. <ref name="ReferenceA"/> Ito ay nangyari mga 318 milyong taon ang nakalilipas sa pagsisimula ng [[glasiasyong Permo-Carboniferous]]. Ang Carboniferous ay isang panahon ng aktibong [[oroheniya|pagtatayo ng mga bundok]] habang ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsama. Ang katimugang mga kontinenteng nanatili magkasama sa superkontinenteng Gondwana na bumangga sa Hilagang Amerika-Europa([[Laurussia]]) kasama ng kasalukuyang linya ng silangang Hilagang Amerika. Ang pagbabanggaang kontinental na ito ay nagresulta sa [[oroheniyang Variskano]] sa Europa at ang [[oroheniyang Allegheniyano]] sa Hilagang Amerika. Ito ay lumawig rin sa bagong itinaas na mga bundok Appalachian ng timog kanluran gaya ng mga bundok Ouachita.<ref name="ReferenceA"/> Sa parehong panahon, ang halos kasalukuyang [[platong Eurasyano]] ay nagkabit ng sarili nito sa Europa sa kahabaan ng linya ng mga kabundukang Ural. Ang karamihan ng superkontinenteng [[Mesozoiko]] ng Pangaea ay natipon na ngayon ngunit ang Hilagang Tsina(na babangga sa Pinaka huling Karboniperso) at ang Timog Tsina ay hiwalay pa rin mula sa [[Laurasia]]. Ang Huling Carboniferousng Pangaea ay may hugis na tulad ng "O". May dalawang mga pangunahing karagatan sa Karboniperso, ang [[Panthalassa]] at [[Paleo-Tethys]] na nasa loob ng "O" sa Carboniferousng Pangaea. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay lumiliit ang kalaunang nagsara, ang [[Karagatang Rheic]](na isinara ng pagsasama ng Timog at Hilagang Amerika), ang maliit at mababaw na [[Karagatang Ural]](na isinara ng pagbabanggaan ng mga kontinenteng Baltica at Siberia na lumikha ng mga Kabundukang Ural) at ang Karagatang Proto-Tethys(na isinara ng pagbangga ng Hilagang Tsina sa Siberia/[[Kazakhstania]]). ==Klima== Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permian]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng [[pagbabago ng klima]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga bato at coal== [[File:MississippianMarbleUT.JPG|thumb|right|Ang Mababang Karbonipersong marmol sa Big Cottonwood Canyon, [[Wasatch Mountains]], [[Utah]].]] Ang mga batong Carboniferous sa Europa at silanganing Hilagang Amerika ay malaking binubuo ng isang umuulit na sekwensiya ng mga kamang [[batong apog]], [[batong buhanging]], [[shale]] at coal.<ref>Stanley (1999), p 426</ref> Sa Hilagang Amerika, ang simulang Karboniperso ay malaking marinong batong apog na nagpapaliwanag ng paghahati ng Karboniperso sa dalawang mga panahon sa skemang Hilagang Amerika. Ang mga kamang coal sa Karboniperso ay nagbigay ng labis na gatong(fuel) sa paglikha ng enerhiya sa [[Rebolusyong Industriyal]] at nanatili pa ring may kahalagahang [[ekonomika|ekonomiko]]. Ang malalaking mga deposito ng coal ng Karboniperso ay pangunahing umiiral sa dalawang mga paktor. Ang sa mga ito ang paglitas ng may bark na mga puno(at sa partikular ang [[ebolusyon]] ng hibang bark na [[lignin]]). Ang ikalawa ang mas mababang mga lebel ng dagat na nangyari sa panahong Carboniferous kumpara sa panahong [[Deboniyano]]. Ito ay pumayag para sa pag-unlad ng ekstensibong mababang lupaing mga [[swamp]] at mga kagubatan sa Hilagang Amerika at Europa. Ang iba ay nagmungkahi na ang malalaking mga kantidad ng kahoy ay ibinaon sa panahong ito dahil ang mga hayop at nabubulok na mga [[bakterya]] ay hindi pa nag-[[ebolusyon|ebolb]] na maaaring epektibong mag-[[dihestiyon|dihesto]] ng bagong lignin. Ang mga sinaunang halamang ito ay malawak na gumamit lignin. Ang mga ito ay rasyo ng bark sa kahoy na 8 sa 1 at kahit kasingtaas na 20 sa 1. Ito ay maihahambing sa mga modernong halaga na mababa sa 1 sa 4. Ang bark na ito na ginamit bilang suporta gayundin bilang proteksiyon ay malamang na may lignin na 38% hanggang 58%. Ang lignin ay hindi matutunaw, labis na malaki upang makadaan sa mga pader ng [[selula]], labis na magkakaiba para sa mga spesipikong [[ensaym]] at nakalalason upang ang kaunting organismo maliban sa mga fungi na [[Basidiomycete]] ay sumira nito. Ito ay hindi maaaring ma-[[oksidasyon|oksidisa]] sa atmosperong mas mababa sa [[oksiheno]]ng 5%. Ito ay maaaring tumagal sa lupa sa loob ng mga libong tao at nagpipigil ng pagkabulok ng ibang mga substansiya.<ref>Robinson, JM. 1990 Lignin, land plants, and fungi: Biological evolution affecting Phanerozoic oxygen balance. Geology 18; 607–610, on p608.</ref> Ang malamang na dahilan sa mataas nitong persentahe ang proteksiyon mula sa herbiboryang insekto sa daigdig na naglalaman ng napaka epektibong herbiborang insekto ngunit hindi kasing epektibo ng mga modernong [[insektibora]] at malamang ay may mas kaunting mga lason kesa sa kasalukuyan. Sa anumang kaso, ang mga sukat ng coal ay maaaring madaling makagawa ng mga makakapal na deposito sa mga mahusay na naubos na lupain gayundin sa mga swamp. Ang ekstensibong paglilibing ng nilikhang bioholiko na [[karbon]] ay tumungo sa pagpuno ng labis na [[oksiheno]] sa atmospero. Ang mga pagtatantiya ay naglalagay ng rurok na nilalamang oksiheno na kasing taas ng 35%, kumpara sa kasalukuyang 21%.[http://www.highbeam.com/library/docfree.asp?DOCID=1G1:16907261&ctrlInfo=Round20%3AMode20b%3ADocG%3AResult&ao=]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ang lebel ng oksihenong ito ay malamang nagpataas ng gawaing apoy gayundin ay nagresulta sa paghigante ng sa mas matandang bahagi ng panahon kesa sa kalaunang bahagi at halos buong hindi umiiral sa Huling Carboniferous. Ang mas dibersong heolohiya ay umiraw sa iba pang lugar. Ang buhay marino ay lalong mayaman sa mga [[crinoid]] at iba pang mga [[echinodermata|echinoderma]]. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]] ay sagana. Ang mga [[trilobita]] ay naging medyo hindi karaniwan. Sa lupain, ang malalaki at dibersong mga populasyon ng halaman ay umiral. Ang mga [[bertebrata]]ng pang lupain ay kinabibilangan ng malalaking mga ampibyano. ==Buhay== ===Mga halaman=== [[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]] Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[Pennsylvanian]](Huling Carboniferous), ang ilang mga pangkat na [[Cycadophyta]] (cycads), the [[Callistophytales]] (isa pang pangkat ng mga fern na buto) at ang mga [[Voltziale]] (na nauugnay at minsang isinasama sa mga [[konipero]]) ay lumitaw. Ang mga lycophyte ng order na Lepidodendrales ng Carboniferous na mga pinsan(ngunit hindi mga ninuno) ng munting club moss ng kasalukuyan ay mga malalaking puno na mga trosong 30 metro ang taas at hanggang 1.5 metro ang [[diametro]]. Ito ay kinabibilangan ng ''[[Lepidodendron]]'' (kasama ng bungang kono nitong [[Lepidostrobus]]), ''[[Halonia]]'', ''[[Lepidophloios]]'' at ''[[Sigillaria]]''. Ang mga ugat ng ilang mga anyong ito ay tinatawag na [[Stigmaria]]. Ang mga Cladoxylopsid ay mga malalaking puno na mga ninuno ng mga fern at unang lumitaw sa panahong Carboniferous. <ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> Ang mga frond ng ilang mga fern na Karboniperso ay halos katulad ng mga nabubuhay na insekto. Malamang ay karamihan ng mga espesye ay mga [[epiphytiko]]. Ang mga [[fossil]] na fern at mga butong fern ay kinabibilangan ng ''[[Pecopteris]]'', ''[[Cyclopteris]]'', ''[[Neuropteris]]'', ''[[Alethopteris]]'', at ''[[Sphenopteris]]''; Ang ''[[Megaphyton]]'' at ''[[Caulopteris]]'' ay mga punong fern. Ang mga Equisetale ay kinabibilangan ng karaniwang higanteng anyong ''[[Calamites]]'' na may trosong diametro na 30 hanggang {{convert|60|cm|0|abbr=on}} at isang taas na hanggang {{convert|20|m|0|abbr=on}}. Ang ''[[Sphenophyllum]]'' ay isang balingkinitang umaakyat na halaman na ang mga whorl ng dahong malamang ay nauugnay sa parehong mga calamite at mga lycopod. Ang ''[[Cordaites]]'' na isang mataas na halaman(mga 6 hanggang higit 30 metro) na may strapong tulad na mga dahon ay nauugnay sa mga cycad at mga konipero. Ang tulad nag catkin na inploresensiya na may mga tulad ng yew na mga berry ay tinatawag na mga ''[[Cardiocarpus]]''. Ang mga halamang ito ay inakalang nabuhay sa mga swamp at mangrob. Ang mga totoong punong koniperosohese (''[[Walchia]]'', ng order na Voltziales) ay kalaunang lumitaw sa Karboniperso at nagnais ng mga mas mataas na mga mas matuyong lupain. ===Mga marinong inberterbrata=== Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito. <gallery> Image:Aviculopecten_subcardiformis01.JPG|''Aviculopecten subcardiformis''; isang [[bibalbo]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng [[Wooster, Ohio]]. Image:LoganFauna011312.jpg|Mga bibalbo (''Aviculopecten'') at brachiopod (''Syringothyris'') Sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) sa a Wooster, Ohio. Image:Syringothyris01.JPG|''Syringothyris'' sp.; isang spiriferid [[brachiopod]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng Wooster, Ohio. Image:PlatyceratidMississippian.JPG|[[Crinoid]] calyx mula sa Mababang Carboniferous ng Ohio na may konikal na [[Platyceratidae|platyceratid]] gastropod (''Palaeocapulus acutirostre'') na nakakabit. Image:Conulariid03.jpg|Conulariid mula sa Mababang Carboniferous ng Indiana; scale in mm. Image:Syringoporid.jpg|Tabulata koral (isang syringoporid); Boone Limestone (Lower Carboniferous) malapit sa Hiwasse, Arkansas. Ang iskalang bara ay {{convert|2.0|cm|0|abbr=on}}. </gallery> </center> ==Mga inbertebratang sariwang tubig at pang-lagoon== Ang mga inbertebrata ng Carboniferous na sariwang tubig ay kinabibilangan ng iba't ibang mga [[bibalbo]]ng [[molluska]] na namuhay sa maalat na tubig o sariwang tubig gaya ng ''[[Anthraconaia]]'', ''[[Naiadites]]'', at ''[[Carbonicola]]''; mga dibersyong [[krustaseyano]] gaya ng diverse [[crustacean]]s such as ''[[Candona]]'', ''[[Carbonita (genus)|Carbonita]]'', ''[[Darwinula]]'', ''[[Estheria (crustacean)|Estheria]]'', ''[[Acanthocaris]]'', ''[[Dithyrocaris]]'', at ''[[Anthrapalaemon]]''. Ang mga [[Eurypterid]] ay diberso rin at kinakatawan ng henerang''[[Eurypterus]]'', ''[[Glyptoscorpius]]'', ''[[Anthraconectes]]'', ''[[Megarachne]]'' (orihinal na maling pinakahulugan ng malaking gagamba) at ang espesyalisadong napaka laking ''[[Hibbertopterus]]''. Marami sa mga ito ay ampibyoso. Kadalasan, ang isang temporaryong pagbabalik ng mga kondisyong marino ay nagresulta sa mga henera ng maalat na tubig gaya ng ''[[Lingula (genus)|Lingula]]'', [[Orbiculoidea]], at ''[[Productus]]'' na matagpuan sa mga maninipis na kamang kilala bilakng mga bandang marino. ===Mga inbertebratang pang-lupains=== [[File:Meganeura.jpg|thumb|Ang Huling Carboniferousng higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na ''[[Meganeura]]'' ay lumago sa mga saklaw ng pakpak na {{convert|75|cm|0|abbr=on}}.]] [[File:Pulmonoscopius BW.jpg|thumb|Ang higanteng''[[Pulmonoscorpius]]'' mula sa Simulang Carboniferous ay umabot sa habang hanggang up to {{convert|70|cm|0|abbr=on}}.]] Ang labing [[fossil]] ng mga humihinga ng hanging mga [[insekto]], mga [[myriapod]] at mga [[arachnid]] ay alam mula sa Huling Carboniferous ngunit sa ngayon ay hindi mula sa Simulang Carboniferous. Gayunpaman, ang dibersidad ng mga ito nang lumitaw ang mga ito ay nagpapakitan ang mga arhtropod na ito ay parehong mahusay na umunlad at marami. Ang malaking sukat ng mga ito ay maituturo sa pagiging basa ng kapaligiran(karamihan ay ma-swamp na mga kagubatang fern) at ang katotohan ang konsentrasyon ng [[oksiheno]] sa atmospero ng mundo sa Karboniperso ay mas mataas kesa sa ngayon <ref>http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022610;jsessionid=B5ED8399160D7F46A7647ADE513F5B9C.ambra01</ref> (35% kumpara sa 21% ngayon). Ito ay nangangailangan ng kaunting pagsisikap para sa respirasyon at pumayag sa mga [[arthropoda]] na lumaki hanggang 2.6 meto na ang tulad ng millipedang ''[[Arthropleura]]'' ang pinakamalaking alam na inbertebrata ng luapin sa buong panahon. Sa mga pangkat insekto ay ang mga malaking maninilang [Protodonata]] (griffinflies) na kinabibilangan ng ''[[Meganeura]]'' na isang higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na may saklaw ng pakpak na ca. {{convert|75|cm|0|abbr=on}} na ang pinakamalaking lumilipad na insektong gumala sa planetang mundo. Ang karagdagang mga pangkat ang [[Syntonopterodea]] (na mga kamag-anak ng kasalukuyang panahong mga [[Ephemeroptera|mayflies]]), ang sagana at kadalasang malaking humihigop ng sap na [[Palaeodictyopteroidea]], ang dibersong herbiborosang [[Protorthoptera]], at ang maraming [[Basal (phylogenetics)|basal]] na [[Dictyoptera]] (na mga ninuno ng mga [[Blattaria|ipis]]). Maraming mga insekto ay nakuha mula sa mga field ng coal ng [[Saarbrücken]] at [[Commentry]], at mula sa mga guwang na troso ng mga punong fossil sa [[Nova Scotia]]. Ang ilang mga field ng coal sa Britanya ay nagbigay ng mga mabuting specimen: ang ''[[Archaeoptitus]]'' mula sa Derbyshire field ng coal ay may pakpak na lumalawig hanggang 35&nbsp;cm. Ang ilang mga specimen (''[[Brodia]]'') ay nagpapakita pa rin ng mga maliwanag na kulay ng pakpak. Sa mga troso ng punong Nova Scotian, ang mga susong pang lupain (''[[Archaeozonites]]'', ''[[Dendropupa]]'') ay natagpuan. ===Isda=== [[File:Stethacanthus BW.jpg|thumb|Ang ''Akmonistion zangerli'' ng order ng [[pating]] na [[Symmoriida]] ay gumala sa mga karagatan sa Simulang Carboniferous.]] Maraming mga isda ay tumira sa mga dagat ng panahong Carboniferous na ang predominante ang mga [[Elasmobranch]] (mga pating at mga kamag-anak nito). Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilan tulad ng ''[[Psammodus]]'' na may dumudurog na tulad ng palitadang ngiping inangkop sa pagdurog ng mga shell ng mga brachiopod, krustaseyano at iba pang mga organismong marino. Ang ibang mga pating ay may nakatutusok na ngipin gaya ng [[Symmoriida]]. Ang ilan gaya ng mga [[petalodont]] na may kakaibang dumudurog ng cycloid na ngipin. Ang karamihan ng mga pating na ito ay marino ngunit ang mga [[Xenacanthida]] ay sumakop sa mga sariwang tubig ng mga swamp na coal. Sa mga [[Osteichthyes|mabutong isda]], ang mga [[Palaeonisciformes]] ma natagpuan sa mga tubig ng baybayin ay lumilitaw rin na lumipat sa mga ilog. Ang isdang [[Sarcopterygii]] ay prominente rin at ang isang pangkat na mga [[Rhizodont]] ay umabot sa napakalaking sukat. Ang karamihan ng espesye ng marinong isdang Carboniferous ay inilarawan ng malaki mula sa ngipin, mga espina ng palikpik at mga pang balat ng ossicle na ang mga mas maliit na isdang sariwang tubig ay buong naingatan. Ang isdang sariwang tubig ay sagana at kinabibilangan ng henerang ''[[Ctenodus]]'', ''[[Uronemus]]'', ''[[Acanthodes]]'', ''[[Cheirodus]]'', at ''[[Gyracanthus]]''. Ang mga [[pating]] lalo na ang mga ''Stethacanthids'' ay sumailalim sa isang pangunahing [[radiasyong pag-aangkop]] sa panahong Carboniferous.<ref name=goldsharks/> Pinaniniwalaang ang [[radiasyong pag-aangkop]] ay nangyari dahil sa pagbagsak ng mga [[placodermi]] sa wakas ng panahong [[Deboniyano]] na sanhi ng mga niche na hindi matirhan at pumayag sa mga bagong organismo na mag-[[ebolusyon|ebolb]] at pumuno ng mga niche na ito. <ref name=goldsharks/> Bilang resulta ng [[radiasyong pag-aangkop]], ang mga pating ng panahong Carboniferous ay nagkaroon ng isang malawak na iba ibang kakaibang mga hugis kabilang ang ''[[Stethacanthus]]'' na nag-aangkin ng isang patag na tulad ng brush na palikpik na dorsal na may maliit na denticle sa tuktok nito. <ref name=goldsharks/> Ang hindi karaniwang palikpik ng ''[[Stethacanthus]]''' ay maaaring ginamit sa mga ritwal na pagtatalik.<ref name=goldsharks>{{cite web |url=http://www.elasmo-research.org/education/evolution/golden_age.htm |title=A Golden Age of Sharks |accessdate=2008-06-23 |work=Biology of Sharks and Rays |author=R. Aidan Martin}}</ref> ===Mga Tetrapoda=== Ang mga [[ampibyano]] sa panahong Carboniferous ay diberso at karaniwan sa gitna ng panahong ito. Ang ilan ay may habang mga 6 metro at ang mga buong pang lupain bilang mga matatandan ay may balat na makalisikis.<ref>Stanley (1999), p 411-12.</ref> Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pangkat na tetrapodang basal na inuri sa mga sinaunang aklat sa ilalim ng mga [[Labyrinthodont]]ia. Ang mga ito ay may mahahabang mga katawan, isang ulong tinakpan ng mabutong mga plato at pangkalahatang mahina o hindi maunlad na mga biyas. Ang pinakamalaki nito ay higit sa 2 metro ang haba. Ang mga ito ay sinamahan ng pagtitipin ng mas maliit na mga ampibyano na isinama sa [[Lepospondyli]] na kadalasang mga habang {{convert|15|cm|0|abbr=on}} lamang. Ang ilang mga ampibyano ng Carboniferous ay pang-tubig at namuhay sa mga ilog(''[[Loxomma]]'', ''[[Eogyrinus]]'', ''[[Proterogyrinus]]''). Ang ilan ay maaring kalahting pang tubig (''[[Ophiderpeton]]'', ''[[Amphibamus]]'', ''[[Hyloplesion]]'') o pang lupain(''[[Dendrerpeton]]'', ''[[Tuditanus]]'', ''[[Anthracosaurus]]''). Ang pagguho ng ulang gubat ng Carboniferous ay nagpabagal ng [[ebolusyon]] ng mga ampibyano na hindi makakapapatuloy ng mahusay sa mas malamig at mas tuyong mga kondisyon. Gayunpaman, ang mga [[reptilya]] ay yumabong sanhi ng spesipikong mga mahahalagang pag-aangkop(adaptations).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang isa sa pinakadakilang mga inobasyong ebolusyonary ng panahong Carboniferous ang itlog na [[amniota]] na pumayag sa karagdagang paggamit ng lupain ng ilang mga tetrapod. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] (''[[Hylonomus]]'') ang pinakaunang alam na [[synapsid]] (''[[Archaeothyris]]''). Ang mga maliliit na tula dng butiking mga hayop na ito ay mabilis na nagpalitaw ng maraming mga inapo. Ang itlog amniota ay pumayag sa mga ninunong ito ng lahat ng kalaunang mga [[ibon]], mga [[mamalya]] at mga [[reptilya]] na magparami ng supling sa lupain sa pamamagitan ng pagtutuyo ng [[embryo]] sa loob nito. Ang mga reptilya ay sumailalim sa isang malaking [[radiasyong pag-aangkop]] bilang tugon sa mas tuyong klima na nagpatuloy ng pagguho ng ulang gubat.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/><ref name=Kazlev>M. Alan Kazlev (1998) [http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm The Carboniferous Period of the Paleozoic Era: 299 to 359 million years ago] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621180851/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm |date=2008-06-21 }}, [[Palaeos]].org, Retrieved on 2008-06-23</ref> Sa Huli ng panahong Carboniferous, ang mga [[amniota]] ay nag dibersipika na sa isang bilang ng mga pangkat kabilang ang [[Protorothyrididae|protorothyridids]], [[captorhinidae|captorhinids]], [[Araeoscelidia|aeroscelid]], at ilang mga pamilya ng [[pelycosaur]]. <center> <gallery> Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[Pennsylvanian]]. Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]]. </gallery> </center> ===Fungi=== Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(Pennsylvanian).<ref>Blackwell, Meredith, Vilgalys, Rytas, James, Timothy Y., and Taylor, John W. 2008. Fungi. Eumycota: mushrooms, sac fungi, yeast, molds, rusts, smuts, etc.. Version 21 February 2008. http://tolweb.org/Fungi/2377/2008.02.21 in The Tree of Life Web Project, http://tolweb.org/</ref> ==Mga pangyayaring ekstinksiyon== ===Puwang ni Romer=== Ang unang 15 milyong taon ng panahong Carboniferous ay may napaka limitadong mga [[fossil]] na pang lupain. Ang puwang na ito sa fossil rekord ay tinatawag na [[puwang ni Romer]] na ipinangalan sa Amerikanong paleontologong si [[Alfred Romer]]. Bagaman matagal nang pinagdedebatihan kung ang puwang na ito ay isang resulta ng fossilisasyon o nauugnay sa aktuwal na pangyayari, ang kamakailang gawa ay nagpapakita na ang panahong puwang ay nakakita ng isang pagbagsak ng mga lebel ng oksiheno sa atmospero na nagpapakita ng isang uri ng pagguhong ekolohikal.<ref name=Ward>Ward, P. et al. (2006): Confirmation of Romer's Gap is a low oxygen interval constraining the timing of initial arthropod and vertebrate terrestrialization. ''[[Proceedings of the National Academy of Science]]'' no 103 (45): pp 16818-16822.</ref> Ang puwang na ito ay nakakita ng pagkamatay ng tulad ng isdang [[ichthyostegalia]]n labyrinthodont ng panahong [[Deboniyano]] at ang paglitaw ng mas maunlad na mga ampibyanong [[Temnospondyli|temnospondyl]] at [[reptiliomorpha]] na nagbibigay halimbawa sa pang lupaing fauna ng bertebrata sa panahong Carboniferous. ===Pagguho ng ulang gubat sa Gitnang Carboniferous=== Sa Gitnang Carboniferous, ang isang [[pangyayaring ekstinksiyon]] ay nangyari. Sa lupain, ang pangyayaring ito ay tinutukoy na Pagguhong ulang gubat ng Carboniferous.(CRC).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang malawak na tropikong ulang gubat ay biglang gumuho dahil ang klima ay nagbago mula mainit at mahalumigmig sa malamig at tuyo. Ito ay malamang sanhi ng masidhing pagyeyelo at isang pagbagsak ng mga lebel ng dagat. <ref>{{ cite journal | author= Heckel, P.H. | year=2008 | title=Pennsylvanian cyclothems in Midcontinent North America as far-field effects of waxing and waning of Gondwana ice sheets | journal=Resolving the late Paleozoic ice age in time and space:Geological Society of America Special Paper | volume =441 | pages = 275–289 | doi= 10.1130/2008.2441(19) | isbn= 978-0-8137-2441-6}}</ref> Ang bagong mga kondisyong pang klima ay hindi kanais nais sa paglago ng ulang gubat at ang mga hayop sa loob nito. Ang mga ulang gubat ay lumiit sa hiwalay na mga isla at pinalibutan ng mga pang panahong tuyong habitat. Ang napakataas na mga gubat [[lycopsid]] na may iba ibang halo ng halamanan ay pinalitan ng mas kaunting dibersong pinanaigan ng punong fern na flora. Ang mga ampibyano na nananaig na mga bertebrata sa panahong ito ay hindi nakapagpatuloy sa pangyayaring ito na may malaking pagkaubos sa biodibersidad. Ang mga reptilya ay patuloy na nagdibersipika sanhi ng mahahalagang mga pag-aangkop na pumayag sa mga itong magpatuloy sa mga mas tuyong habitat na spesipiko ang may matigas na shell na itlog at mga kaliskis na parehong nakapagpanatili ng tubig ng mas mabuti kesa sa mga kapilas nitong ampibyano.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Carboniferous]] 6dm8epolc9j94edrpq2jin4fzfrdjf5 1960824 1960823 2022-08-05T19:00:52Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = Karbonipero | color = Karbonipero | top_bar = | time_start = 358.9 | time_start_uncertainty = 0.4 | time_end = 298.9 | time_end_uncertainty = 0.15 | image_map = Pangea_assembly_310.png | caption_map = Mundo noong huling Karbonipero ca. 310 milyong taon ang nakakalipas kung saan ang [[Laurasya]] ay nagsanib sa [[Gondwana]] upang bumuo ng superkontinenteng [[Pangaea]]. | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Carboniferous <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = Panahon ng mga [[Ampibyano]] | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | celestial_body = mundo | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = [[William Daniel Conybeare]] and [[William Phillips (geologist)|William Phillips]], 1822 | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = Unang paglitaw na datum ng [[Conodont]] ''[[Siphonodella|Siphonodella sulcata]]'' (discovered to have biostratigraphic issues as of 2006){{sfn|Kaiser|2009}} | lower_gssp_location = [[La Serre]], [[Montagne Noire]], [[France]] | lower_gssp_coords = {{Coord|43.5555|N|3.3573|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1990{{sfn|Paproth|Feist|Flajs|1991}} | upper_boundary_def = FAD of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline | upper_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | upper_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 1996{{sfn|Davydov|Glenister|Spinosa|Ritter|1998}} <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = Falling from 120&nbsp;m to present-day level throughout the Mississippian, then rising steadily to about 80&nbsp;m at end of period{{sfn|Haq|Schutter|2008}} }} Ang '''Karbonipero''' (Ingles: '''Carboniferous''') ay isang panahong heolohiko na sumasakop mula {{period span|Carboniferous}}}. Ang pangalang ''Carboniferous'' na nangangahulugang nagdadala ng coal ay inimbento ng mga heologong sina [[William Conybeare (heologo)|William Conybeare]] at [[William Phillips (geologist)|William Phillips]] noong 1822. Batay sa isang pag-aaral ng pagkakasunod sunod ng bato ng Britanya, ito ang una sa mga modernong pangalan ng sistema na ginamit at rumireplekta sa katotohanang maraming mga kama ng [[coal]] ay pandaigdigang nabuo sa panahong ito.<ref>Cossey, P.J. et al (2004) ''British Lower Carboniferous Stratigraphy'', Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough (p3)</ref> Ang Carboniferous ay kadalasang tinatrato sa Hilagang Amerika bilang dalawang mga panahong heolohiko: ang mas naunang [[Mississippian]] at ang [[Pennsylvanian]]. <ref>{{cite web|title=The Carboniferous Period|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/carboniferous/carboniferous.php}}</ref> Ang buhay pang-lupain ay mahusay na nailagay sa panahong Carboniferous. Ang mga [[ampibyano]] ang mga nananaig na mga [[bertebrata]] ng lupain kung saan ang isang sangay nito ay kalaunang nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[reptilya]] na unang buong mga bertebratang pang-lupain. Ang mga [[arthropod]] ay labis na karaniwan rin sa panahong ito at marami sa mga ito(gaya ng [[meganeura]]) ay mas malaki kesa sa makikita sa kasalukuyang panahon. Ang malalawak na kagubatan ay tumakip sa lupain na kalaunan ay nahimlay at naging mga kamang coal na natatanging katangian ng sistemang Carboniferous. Ang isang maliit na pangyayaring ekstinksiyon sa dagat at lupain ay nangyari sa gitna nang panahong ito na sanhi ng pagbabago sa [[klima]].<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{ cite journal | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/38/12/1079 | author= Sahney, S., Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. | year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | format=PDF | doi=10.1130/G31182.1 | issue=12}}</ref> Ang huling kalahati ng panahong ito ay nakaranas ng mga [[glasiasyon]], mababang lebel ng dagat at pagtatayo ng mga [[bundok]] habang ang mga kontinente ay nagbabanggaan upang bumuo ng [[Pangaea]]. ==Mga subdibisyon== Sa Estados Unidos, ang panahong Carboniferous ay karaniwang hinahati sa [[Mississippian]](mas maaga) at [[Penssylvaniyano]](kalaunan). Ang Mississippian ay mga dalawang beses na mas matagal sa Pennsylvanian ngunit dahil sa malaking kakapalan ng mga mayroong coal na mga deposito sa panahong Pennsylvanian sa Europa at Hilagang Amerika, ang dalawang mga pang ilalim na panahong ito ay inakalang higit kumulang magkatumbas.<ref>Menning ''et al.'' (2006)</ref> Ang mga yugtong pang fauna mula pinaka bata hanggang pinakamatanda kasama ng ilang mga subdibisyon nito ang sumusunod: {| |Panahon | |Yugto |Mababang hangganan |- | colspan="2" style="background-color: {{period color|Permian}};" |[[Permiyano]] | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Pennsylvanian}};" |[[Pennsylvanian (geology)|Pennsylvanian]] | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Upper Pennsylvanian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Gzhelian}};" |[[Gzhelian]] |303.7 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kasimovian}};" |[[Kasimovian]] |307.0 ±0.1 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Pennsylvanian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Moscovian}};" |[[Moscovian (Carboniferous)|Moscovian]] |315.2 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Pennsylvanian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Bashkirian}};" |[[Bashkirian]] |323.2 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Mississippian}};" |[[Mississippian (geology)|Mississippian]] | style="background-color: {{period color|Upper Mississippian}};" |Itaas | style="background-color: {{period color|Serpukhovian}};" |[[Serpukhovian]] |330.9 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Middle Mississippian}};" |Gitna | style="background-color: {{period color|Visean}};" |[[Visean]] |346.7 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Lower Mississippian}};" |Ibaba | style="background-color: {{period color|Tournaisian}};" |[[Tournaisian]] |358.9 ±0.4 Milyong taon ang nakakalipas |} ==Paleoheograpiya== Ang isang pandaigdigang pagbagsak ng lebel ng dagat sa huli ng [[Deboniyano]] ay nabaliktad sa simula nang Carboniferous. Ito ay lumikha ng isang malawak na mga dagat epikontinental at pagdedepositong [[karbonata]] sa Mississippian.<ref name="ReferenceA">{{ cite journal | author= Stanley, S.M. | year=1999 | title=Earth System History | location=New York | publisher=Freeman and Company}}</ref> Mayroon ding isang pagbagsak sa mga temperatura ng Timog Polo. Ang katimugang [[Gondwana]] ay nagyelo bagaman hindi matiyak kung ang mga patong ng yelo ay pagpapatuloy mula sa Deboniyano o hindi. <ref name="ReferenceA"/> Ang mga kondisyong ito ay maliwanag na may kaunting epekto sa malalalim na mga tropiko kung saan ang masaganang mga swap ng coal ay yumabong sa loob ng 30 digri ng halos katimugang mga [[glasyer]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang isang gitnang Carboniferousng pagbagsak ng lebel ng dagat ay nagsanhi ng isang pangunahing ekstinksiyong marino na matinding tumama sa mga [[crinoid]] at [[ammonita]]. <ref name="ReferenceA"/> Ang pagbasak ng lebel ng dagat na ito at ang nauugnay na hindi konpormidad sa Hilagang Amerika ay naghiwala sa Mississippian mula sa Pennsylvanian. <ref name="ReferenceA"/> Ito ay nangyari mga 318 milyong taon ang nakalilipas sa pagsisimula ng [[glasiasyong Permo-Carboniferous]]. Ang Carboniferous ay isang panahon ng aktibong [[oroheniya|pagtatayo ng mga bundok]] habang ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsama. Ang katimugang mga kontinenteng nanatili magkasama sa superkontinenteng Gondwana na bumangga sa Hilagang Amerika-Europa([[Laurussia]]) kasama ng kasalukuyang linya ng silangang Hilagang Amerika. Ang pagbabanggaang kontinental na ito ay nagresulta sa [[oroheniyang Variskano]] sa Europa at ang [[oroheniyang Allegheniyano]] sa Hilagang Amerika. Ito ay lumawig rin sa bagong itinaas na mga bundok Appalachian ng timog kanluran gaya ng mga bundok Ouachita.<ref name="ReferenceA"/> Sa parehong panahon, ang halos kasalukuyang [[platong Eurasyano]] ay nagkabit ng sarili nito sa Europa sa kahabaan ng linya ng mga kabundukang Ural. Ang karamihan ng superkontinenteng [[Mesozoiko]] ng Pangaea ay natipon na ngayon ngunit ang Hilagang Tsina(na babangga sa Pinaka huling Karboniperso) at ang Timog Tsina ay hiwalay pa rin mula sa [[Laurasia]]. Ang Huling Carboniferousng Pangaea ay may hugis na tulad ng "O". May dalawang mga pangunahing karagatan sa Karboniperso, ang [[Panthalassa]] at [[Paleo-Tethys]] na nasa loob ng "O" sa Carboniferousng Pangaea. Ang ibang mga maliliit na karagatan ay lumiliit ang kalaunang nagsara, ang [[Karagatang Rheic]](na isinara ng pagsasama ng Timog at Hilagang Amerika), ang maliit at mababaw na [[Karagatang Ural]](na isinara ng pagbabanggaan ng mga kontinenteng Baltica at Siberia na lumikha ng mga Kabundukang Ural) at ang Karagatang Proto-Tethys(na isinara ng pagbangga ng Hilagang Tsina sa Siberia/[[Kazakhstania]]). ==Klima== Ang simulang bahagi ng Karboniperso ay halos katamtamang mainit. Sa huling bahagi ng Karboniperso, ang klima ay lumamig. Ang mga glasiasyon sa Gondwana na pinukaw ng paggalaw tungo sa timog ng Gondwana ay nagpatuloy hanggang sa [[Permian]] at dahil sa kawalan ng mga maliwanag na marka at hati, ang mga deposito ng panahong glasiyal na ito ay kadalasang tinutukoy na panahong Permo-Karboniperso. Ang paglamig at pagtuyo ng klima ay tumungo sa pagguho ng ulanggubat na Karboniperso. Ang mga tropikong ulanggubat ay naging pragmento at pagkatapos ay kalaunang nawasak ng [[pagbabago ng klima]]. <ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga bato at coal== [[File:MississippianMarbleUT.JPG|thumb|right|Ang Mababang Karbonipersong marmol sa Big Cottonwood Canyon, [[Wasatch Mountains]], [[Utah]].]] Ang mga batong Carboniferous sa Europa at silanganing Hilagang Amerika ay malaking binubuo ng isang umuulit na sekwensiya ng mga kamang [[batong apog]], [[batong buhanging]], [[shale]] at coal.<ref>Stanley (1999), p 426</ref> Sa Hilagang Amerika, ang simulang Karboniperso ay malaking marinong batong apog na nagpapaliwanag ng paghahati ng Karboniperso sa dalawang mga panahon sa skemang Hilagang Amerika. Ang mga kamang coal sa Karboniperso ay nagbigay ng labis na gatong(fuel) sa paglikha ng enerhiya sa [[Rebolusyong Industriyal]] at nanatili pa ring may kahalagahang [[ekonomika|ekonomiko]]. Ang malalaking mga deposito ng coal ng Karboniperso ay pangunahing umiiral sa dalawang mga paktor. Ang sa mga ito ang paglitas ng may bark na mga puno(at sa partikular ang [[ebolusyon]] ng hibang bark na [[lignin]]). Ang ikalawa ang mas mababang mga lebel ng dagat na nangyari sa panahong Carboniferous kumpara sa panahong [[Deboniyano]]. Ito ay pumayag para sa pag-unlad ng ekstensibong mababang lupaing mga [[swamp]] at mga kagubatan sa Hilagang Amerika at Europa. Ang iba ay nagmungkahi na ang malalaking mga kantidad ng kahoy ay ibinaon sa panahong ito dahil ang mga hayop at nabubulok na mga [[bakterya]] ay hindi pa nag-[[ebolusyon|ebolb]] na maaaring epektibong mag-[[dihestiyon|dihesto]] ng bagong lignin. Ang mga sinaunang halamang ito ay malawak na gumamit lignin. Ang mga ito ay rasyo ng bark sa kahoy na 8 sa 1 at kahit kasingtaas na 20 sa 1. Ito ay maihahambing sa mga modernong halaga na mababa sa 1 sa 4. Ang bark na ito na ginamit bilang suporta gayundin bilang proteksiyon ay malamang na may lignin na 38% hanggang 58%. Ang lignin ay hindi matutunaw, labis na malaki upang makadaan sa mga pader ng [[selula]], labis na magkakaiba para sa mga spesipikong [[ensaym]] at nakalalason upang ang kaunting organismo maliban sa mga fungi na [[Basidiomycete]] ay sumira nito. Ito ay hindi maaaring ma-[[oksidasyon|oksidisa]] sa atmosperong mas mababa sa [[oksiheno]]ng 5%. Ito ay maaaring tumagal sa lupa sa loob ng mga libong tao at nagpipigil ng pagkabulok ng ibang mga substansiya.<ref>Robinson, JM. 1990 Lignin, land plants, and fungi: Biological evolution affecting Phanerozoic oxygen balance. Geology 18; 607–610, on p608.</ref> Ang malamang na dahilan sa mataas nitong persentahe ang proteksiyon mula sa herbiboryang insekto sa daigdig na naglalaman ng napaka epektibong herbiborang insekto ngunit hindi kasing epektibo ng mga modernong [[insektibora]] at malamang ay may mas kaunting mga lason kesa sa kasalukuyan. Sa anumang kaso, ang mga sukat ng coal ay maaaring madaling makagawa ng mga makakapal na deposito sa mga mahusay na naubos na lupain gayundin sa mga swamp. Ang ekstensibong paglilibing ng nilikhang bioholiko na [[karbon]] ay tumungo sa pagpuno ng labis na [[oksiheno]] sa atmospero. Ang mga pagtatantiya ay naglalagay ng rurok na nilalamang oksiheno na kasing taas ng 35%, kumpara sa kasalukuyang 21%.[http://www.highbeam.com/library/docfree.asp?DOCID=1G1:16907261&ctrlInfo=Round20%3AMode20b%3ADocG%3AResult&ao=]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ang lebel ng oksihenong ito ay malamang nagpataas ng gawaing apoy gayundin ay nagresulta sa paghigante ng sa mas matandang bahagi ng panahon kesa sa kalaunang bahagi at halos buong hindi umiiral sa Huling Carboniferous. Ang mas dibersong heolohiya ay umiraw sa iba pang lugar. Ang buhay marino ay lalong mayaman sa mga [[crinoid]] at iba pang mga [[echinodermata|echinoderma]]. Ang mga [[Brachiopoda|Brachiopod]] ay sagana. Ang mga [[trilobita]] ay naging medyo hindi karaniwan. Sa lupain, ang malalaki at dibersong mga populasyon ng halaman ay umiral. Ang mga [[bertebrata]]ng pang lupain ay kinabibilangan ng malalaking mga ampibyano. ==Buhay== ===Mga halaman=== [[File:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|250px|Pag-ukit na nagpapakita ng karamihang mga mahahalagang halaman ng Carboniferous.]] Ang mga mga halamang pang lupain ng panahong Mississipiyano(Simulang Carboniferous) na ang ilan ay naingatan sa mga bolang coal ay labis na katulad ng sa mas naunang Huling [[Deboniyano]] ngunit ang mga bagong pangkat ay lumitaw rin sa panahong ito. Ang pangunahing mga halaman ng Simulang Carboniferous ay mga [[Equisetale]] (horse-tails), mga [[Sphenophyllum|Sphenophyllale]] (tulad ng baging na mga halaman), mga [[Lycopodiale]] (club mosses), mga [[Lepidodendrales]] (iskalang mga puno), mga [[Filicales]] (ferns), mga [[Medullosale]] (na inpormal na isinama sa "[[Pteridospermatophyta|seed ferns]]" na isang artipisyal na pagtitipon ng isang bilang ng sinuang mga pangkat [[hymnosperma]]) at ang mga [[Cordaitale]]. Ang mga ito ay nagpatuloy na manaig sa panahong ito ngunit sa [[Pennsylvanian]](Huling Carboniferous), ang ilang mga pangkat na [[Cycadophyta]] (cycads), the [[Callistophytales]] (isa pang pangkat ng mga fern na buto) at ang mga [[Voltziale]] (na nauugnay at minsang isinasama sa mga [[konipero]]) ay lumitaw. Ang mga lycophyte ng order na Lepidodendrales ng Carboniferous na mga pinsan(ngunit hindi mga ninuno) ng munting club moss ng kasalukuyan ay mga malalaking puno na mga trosong 30 metro ang taas at hanggang 1.5 metro ang [[diametro]]. Ito ay kinabibilangan ng ''[[Lepidodendron]]'' (kasama ng bungang kono nitong [[Lepidostrobus]]), ''[[Halonia]]'', ''[[Lepidophloios]]'' at ''[[Sigillaria]]''. Ang mga ugat ng ilang mga anyong ito ay tinatawag na [[Stigmaria]]. Ang mga Cladoxylopsid ay mga malalaking puno na mga ninuno ng mga fern at unang lumitaw sa panahong Carboniferous. <ref>C.Michael Hogan. 2010. [http://www.eoearth.org/article/Fern ''Fern''. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment]. Washington, DC</ref> Ang mga frond ng ilang mga fern na Karboniperso ay halos katulad ng mga nabubuhay na insekto. Malamang ay karamihan ng mga espesye ay mga [[epiphytiko]]. Ang mga [[fossil]] na fern at mga butong fern ay kinabibilangan ng ''[[Pecopteris]]'', ''[[Cyclopteris]]'', ''[[Neuropteris]]'', ''[[Alethopteris]]'', at ''[[Sphenopteris]]''; Ang ''[[Megaphyton]]'' at ''[[Caulopteris]]'' ay mga punong fern. Ang mga Equisetale ay kinabibilangan ng karaniwang higanteng anyong ''[[Calamites]]'' na may trosong diametro na 30 hanggang {{convert|60|cm|0|abbr=on}} at isang taas na hanggang {{convert|20|m|0|abbr=on}}. Ang ''[[Sphenophyllum]]'' ay isang balingkinitang umaakyat na halaman na ang mga whorl ng dahong malamang ay nauugnay sa parehong mga calamite at mga lycopod. Ang ''[[Cordaites]]'' na isang mataas na halaman(mga 6 hanggang higit 30 metro) na may strapong tulad na mga dahon ay nauugnay sa mga cycad at mga konipero. Ang tulad nag catkin na inploresensiya na may mga tulad ng yew na mga berry ay tinatawag na mga ''[[Cardiocarpus]]''. Ang mga halamang ito ay inakalang nabuhay sa mga swamp at mangrob. Ang mga totoong punong koniperosohese (''[[Walchia]]'', ng order na Voltziales) ay kalaunang lumitaw sa Karboniperso at nagnais ng mga mas mataas na mga mas matuyong lupain. ===Mga marinong inberterbrata=== Sa mga karagatan, ang pinaka mahalagang mga pangkat [[inbertebratang marino]] ang mga [[Foraminifera]], [[Anthozoa|corals]], [[Bryozoa]], [[Ostracoda]], [[brachiopod]], [[Ammonoidea|ammonoids]], [[hederellid|hederelloids]], [[microconchids]] at[[echinoderma]] (lalo na ang mga [[crinoid]]). Sa unang pagkakataon, ang foraminifera ay kumuha ng mahalagang bahagi sa mga faunang marino. Ang malalaking hugis sulirang henus na ''Fusulina'' at ang mga kamag-anak nito ay sagana sa ngayong Rusya, Tsina, Hapon at Hilagang Amerika. Ang ibang mahahalagang henera ay kinabibilangan ng ''Valvulina'', ''Endothyra'', ''Archaediscus'', at ''Saccammina'' (ang huli ay karaniwan sa Belgium at Britanya). Ang ilang mga henera ng panahong Carboniferous ay umiiral pa rin sa kasalukuyang panahon. Ang mga mikroskopikong mga shell ng mga [[radiolaria]]n ay matatagpuan sa mga [[chert]] ng panahong ito sa [[Ilog Culm]] ng [[Devon]] at [[Cornwall]] at sa Rusya, Alemanya at iba pa. Ang mga [[Porifera|Spongha]] ay kilala mula sa mga [[spikular]] at mga angklang tali at kinabibilangan ng iba't ibang mga anyo gaya ng Calcispongea ''Cotyliscus'' at ''Girtycoelia'', ang [[demosponheng]] ''Chaetetes'', at ang henus ng hindi karaniwang koloniyal na [[Hyalospongea|mga salaming spongha]]ng ''[[Titusvillia]]''. Ang parehong pagtatayo ng [[reef]] at mga solitaryong koral ay nagdibersipika at yumabong. Ito ay kinabibilangan ng parehong [[Rugosa|rugose]] (halimbawa ang ''[[Canina]]''<!-- Caninia (genus) ? -->, ''Corwenia'', ''Neozaphrentis''), mga heterokoral at ang mga anyong [[tabulata]](halimbawa ang ''Chladochonus'', ''Michelinia''). Ang mga [[Conularid]] ay mahusay na ikinatawan ng ''Conularia'' Ang [[Bryozoa]] ay sagana sa ilang mga rehiyon. Ang mga fenestellid ay kinabibilangan ng ''Fenestella'', ''Polypora'', at ''[[Archimedes (bryozoan)|Archimedes]]''. Ang mga [[Brachiopod]] ay sagana rin. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga [[Productida|productid]] na ang ilan(halimbawa ang ''[[Gigantoproductus]]'') ay umabot sa napakalaking mga sukat(para sa mga brachiopod) at may napaka kapal na mga shell samantalang ang iba tulad ng mga ''[[Chonete]]'' ay mas konserbatibo sa anyo. Ang mga [[Athyridida|Athyridid]], [[Spiriferida|spiriferid]], [[Rhynchonellida|rhynchonellid]], at [[Terebratulida|terebratulids]] ay napaka karaniwan rin. Ang mga inartikuladong mga anyo ay kinabibilangan ng ''[[Discina (brachiopod)|Discina]]'' at ''[[Crania (genus)|Crania]]''. Ang ilang mga espesye at henera ay may malawak na distribusyon na may mga maliliit lamang na bariasyon. Ang mga [[Annelida]] gay ang mga ''Serpulitea'' ay karaniwang mga [[fossil]] sa ilang mga horison. Sa mga molluska, ang mga [[bibalbo]] ay nagpatuloy na tumaas sa bilang at kahalagahan. Ang tipikal na henera ay kinabibilangan ng ''[[Aviculopecten]]'', ''[[Posidonomya]]'', ''[[Nucula]]'', ''[[Carbonicola]]'', ''Edmondia'', at ang mga ''Modiola'' [[Gastropoda]] ay marami rin kabilang ang henerang ''Murchisonia'', ''[[Euomphalus]]'', ''Naticopsis''. Ang mga [[Nautiloid]] [[cephalopod]] ay kinatawan ng mahigpit na nakatiklop na na mga [[Nautilida|nautilids]] na ang mga anyong tuwid na shell at kurbadong shell ay nagiging tumataas na bihira. Ang mga [[Goniatite]] [[Ammonoidea|ammonoid]] ay karaniwan. Ang mga [[trilobita]] ay mas bihira sa panahong Carboniferous kesa sa mga nakaraang panahon at nasa hindi nagbabagong kagawiang tumungo sa ekstinksiyon at kinakatawan lamang ng pangkat proetid. Ang mga [[Ostracod]] na isang klase ng mga [[krustaseyano]] ay sagana bilang mga kinatawan ng mga [[meiobenthos]]. Ang henera ay kinabibilangan ng ''Amphissites'', ''Bairdia'', ''Beyrichiopsis'', ''Cavellina'', ''Coryellina'', ''Cribroconcha'', ''Hollinella'', ''Kirkbya'', ''Knoxiella'', at ''Libumella''. Sa mga [[echinoderma]], ang mga [[crinoid]] ang pinaka marami. Ang siksik na submarinong mga thicket ng mahabang tangkay na crinoid ay lumitaw na yumabong sa mga mababaw na dagat ang mga labi nito ay pinag-isa sa mga makakapal na kama ng bato. Ang mga kilalang henera ay kinabibilangan ''Cyathocrinus'', ''Woodocrinus'', at ''Actinocrinus''. Ang mga Echinoid gaya ng ''[[Archaeocidaris]]'' at ''Palaeechinus'' ay umiral rin. Ang mga [[blastoid]] na kinabibilangan ng Pentreinitidae at Codasteridae at superpisyal na katulad ng mga crinoid sa pagkakaroon ng mahahabang mga tangkay na nakakabit sa mga kama ng dagat ay nagkamit ng pinakamataas na pag-unlad nito sa panahong ito. <gallery> Image:Aviculopecten_subcardiformis01.JPG|''Aviculopecten subcardiformis''; isang [[bibalbo]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng [[Wooster, Ohio]]. Image:LoganFauna011312.jpg|Mga bibalbo (''Aviculopecten'') at brachiopod (''Syringothyris'') Sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) sa a Wooster, Ohio. Image:Syringothyris01.JPG|''Syringothyris'' sp.; isang spiriferid [[brachiopod]] mula sa Pormasyong Logan(Mababang Carboniferous) ng Wooster, Ohio. Image:PlatyceratidMississippian.JPG|[[Crinoid]] calyx mula sa Mababang Carboniferous ng Ohio na may konikal na [[Platyceratidae|platyceratid]] gastropod (''Palaeocapulus acutirostre'') na nakakabit. Image:Conulariid03.jpg|Conulariid mula sa Mababang Carboniferous ng Indiana; scale in mm. Image:Syringoporid.jpg|Tabulata koral (isang syringoporid); Boone Limestone (Lower Carboniferous) malapit sa Hiwasse, Arkansas. Ang iskalang bara ay {{convert|2.0|cm|0|abbr=on}}. </gallery> </center> ==Mga inbertebratang sariwang tubig at pang-lagoon== Ang mga inbertebrata ng Carboniferous na sariwang tubig ay kinabibilangan ng iba't ibang mga [[bibalbo]]ng [[molluska]] na namuhay sa maalat na tubig o sariwang tubig gaya ng ''[[Anthraconaia]]'', ''[[Naiadites]]'', at ''[[Carbonicola]]''; mga dibersyong [[krustaseyano]] gaya ng diverse [[crustacean]]s such as ''[[Candona]]'', ''[[Carbonita (genus)|Carbonita]]'', ''[[Darwinula]]'', ''[[Estheria (crustacean)|Estheria]]'', ''[[Acanthocaris]]'', ''[[Dithyrocaris]]'', at ''[[Anthrapalaemon]]''. Ang mga [[Eurypterid]] ay diberso rin at kinakatawan ng henerang''[[Eurypterus]]'', ''[[Glyptoscorpius]]'', ''[[Anthraconectes]]'', ''[[Megarachne]]'' (orihinal na maling pinakahulugan ng malaking gagamba) at ang espesyalisadong napaka laking ''[[Hibbertopterus]]''. Marami sa mga ito ay ampibyoso. Kadalasan, ang isang temporaryong pagbabalik ng mga kondisyong marino ay nagresulta sa mga henera ng maalat na tubig gaya ng ''[[Lingula (genus)|Lingula]]'', [[Orbiculoidea]], at ''[[Productus]]'' na matagpuan sa mga maninipis na kamang kilala bilakng mga bandang marino. ===Mga inbertebratang pang-lupains=== [[File:Meganeura.jpg|thumb|Ang Huling Carboniferousng higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na ''[[Meganeura]]'' ay lumago sa mga saklaw ng pakpak na {{convert|75|cm|0|abbr=on}}.]] [[File:Pulmonoscopius BW.jpg|thumb|Ang higanteng''[[Pulmonoscorpius]]'' mula sa Simulang Carboniferous ay umabot sa habang hanggang up to {{convert|70|cm|0|abbr=on}}.]] Ang labing [[fossil]] ng mga humihinga ng hanging mga [[insekto]], mga [[myriapod]] at mga [[arachnid]] ay alam mula sa Huling Carboniferous ngunit sa ngayon ay hindi mula sa Simulang Carboniferous. Gayunpaman, ang dibersidad ng mga ito nang lumitaw ang mga ito ay nagpapakitan ang mga arhtropod na ito ay parehong mahusay na umunlad at marami. Ang malaking sukat ng mga ito ay maituturo sa pagiging basa ng kapaligiran(karamihan ay ma-swamp na mga kagubatang fern) at ang katotohan ang konsentrasyon ng [[oksiheno]] sa atmospero ng mundo sa Karboniperso ay mas mataas kesa sa ngayon <ref>http://www.ploscollections.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0022610;jsessionid=B5ED8399160D7F46A7647ADE513F5B9C.ambra01</ref> (35% kumpara sa 21% ngayon). Ito ay nangangailangan ng kaunting pagsisikap para sa respirasyon at pumayag sa mga [[arthropoda]] na lumaki hanggang 2.6 meto na ang tulad ng millipedang ''[[Arthropleura]]'' ang pinakamalaking alam na inbertebrata ng luapin sa buong panahon. Sa mga pangkat insekto ay ang mga malaking maninilang [Protodonata]] (griffinflies) na kinabibilangan ng ''[[Meganeura]]'' na isang higanteng tulad ng [[tutubi]]ng insekto na may saklaw ng pakpak na ca. {{convert|75|cm|0|abbr=on}} na ang pinakamalaking lumilipad na insektong gumala sa planetang mundo. Ang karagdagang mga pangkat ang [[Syntonopterodea]] (na mga kamag-anak ng kasalukuyang panahong mga [[Ephemeroptera|mayflies]]), ang sagana at kadalasang malaking humihigop ng sap na [[Palaeodictyopteroidea]], ang dibersong herbiborosang [[Protorthoptera]], at ang maraming [[Basal (phylogenetics)|basal]] na [[Dictyoptera]] (na mga ninuno ng mga [[Blattaria|ipis]]). Maraming mga insekto ay nakuha mula sa mga field ng coal ng [[Saarbrücken]] at [[Commentry]], at mula sa mga guwang na troso ng mga punong fossil sa [[Nova Scotia]]. Ang ilang mga field ng coal sa Britanya ay nagbigay ng mga mabuting specimen: ang ''[[Archaeoptitus]]'' mula sa Derbyshire field ng coal ay may pakpak na lumalawig hanggang 35&nbsp;cm. Ang ilang mga specimen (''[[Brodia]]'') ay nagpapakita pa rin ng mga maliwanag na kulay ng pakpak. Sa mga troso ng punong Nova Scotian, ang mga susong pang lupain (''[[Archaeozonites]]'', ''[[Dendropupa]]'') ay natagpuan. ===Isda=== [[File:Stethacanthus BW.jpg|thumb|Ang ''Akmonistion zangerli'' ng order ng [[pating]] na [[Symmoriida]] ay gumala sa mga karagatan sa Simulang Carboniferous.]] Maraming mga isda ay tumira sa mga dagat ng panahong Carboniferous na ang predominante ang mga [[Elasmobranch]] (mga pating at mga kamag-anak nito). Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilan tulad ng ''[[Psammodus]]'' na may dumudurog na tulad ng palitadang ngiping inangkop sa pagdurog ng mga shell ng mga brachiopod, krustaseyano at iba pang mga organismong marino. Ang ibang mga pating ay may nakatutusok na ngipin gaya ng [[Symmoriida]]. Ang ilan gaya ng mga [[petalodont]] na may kakaibang dumudurog ng cycloid na ngipin. Ang karamihan ng mga pating na ito ay marino ngunit ang mga [[Xenacanthida]] ay sumakop sa mga sariwang tubig ng mga swamp na coal. Sa mga [[Osteichthyes|mabutong isda]], ang mga [[Palaeonisciformes]] ma natagpuan sa mga tubig ng baybayin ay lumilitaw rin na lumipat sa mga ilog. Ang isdang [[Sarcopterygii]] ay prominente rin at ang isang pangkat na mga [[Rhizodont]] ay umabot sa napakalaking sukat. Ang karamihan ng espesye ng marinong isdang Carboniferous ay inilarawan ng malaki mula sa ngipin, mga espina ng palikpik at mga pang balat ng ossicle na ang mga mas maliit na isdang sariwang tubig ay buong naingatan. Ang isdang sariwang tubig ay sagana at kinabibilangan ng henerang ''[[Ctenodus]]'', ''[[Uronemus]]'', ''[[Acanthodes]]'', ''[[Cheirodus]]'', at ''[[Gyracanthus]]''. Ang mga [[pating]] lalo na ang mga ''Stethacanthids'' ay sumailalim sa isang pangunahing [[radiasyong pag-aangkop]] sa panahong Carboniferous.<ref name=goldsharks/> Pinaniniwalaang ang [[radiasyong pag-aangkop]] ay nangyari dahil sa pagbagsak ng mga [[placodermi]] sa wakas ng panahong [[Deboniyano]] na sanhi ng mga niche na hindi matirhan at pumayag sa mga bagong organismo na mag-[[ebolusyon|ebolb]] at pumuno ng mga niche na ito. <ref name=goldsharks/> Bilang resulta ng [[radiasyong pag-aangkop]], ang mga pating ng panahong Carboniferous ay nagkaroon ng isang malawak na iba ibang kakaibang mga hugis kabilang ang ''[[Stethacanthus]]'' na nag-aangkin ng isang patag na tulad ng brush na palikpik na dorsal na may maliit na denticle sa tuktok nito. <ref name=goldsharks/> Ang hindi karaniwang palikpik ng ''[[Stethacanthus]]''' ay maaaring ginamit sa mga ritwal na pagtatalik.<ref name=goldsharks>{{cite web |url=http://www.elasmo-research.org/education/evolution/golden_age.htm |title=A Golden Age of Sharks |accessdate=2008-06-23 |work=Biology of Sharks and Rays |author=R. Aidan Martin}}</ref> ===Mga Tetrapoda=== Ang mga [[ampibyano]] sa panahong Carboniferous ay diberso at karaniwan sa gitna ng panahong ito. Ang ilan ay may habang mga 6 metro at ang mga buong pang lupain bilang mga matatandan ay may balat na makalisikis.<ref>Stanley (1999), p 411-12.</ref> Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga pangkat na tetrapodang basal na inuri sa mga sinaunang aklat sa ilalim ng mga [[Labyrinthodont]]ia. Ang mga ito ay may mahahabang mga katawan, isang ulong tinakpan ng mabutong mga plato at pangkalahatang mahina o hindi maunlad na mga biyas. Ang pinakamalaki nito ay higit sa 2 metro ang haba. Ang mga ito ay sinamahan ng pagtitipin ng mas maliit na mga ampibyano na isinama sa [[Lepospondyli]] na kadalasang mga habang {{convert|15|cm|0|abbr=on}} lamang. Ang ilang mga ampibyano ng Carboniferous ay pang-tubig at namuhay sa mga ilog(''[[Loxomma]]'', ''[[Eogyrinus]]'', ''[[Proterogyrinus]]''). Ang ilan ay maaring kalahting pang tubig (''[[Ophiderpeton]]'', ''[[Amphibamus]]'', ''[[Hyloplesion]]'') o pang lupain(''[[Dendrerpeton]]'', ''[[Tuditanus]]'', ''[[Anthracosaurus]]''). Ang pagguho ng ulang gubat ng Carboniferous ay nagpabagal ng [[ebolusyon]] ng mga ampibyano na hindi makakapapatuloy ng mahusay sa mas malamig at mas tuyong mga kondisyon. Gayunpaman, ang mga [[reptilya]] ay yumabong sanhi ng spesipikong mga mahahalagang pag-aangkop(adaptations).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang isa sa pinakadakilang mga inobasyong ebolusyonary ng panahong Carboniferous ang itlog na [[amniota]] na pumayag sa karagdagang paggamit ng lupain ng ilang mga tetrapod. Ang mga ito ay kinabibilangan ng mga reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] (''[[Hylonomus]]'') ang pinakaunang alam na [[synapsid]] (''[[Archaeothyris]]''). Ang mga maliliit na tula dng butiking mga hayop na ito ay mabilis na nagpalitaw ng maraming mga inapo. Ang itlog amniota ay pumayag sa mga ninunong ito ng lahat ng kalaunang mga [[ibon]], mga [[mamalya]] at mga [[reptilya]] na magparami ng supling sa lupain sa pamamagitan ng pagtutuyo ng [[embryo]] sa loob nito. Ang mga reptilya ay sumailalim sa isang malaking [[radiasyong pag-aangkop]] bilang tugon sa mas tuyong klima na nagpatuloy ng pagguho ng ulang gubat.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/><ref name=Kazlev>M. Alan Kazlev (1998) [http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm The Carboniferous Period of the Paleozoic Era: 299 to 359 million years ago] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621180851/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Carboniferous/Carboniferous.htm |date=2008-06-21 }}, [[Palaeos]].org, Retrieved on 2008-06-23</ref> Sa Huli ng panahong Carboniferous, ang mga [[amniota]] ay nag dibersipika na sa isang bilang ng mga pangkat kabilang ang [[Protorothyrididae|protorothyridids]], [[captorhinidae|captorhinids]], [[Araeoscelidia|aeroscelid]], at ilang mga pamilya ng [[pelycosaur]]. <center> <gallery> Image:Pederpes22small.jpg|Tulad ng ampibyanong [[amphibian]]''[[Pederpes]]'' na pinaka primitibong tetrapoda ng Mississippian Image:Hylonomus BW.jpg|Ang ''[[Hylonomus]]'' na pinakaunang reptilyang [[Sauropsida|sauropsid]] na lumitaw sa [[Pennsylvanian]]. Image:Petrolacosaurus BW.jpg|Ang ''[[Petrolacosaurus]]'' na unang reptilyang [[diapsid]] na alam na namuhay sa Huling Carboniferous Image:Archaeothyris BW.jpg|Ang ''[[Archaeothyris]]'' ay isang napaka unang tulad ng [[mamalya]]ng [[reptilya]] at ang pinaka matandang hindi pinagtatalunang alam na [[synapsid]]. </gallery> </center> ===Fungi=== Dahil ang mga halaman at hayop ay lumalago sa sukat at kasaganaan sa panahong ito(halimbawa ang ''[[Lepidodendron]]''), ang pang lupaing [[fungi]] ay karagdagan pang nagdibersipika. Ang marinong fungi ay tumitira pa rin sa mga karagatan. Ang lahat ng modernong mga klase ng fungi ay umiiral sa Huling Carboniferous(Pennsylvanian).<ref>Blackwell, Meredith, Vilgalys, Rytas, James, Timothy Y., and Taylor, John W. 2008. Fungi. Eumycota: mushrooms, sac fungi, yeast, molds, rusts, smuts, etc.. Version 21 February 2008. http://tolweb.org/Fungi/2377/2008.02.21 in The Tree of Life Web Project, http://tolweb.org/</ref> ==Mga pangyayaring ekstinksiyon== ===Puwang ni Romer=== Ang unang 15 milyong taon ng panahong Carboniferous ay may napaka limitadong mga [[fossil]] na pang lupain. Ang puwang na ito sa fossil rekord ay tinatawag na [[puwang ni Romer]] na ipinangalan sa Amerikanong paleontologong si [[Alfred Romer]]. Bagaman matagal nang pinagdedebatihan kung ang puwang na ito ay isang resulta ng fossilisasyon o nauugnay sa aktuwal na pangyayari, ang kamakailang gawa ay nagpapakita na ang panahong puwang ay nakakita ng isang pagbagsak ng mga lebel ng oksiheno sa atmospero na nagpapakita ng isang uri ng pagguhong ekolohikal.<ref name=Ward>Ward, P. et al. (2006): Confirmation of Romer's Gap is a low oxygen interval constraining the timing of initial arthropod and vertebrate terrestrialization. ''[[Proceedings of the National Academy of Science]]'' no 103 (45): pp 16818-16822.</ref> Ang puwang na ito ay nakakita ng pagkamatay ng tulad ng isdang [[ichthyostegalia]]n labyrinthodont ng panahong [[Deboniyano]] at ang paglitaw ng mas maunlad na mga ampibyanong [[Temnospondyli|temnospondyl]] at [[reptiliomorpha]] na nagbibigay halimbawa sa pang lupaing fauna ng bertebrata sa panahong Carboniferous. ===Pagguho ng ulang gubat sa Gitnang Carboniferous=== Sa Gitnang Carboniferous, ang isang [[pangyayaring ekstinksiyon]] ay nangyari. Sa lupain, ang pangyayaring ito ay tinutukoy na Pagguhong ulang gubat ng Carboniferous.(CRC).<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> Ang malawak na tropikong ulang gubat ay biglang gumuho dahil ang klima ay nagbago mula mainit at mahalumigmig sa malamig at tuyo. Ito ay malamang sanhi ng masidhing pagyeyelo at isang pagbagsak ng mga lebel ng dagat. <ref>{{ cite journal | author= Heckel, P.H. | year=2008 | title=Pennsylvanian cyclothems in Midcontinent North America as far-field effects of waxing and waning of Gondwana ice sheets | journal=Resolving the late Paleozoic ice age in time and space:Geological Society of America Special Paper | volume =441 | pages = 275–289 | doi= 10.1130/2008.2441(19) | isbn= 978-0-8137-2441-6}}</ref> Ang bagong mga kondisyong pang klima ay hindi kanais nais sa paglago ng ulang gubat at ang mga hayop sa loob nito. Ang mga ulang gubat ay lumiit sa hiwalay na mga isla at pinalibutan ng mga pang panahong tuyong habitat. Ang napakataas na mga gubat [[lycopsid]] na may iba ibang halo ng halamanan ay pinalitan ng mas kaunting dibersong pinanaigan ng punong fern na flora. Ang mga ampibyano na nananaig na mga bertebrata sa panahong ito ay hindi nakapagpatuloy sa pangyayaring ito na may malaking pagkaubos sa biodibersidad. Ang mga reptilya ay patuloy na nagdibersipika sanhi ng mahahalagang mga pag-aangkop na pumayag sa mga itong magpatuloy sa mga mas tuyong habitat na spesipiko ang may matigas na shell na itlog at mga kaliskis na parehong nakapagpanatili ng tubig ng mas mabuti kesa sa mga kapilas nitong ampibyano.<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse"/> ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Carboniferous]] lax91gx1kkt4g6jx7awjle965f0tgio 0 187729 1960797 1959124 2022-08-05T18:13:36Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Permiyano}} | color = Permiyano | top_bar = | time_start = 298.9 | time_start_uncertainty = 0.15 | time_end = 251.902 | time_end_uncertainty = 0.024 | image_map = 280_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png | caption_map = Ang [[mundo]] sa huling Permiyano kung saan ang kontinenteng [[Pangaea]] ay umiiral | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Permian <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = [[First appearance datum|FAD]] of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline. | lower_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | lower_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1996<ref>{{cite journal |last1=Davydov |first1=Vladimir |last2=Glenister |first2=Brian |last3=Spinosa |first3=Claude |last4=Ritter |first4=Scott |last5=Chernykh |first5=V. |last6=Wardlaw |first6=B. |last7=Snyder |first7=W. |title=Proposal of Aidaralash as Global Stratotype Section and Point (GSSP) for base of the Permian System |journal=Episodes |date=March 1998 |volume=21 |pages=11–18 |doi=10.18814/epiiugs/1998/v21i1/003 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/asselian.pdf |access-date=7 December 2020|doi-access=free }}</ref> | upper_boundary_def = FAD of the Conodont ''[[Hindeodus|Hindeodus parvus]]''. | upper_gssp_location = [[Meishan]], [[Zhejiang]], [[China]] | upper_gssp_coords = {{Coord|31.0798|N|119.7058|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 2001<ref>{{cite journal |last1=Hongfu |first1=Yin |last2=Kexin |first2=Zhang |last3=Jinnan |first3=Tong |last4=Zunyi |first4=Yang |last5=Shunbao |first5=Wu |title=The Global Stratotype Section and Point (GSSP) of the Permian-Triassic Boundary |journal=Episodes |date=June 2001 |volume=24 |issue=2 |pages=102–114 |doi=10.18814/epiiugs/2001/v24i2/004 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/induan.pdf |access-date=8 December 2020|doi-access=free }}</ref> <!--Atmospheric and Climatic Data--> }} Ang '''Permian''' ({{lang-es|Pérmico}}) ay isang panahong heolohiko at sistema na sumasaklaw mula {{Period span|permian}}.<ref>[[International Commission on Stratigraphy|ICS]], 2004</ref> Ito ang huling panahon ng [[erang Paleozoic]] at sumunod sa panahong [[Carboniferous]] at nauna sa panahong [[Triassic]]. Ito ay unang ipinakilala noong 1841 ng heologong si Sir [[Roderick Murchison]] at ito ipinangalan sa [[Perm Krai]] sa [[Russia]] kung saan ang mga [[strata]](patong ng bato) mula sa panahong ito ay orihinal na natagpuan. Ang panahong ito ay nakasaksi ng [[dibersipikasyon]] ng mga sinaunang [[amniote]] tungo sa mga pang-ninunong mga pangkat ng mga [[mamalya]], [[pagong]], [[lepidosauro]] at mga [[arkosauro]]. Ang daigdig sa panahong ito ay pinananaigan ng superkontinenteng [[Pangaea]] na pinalibutan ng isang pandaigdigang karagatan na [[Panthalassa]]. Ang malawak na mga [[ulanggubat]](rainforest) ng panahong ito ay naglaho na nag-iwan ng malalawak na mga rehiyon ng [[disyerto]]ng tuyo sa loob ng panloob na kontinental. Ang mga [[reptilya]] na nakaya ang mga mas tuyong kondisyong ito ay nanaig kapalit ng mga ninuno nitong mga [[ampibyano]]. Ang panahong Permian kasama ng erang Paleozoiko ay nagwakas sa pinakamalaking ekstinksiyong pang-masa sa kasaysayan ng daigdig kung saan ang halos 90% ng mga espesyeng pang-dagat at 70% ng mga espesyeng pang-lupain ay namatay. <ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.sciencedaily.com/articles/p/permian-triassic_extinction_event.htm |access-date=2012-09-06 |archive-date=2015-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150414073613/http://www.sciencedaily.com/articles/p/permian-triassic_extinction_event.htm |url-status=dead }}</ref> ==ICS Subdivisions== Official {{ICS 2004}} Subdivisions of the Permian System, from most recent to most ancient rock layers are: ;Upper Permian (Late Permian) or Lopingian, Tatarian, or Zechstein, [[epoch (geology)|epoch]] [260.4 ± 0.7 Mya - 251.0 ± 0.4 Mya]<ref>[http://www.stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Late_Permian.html "Late Permian"] GeoWhen Database, [[International Commission on Stratigraphy|International Commission on Stratigraphy (ICS)]]</ref>: :*[[Changhsingian|Changhsingian (Changxingian)]] [253.8 ± 0.7 Mya - 251.0 ± 0.4 Mya] :*[[Wuchiapingian|Wuchiapingian (Wujiapingian)]] [260.4 ± 0.7 Mya - 253.8 ± 0.7 Mya] :*Others: :**Waiitian (New Zealand) [260.4 ± 0.7 Mya - 253.8 ± 0.7 Mya] :**Makabewan (New Zealand) [253.8 - 251.0 ± 0.4 Mya] :**[[Ochoan]] (North American) [260.4 ± 0.7 Mya - 251.0 ± 0.4 Mya] ;Middle Permian, or Guadalupian epoch [270.6 ± 0.7 - 260.4 ± 0.7 Mya]<ref>[http://stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Middle_Permian.html "Middle Permian"] GeoWhen Database, [[International Commission on Stratigraphy|International Commission on Stratigraphy (ICS)]]</ref>: :*[[Capitanian]] stage [265.8 ± 0.7 - 260.4 ± 0.7 Mya] :*[[Wordian]] stage [268.0 ± 0.7 - 265.8 ± 0.7 Mya] :*[[Roadian]] stage [270.6 ± 0.7 - 268.0 ± 0.7 Mya] :*Others: :**Kazanian or Maokovian (European) [270.6 ± 0.7 - 260.4 ± 0.7 Mya]<ref>[http://www.stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Kazanian.html "Kazanian"] GeoWhen Database, [[International Commission on Stratigraphy|International Commission on Stratigraphy (ICS)]]</ref> :**Braxtonian stage (New Zealand) [270.6 ± 0.7 - 260.4 ± 0.7 Mya] ;Lower / Early Permian or Cisuralian epoch [299.0 ± 0.8 - 270.6 ± 0.7 Mya]<ref>[http://www.stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Early_Permian.html "Early Permian"] GeoWhen Database, [[International Commission on Stratigraphy|International Commission on Stratigraphy (ICS)]]</ref>: :*[[Kungurian]] (Irenian / Filippovian / Leonard) stage [275.6 ± 0.7 - 270.6 ± 0.7 Mya] :*[[Artinskian]] (Baigendzinian / Aktastinian) stage [284.4 ± 0.7 - 275.6 ± 0.7 Mya] :*[[Sakmarian]] (Sterlitamakian / Tastubian / Leonard / Wolfcamp) stage [294.6 ± 0.8 - 284.4 ± 0.7 Mya] :*[[Asselian]] (Krumaian / Uskalikian / Surenian / Wolfcamp) stage [299.0 ± 0.8 - 294.6 ± 0.8 Mya] :*Others: :**Telfordian (New Zealand) [289 - 278] :**Mangapirian (New Zealand) [278 - 270.6] ==Mga karagatan== Ang mga lebel ng dagat sa panahong Permian ay nanatiling pangkalahatang mababa at ang malapit sa mga baybaying mga kapaligiran ay limitado ng koleksiyon ng halos lahat ng mga masa ng lupain sa isang kontinente na tinatawag na [[Pangaea]]. Ito ay maaaring sanhi sa isang bahagi ng mga [[ekstinksiyon]] ng mga espesyeng marino sa huli ng panahong ito sa pamamagitan ng pagpapaliit ng mga mababaw na lugar na baybayin na ninais ng maraming mga organismong marino. ==Paleoheograpiya== [[File:280 Ma plate tectonic reconstruction.png|thumb|230px|right|Ang heograpiya ng daigdig na Permian.]] [[Talaksan:Pangaea continents.svg|lang=tl|thumb|right|250px|Ang superkontinenteng Pangaea. Ang asul na karagatang pumapalibot rito ang [[Panthalassa]].]] Sa panahong Permian, ang lahat ng mga pangunahing masa ng lupain ng daigdig ay natipon sa isang superkontinenteng tinatawag na [[Pangaea]]. Ang Pangaea ay nasa dalawang panig ng [[ekwador]] at sumakop tungo sa mga [[polo]] na may tumutugong epekto sa mga kuryente ng karagatan sa isang malaking karagatang tinatawag na [[Panthalassa]] at isang [[Karagatang Paleo-Tethys]] na isang malaking karagatan na nasa pagitan ng [[Asya]] at [[Gondwana]]. Ang kontinenteng [[platong Cimmeria|Cimmeria]] ay humiwalay papalayo sa [[Gondwana]] at lumipat papahilaga sa [[Laurasya]] na nagsanhi sa Paleo-tethys na lumiit. Ang isang bagong karagatan ay lumalago sa katimugang dulo na tinatawag na [[Karagatang Tethys]] na isang karagatang na nananaig sa halos ng era na [[Mesosoiko]]. Ang mga malalaking masa ng lupaing kontinental ay lumikha ng mga klima na may mga sukdulang bariasyon ng mga kondisyon init at lamig at [[habagat]] na may mataas na pang panahong paterno ng pagbagsak ng ulan. Ang mga [[disyerto]] ay tila malawak sa [[Pangaea]]. Ang gayong mga tuyong kondisyon ay pumabor sa mga [[hymnosperma]] na mga halamang may buto na pinapalibutan ng isang protektibong takip kesa sa mga halaman gaya ng mga [[fern]] na nagkalat ng mga [[spora]]. Ang unang mga modernong puno na mga [[Pinophyta|konipero]], mga [[ginkgo]] at mga [[cycad]] ay lumitaw sa panahong Permian. Ang tatlong mga pangkalahatang area ay lalong kilala sa mga ekstensibong depositong Permian: ang [[mga kabundukang Ural]](kung saan ang mismong Perm ay matatagpuan), Tsina at ang timog kanluran ng Hilagang Amerika kung saan ang [[basin na Permian]] sa estado ng [[Texas]] sa [[Estados Unidos]] ay ipinangalan dahil ito ang isa sa may pinaka makapal na mga deposito ng mga batong Permian sa daigdig. ==Klima== [[File:Selwyn Rock 2.JPG|thumb|right|[[Inman Valley, South Australia|Batong Selwyn, Timog Australia]] - na isang hinukay na [[stratiasyong glasyal|palitadang pang-yelo]] ng panahong Permian.]] Ang klima sa panahong Permian ay medyo iba iba. Sa simula ng Permian, ang daigdig ay hawak pa rin ng isang [[Panahong yelo]] mula sa panahong [[Carboniferous]]. Ang mga glasyer(yelo) ay umurong sa mga gitna ng Permian habang ang klima ay unti unti katamtamang uminit na nagpatyo ng mga loob ng kontinente. <ref name="palaeos.com">{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.palaeos.com/Paleozoic/Permian/Permian.htm |access-date=2012-09-21 |archive-date=2007-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070428232539/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Permian/Permian.htm |url-status=dead }}</ref> Sa huling panahong Permian, ang pagtutuyo ay nagpatuloy bagaman ang temperatura ay nagsiklo sa pagitan ng mga siklo ng katamtamang init at lamig.<ref name="palaeos.com"/> ==Buhay== [[File:HercosestriaPair040111.jpg|thumb|Ang ''[[Hercosestria]] cribrosa'', na isang bumubuo ng [[reef]] na productid brachiopod (Gitnang Permian, Glass Mountains, Texas).]] ===Marinong biota=== Ang mga depositong marino sa Permian ay mayaman sa mga [[fossil]] ng mga [[molluska]], [[ekinoderma]] at mga [[brachiopod]]. Ang mga fossiladong shell ng dalawang uri ng [[inbertebrata]] ay malawak na ginamit upang tukuyin ang mga strata(patong ng bato) ng panahong Permiya at i-[[korelado]] ang mga ito sa pagitan ng mga lugar: ang mga [[fusulinid]] na isang uri ng may shell na tulad ng [[amoeba]] na [[protista]] na isa sa mga [[foraminifera]] at ang mga [[ammonita|ammonoid]] na may mga shell na [[cephalopod]] na malayong mga kamag-anak ng mga modernong [[nautilus]]. Sa pagsasara ng panahong Permian, ang mga [[triobita]] at ang isang bilang ng ibang ng mga pangkat marino ay naging [[ekstinksiyon|enkstinkt]]. ===Pang-lupaing biota=== Ang buhay pang-lupain sa Permian ay kinabibilangan ng mga dibersong halaman, mga [[fungi]], mga [[arthropoda]] at iba't ibang mga uri ng mga [[tetrapodang Permian|tetrapoda]]. Ang panahong ito ay nakakita ng isang malawak na disyertong tumatakip sa loob ng [[Pangaea]]. Ang sonang katamtamangb init ay kumalata sa hilagaang hemispero kung saan ang ekstensibong tuyong disyerto ay lumitaw. Ang mga batong nabuo sa simula ng panahong ito ay namantsahang pula ng mga [[bakal (elemento)|bakal]] na oksido na resulta masidhing pag-iinit ng [[araw]] sa isang surpasiyong walang takip na halamanan. Ang isang bilang ng mga mas matandang uri ng mga halaman at hayop ay namatay o naging mga elementong marhinal. Ang panahong Permian ay nagsimula na ang mga flora ng panahong [[Carboniferous]] ay yumayabong pa rin. Sa mga gitna ng Permian, ang isang pangunahing transisyon sa halamanan ay nagsimula. Ang may gusto ng swamp na mga punong [[lycopod]] ng [[Karboniperso]] gaya ng ''[[Lepidodendron]]'' at ''[[Sigillaria]]'' ay patuloy na pumalit sa loob na kontinental ng mga mas maunlad na mga [[butong fern]] at simulang mga [[konipero]]. Sa pagsasara ng panahong Permian, ang mga lycopod at mga swamp na equicete na nagpapaala-ala ng flora ng panahong [[Karboniperso]] ay inilagay sa isang serye ng mga islang pang-ekwador sa [[Dagat Paleotethys]] na kalaunang naging [[Timog Tsina]]. <ref>Xu, R. & Wang, X.-Q. (1982): Di zhi shi qi Zhongguo ge zhu yao Diqu zhi wu jing guan (Reconstructions of Landscapes in Principal Regions of China). Ke xue chu ban she, Beijing. 55 pages, 25 plates.</ref> Ang panahong Permian ay nakakita ng [[radiasyong pag-aangkop]] ng maraming mga halagang pangkat [[konipero]] kabilang ang mga ninuno ng mga maraming kasalukuyang panahong pamilya nito. Ang mga mayayamang kagubatan ay umiiral sa maraming mga area na may dibersong halo ng mga pangkat ng halaman. Ang katimugang kontinente ay nakakita ng ekstensibong mga kagubatang butong fern ng flora na ''[[Glossopteris]] ''. Ang mga lebel ng [[oksiheno]] ay malamang mataas doon. Ang mga [[gingko]] at mga [[cycad]] ay lumitaw rin sa panahong ito. ===Mga insekto=== Sa panahong [[Pennsylvanian]] at tungo sa Permian, ang pinaka matagumpay ang mga primitibong [[Blattoptera|mga kamag-anak ng ipis]]. Ang anim na mabibilis na mga hita, ang apat na mahusay na nagpaunlad ng mga tumitiklop na mga pakpak, medyo mahusay na mga mata, ang mahaba at mahusay na umunlad na mga antena, isang [[sistemang dihestibo]] na [[omnibora|omniboroso]], isang reseptakel para sa pag-iimbak ng [[spermatozoa]], isang batay sa [[chitin]] na [[eksoskeleton]] na maaaring sumuporta at pumrotekta gayunding ang isang anyo ng [[gizzard]] at maiging mga bahagi ng bibig ay nagbigay rito ng hindi matatalong kapakinabagan sa mga hayop na [[herbiboroso]]. Ang mga 90% ng mga insekto sa simula ng panahong Permian ay mga tulad ng [[ipis]] na mga insekto na [[Blattoptera]].<ref>Zimmerman EC (1948) Insects of Hawaii, Vol. II. Univ. Hawaii Press</ref> Ang mga primitibong anyo ng mga [[tutubi]]([[Odonata]] ay nananaig na mga maninilang pang himpapawid at malamang nanaig rin sa pagsila ng mga insekto. Ang tunay na odonata ay lumitaw sa panahong Permian <ref>Grzimek HC Bernhard (1975) Grzimek's Animal Life Encyclopedia Vol 22 Insects. Van Nostrand Reinhold Co. NY.</ref><ref>Riek EF Kukalova-Peck J (1984) A new interpretation of dragonfly wing venation based on early Upper Carboniferous fossils from Argentina (Insecta: Odonatoida and basic character states in Pterygote wings.) Can. J. Zool. 62; 1150-1160.</ref> at ang lahat ng mga ito ay epektibong [[ampibyan|ampibyoso]](pang-tubig na mga hindi matandang yugto at mga matatandang pang-lupain) gayundin ang lahat ng mga modernong [[odonata]]. Ang mga prototipo ng mga ito ang pinakamatandang may pakpak na mga [[fossil]]<ref>Wakeling JM Ellington CP (1997) Dragonfly flight III lift and power requirements. Journal of Experimental Biology 200; 583-600, on p589</ref> na bumabalik sa panahong [[Deboniyano]] at iba sa mga ilang respeto mula sa mga pakpak ng ibang mga insekto.<ref>Matsuda R (1970) Morphology and evolution of the insect thorax. Mem. Ent. Soc. Can. 76; 1-431.</ref> Ang mga [[fossil]] ay nagmumungkahing ang mga ito ay nag-aangkin ng maraming mga modernong katangian kahit sa huling [[Carboniferous]] at posibleng nakabihag ang mga ito ng mga maliit na [[bertebrata]] sapagkat ang ilang mga espesye ay may saklaw ng pakpak na 71&nbsp;cm.<ref>Riek EF Kukalova-Peck J (1984) A new interpretation of dragonfly wing venation based on early Upper Carboniferous fossils from Argentina (Insecta: Odonatoida and basic character states in Pterygote wings.) Can. J. Zool. 62; 1150-1160</ref> Ang ilang mga pangkat ng insekto ay lumitaw sa panahong Permian kabilang ang mga [[Coleoptera]] (mga beetle) at [[Hemiptera]] (tunay na mga bug). ===Fauna na Synapsid at ampibyan=== Ang Simulang faunang pang-lupain ng panahong Permian ay pinanaigan ng mga [[pelikosauro]] at mga [[ampibyan]], sa Gitnang Permian ng mga primitibong [[therapisda]] gaya ng mga [[dinocephalia]] at sa Huling Permian ay ng mas maunlad na mga [[therapsida]] gaya ng mga [[gorgonopsia]] at mga [[dicynodont]]. Tungo sa pinaka wakas ng panahong Permian, ang unang mga[[Archosauriformes|arkosauro]] ay lumitaw na isang pangkat na nagpalitaw sa mga [[dinosauro]] sa sumunod na panahong [[Triassic]]. Lumitaw rin sa wakas ng Permian ang mga unang [[cynodonta]] na nagpatuloy na mag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[mamalya]] sa panahong [[Triasiko]]. Ang isa pang pangkat ng mga therapsida na mga [[therocephalia]] gaya ng ''[[Trochosaurus]]'' ay lumitaw sa Gitnang Permian. Walang mga pang-himpapawid na [[bertebrata]] sa panahong Permian. Ang panahong Permian ay nakakita ng pag-unlad ng isang buong fauna na pang-lupain at ang paglitaw ng unang [[megafauna]]ng mga [[herbibora]] at [[karnibora]]. Ito ang panahong ang mga [[anapsida]] ay pinakamataas sa anyo ng isang malaking mga [[Pareiasauro]] at bilang ng mga mas maliit na pangkalahatang tulad ng [[butiki]]ng mga pangkat. Ang isang pangkat ng mga maliliit na [[reptilya]] na mga [[diapsida]] ay nagsimulang dumami. Ang mga ito ang mga ninuno ng karamihang mga modernong [[reptilya]] at ang nanaig na mga [[dinosauro]] gayundin ang mga [[ptesauro]] at mga [[buwaya]]. Sa panahong ito ay yumayabong rin ang mga sinaunang ninuno ng mga [[mamalya]] na mga [[synapsida]] na kinabibilangan ng ilang malalaking kasapi gaya ng ''[[Dimetrodon]]''. Ang mga [[reptilya]] ay nanaig sa mga [[bertebrata]] dahil ang espesyal na [[radiasyong pag-aangkop]] ng mga ito ay pumayag sa mga ito na yumabong sa mas tuyong klima. Ang mga [[ampibyano]]ng Permian ay binubuo ng mga [[temnospondyli]], [[lepospondyli]] at mga [[Batrachosauria|batrachosaur]]. <center> <gallery> File:EdaphosaurusDB.jpg|''[[Edaphosaurus|Edaphosaurus pogonias]]'' at ''[[Platyhystrix]]'' - Simulang Permian, Hilagang Amerika at Europa, File:Dimetr eryopsDB.jpg|''[[Dimetrodon]]'' at ''[[Eryops]]'' - Simulang Permian, Hilagang Amerika File:Ocher fauna DB.jpg|Ocher fauna, [[Estemmenosuchus]] at [[Ivantosaurus]] - Gitnang Permian, Rehiyong Ural File:Titanophoneus 3.jpg|''[[Titanophoneus]]'' at ''[[Ulemosaurus]]'' - Rehiyong Ural </gallery> </center> ==Pangyayaring ekstinksiyong Permian-Triasiko== Ang panahong Permian ay nagwakas sa isang pinaka ekstensibong [[pangyayaring ekstinksiyon]] na naitala sa [[paleontolohiya]] na [[pangyayaring ekstinksiyong na Permian-Triasiko]]. Ang 90% hanggang 95% ng mga espesyeng marino ay naging [[ekstinto]] gayundin ang 70% ng lahat ng mga organismong pang-lupain. Ito ang tanging alam na ekstinksiyong pang-masa ng mga [[insekto]]. <ref>http://geology.about.com/od/extinction/a/aa_permotrias.htm</ref><ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.kgs.ku.edu/Extension/fossils/massExtinct.html |access-date=2012-09-21 |archive-date=2018-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180810192523/http://www.kgs.ku.edu/Extension/fossils/massExtinct.html |url-status=dead }}</ref> Ang pag-ahon mula sa pangyayaring Permian-Triasiko ay tumagal. Sa lupain, ang mga ekosistema ay tumagal ng 30 milyong taon upang makapanumbalik. <ref name="SahneyBenton2008RecoveryFromProfoundExtinction">{{cite journal|url=http://journals.royalsociety.org/content/qq5un1810k7605h5/fulltext.pdf|author=Sahney, S. and Benton, M.J.|year=2008|title=Recovery from the most profound mass extinction of all time|journal=Proceedings of the Royal Society: Biological|doi=10.1098/rspb.2007.1370|volume = 275|pages = 759–65|format=PDF|pmid=18198148|issue=1636|pmc=2596898}}</ref> May isa ring mahalagang ebidensiya na ang malawak na mga pagputok ng mga [[basaltong baha]] mula sa output na magmang tumagal ng mga libo libong taon sa ngayong [[Siberian Traps]] ay nag-ambag sa stress na pangkapaligiran na tumungo sa ekstinksiyong pang-masa. Ang nabawasang habitat na pang-baybayin at mataas na pagiging tuyo ay malamang nag-ambag rin. Batay sa halaga ng [[lava]] na tinatayang nalikha sa panahong ito, ang pinaka masahol na kasong senaryo ay ang pagpapatalik ng sapat na [[karbon dioksido]] mula sa mga pagputok upang magpataas na mga temperatura ng daigdig na limang digring Celsius.<ref name="palaeos.com"/> Ang isa pang hipotesis ay kinasasangkutan ng gaas [[hidrohenong sulpido]]. Ang mga porsiyon ng malalim na karagatan ay periodikong mawawalan ng lahat ng mga natunaw nitong [[oksiheno]] na pumapayag sa [[bakterya]] na namumuhay nang walang [[oksiheno]] na yumabong at lumikha ng gaas na hidrohenong sulpido. Kung ang sapat na hidrohenong sulpido ay natipon sa sonang anoreksiko, ang gaas ay maaaring tumaas sa [[atmospero]]. Ang mga gaas na nag-[[oksidasyon|ooksidisa]] sa atmospero ay wawasak sa gaas na nakalalason ngunit ang hidrohenong sulpido ay agad na kokonsumo ng lahat ng mga makukuhang gaas na atmospero upang baguhin ito. Ang mga lebel ng hidrohenong sulpido ay dramatikong tataas sa ilang mga daang taon. Ang pagmomodelo ng gayong pangyayari ay nagpapakita na ang gaas ay wawasak ng [[osona]] sa itaas na atmospero na papayag sa radiasyong [[ultraviolet]] na pumatay ng mga espesye na nakaligtas sa gaas na nakalalason.<ref name=Kump>{{cite journal|author=Kump, L.R., A. Pavlov, and M.A. Arthur|title=Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia|journal=Geology|volume=33|issue=May|year=2005|pages=397–400|doi= 10.1130/G21295.1|bibcode=2005Geo....33..397K}}</ref> Siyempre, may mga espesyeng maaaring makapag-[[metabolismo|metabolisa]] ng hidrohenong sulipido. Ang isa pang hipotesis ay itinayo mula sa teoriyang pagputok na bahang basalot. Ang limang digring Celsius ay hindi sapat na taas ng mga temperatura ng daigdig upang ipaliwanag ang kamatayan ng 95% ng buhay. Ngunit ang gayong katamtamang pag-init ay maaaring mabagal na magpataas ng mga temperatura ng karagatan hanggang sa ang mga tumigas sa lamig na mga reservoir ng [[metano]](methane) sa ilalim ng sahig ng karagatan malapit sa mga baybayin(isang kasalukuyang pinupuntirya para sa isang bagong pinagkukunan ng enerhiya) ay natunaw na nagpapatalsik ng sapat na metano kasama sa mga pinaka makapangyarihang gaas na [[greenhouse]] sa atmospero upang magpataas ng mga temperatura ng daigdig ng karagdagang limang digring Celsius. Ang hipotesis na tumigas sa lamig na metano ay tumutulong na ipaliwanag ang tumaas na lebel ng [[karbon-12]] sa patong na hangganan ng Permian-Triasiko. Ito ay nakatutulong rin na ipaliwanag kung bakit ang unang yugto ng ng mga ekstinksiyon ng patong ay batay sa lupain, ang ikalawa ang batay sa tubig(at nagsisimula pagkatapos ng pagtaas ng mga lebel ng karbon-12) at ang ikatlo ay muling batay sa lupain. Ang mas spekulatibong hipotesis ang pagtaas ng [[radiasyon]] mula sa malapit na [[supernoba]] ay responsable sa mga ekstinksiyon. Ang mga [[trilobita]] na yumabong simula panahong [[Cambrian]] ay sa wakas naging ekstinkns bago ang wakas ng Permian. Ang mga [[nautilus]] na isang espesye ng mga cephalopod nakagugulat na nakaligtas sa pangyayaring ito. Noong 2006, ang isang pangkat ng mga siyentipikong Amerikano mula sa [[The Ohio State University]] ay nag-ulat ng ebidensiya para sa isang posibleng malaking [[krater]] (bunganga) ng [[taeng-bituin]] na [[Lupaing krater na Wilkes) na may [[diametro]]ng 500 kilometro sa [[Antarctica]].<ref name="big bang">{{cite web| url=http://researchnews.osu.edu/archive/erthboom.htm| title=Big Bang in Antarctica – Killer Crater Found Under Ice| publisher=Ohio State University Research News| first=Pam Frost| last=Gorder| date=June 1, 2006| access-date=Septiyembre 21, 2012| archive-date=Marso 6, 2016| archive-url=https://web.archive.org/web/20160306140004/http://researchnews.osu.edu/archive/erthboom.htm| url-status=dead}}</ref> Ang krater na ito ay matatagpuan sa lalim na 1.6 kilometro sa ilalim ng yelo ng Lupaing Wilkes sa silanganang Antartica. Ipinagpalagay ng mga siyentipiko na ang pagbanggang ito ay maaaring nagsanhi ng pangyayaring ekstinksiyon na Permian-Triasiko bagaman ang edad nito ay may braket lamang sa pagitan ng 100 milyon at 500 milyong taon ang nakalilipas. Kanila ring ipinagpalagay na maaaring nag-ambag sa isang paraan sa paghihiwalay ng [[Australia]] mula sa masa ng lupaing [[Antarctica]] na parehong bahagi superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang mga lebel ng paghahati ng [[iridiyo]] at [[quartz]] sa patong na Permian-[[Triasiko]] ay hindi lumalapit sa mga nasa patong na [[hangganang Kretaseyoso-Paleohene]]. Kung ang isang mas higit na proporsiyon ng mga espesye at mga indibidwal na organismo ay naging ekstinto sa panahong Permian-Triasiko, ito ay nagbigay duda sa pagbangga ng bulalakaw sa paglikha ng Kretasyoso Paleohene. May karagdagang pagdududa sa teoriyang ito batay sa mga [[fossil]] sa [[Greenland]] na nagpapakita ng unti unting ekstinksiyon na tumagal ng mga 80,000 taon na may tatlong mga natatanging mga yugto. Maraming mga siyentipo ay nangangatwirang ang pangyayaring Permian-Triasiko ay sanhi ng kombinasyon ng ilan o lahat ng mga hipotesis sa itaas at iba pang mga paktor. Ang pagkakabuo ng [[Pangaea]] ay nagpabawas ng bilang mga habitat na pang-baybayin at maaaring nag-ambag sa ekstinksiyon ng marmaing mga [[klado]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Paleosoiko]] pfwncmsq95heh1e1qvs23wcf7m82pno 1960812 1960797 2022-08-05T18:32:40Z Xsqwiypb 120901 /* ICS Subdivisions */ wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Permiyano}} | color = Permiyano | top_bar = | time_start = 298.9 | time_start_uncertainty = 0.15 | time_end = 251.902 | time_end_uncertainty = 0.024 | image_map = 280_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png | caption_map = Ang [[mundo]] sa huling Permiyano kung saan ang kontinenteng [[Pangaea]] ay umiiral | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Permian <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = [[First appearance datum|FAD]] of the [[Conodont]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus isolatus]]'' within the [[morphotype]] ''[[Streptognathodus|Streptognathodus wabaunsensis]]'' chronocline. | lower_gssp_location = [[Aidaralash]], [[Ural Mountains]], [[Kazakhstan]] | lower_gssp_coords = {{Coord|50.2458|N|57.8914|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 1996<ref>{{cite journal |last1=Davydov |first1=Vladimir |last2=Glenister |first2=Brian |last3=Spinosa |first3=Claude |last4=Ritter |first4=Scott |last5=Chernykh |first5=V. |last6=Wardlaw |first6=B. |last7=Snyder |first7=W. |title=Proposal of Aidaralash as Global Stratotype Section and Point (GSSP) for base of the Permian System |journal=Episodes |date=March 1998 |volume=21 |pages=11–18 |doi=10.18814/epiiugs/1998/v21i1/003 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/asselian.pdf |access-date=7 December 2020|doi-access=free }}</ref> | upper_boundary_def = FAD of the Conodont ''[[Hindeodus|Hindeodus parvus]]''. | upper_gssp_location = [[Meishan]], [[Zhejiang]], [[China]] | upper_gssp_coords = {{Coord|31.0798|N|119.7058|E|display=inline}} | upper_gssp_accept_date = 2001<ref>{{cite journal |last1=Hongfu |first1=Yin |last2=Kexin |first2=Zhang |last3=Jinnan |first3=Tong |last4=Zunyi |first4=Yang |last5=Shunbao |first5=Wu |title=The Global Stratotype Section and Point (GSSP) of the Permian-Triassic Boundary |journal=Episodes |date=June 2001 |volume=24 |issue=2 |pages=102–114 |doi=10.18814/epiiugs/2001/v24i2/004 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/induan.pdf |access-date=8 December 2020|doi-access=free }}</ref> <!--Atmospheric and Climatic Data--> }} Ang '''Permian''' ({{lang-es|Pérmico}}) ay isang panahong heolohiko at sistema na sumasaklaw mula {{Period span|permian}}.<ref>[[International Commission on Stratigraphy|ICS]], 2004</ref> Ito ang huling panahon ng [[erang Paleozoic]] at sumunod sa panahong [[Carboniferous]] at nauna sa panahong [[Triassic]]. Ito ay unang ipinakilala noong 1841 ng heologong si Sir [[Roderick Murchison]] at ito ipinangalan sa [[Perm Krai]] sa [[Russia]] kung saan ang mga [[strata]](patong ng bato) mula sa panahong ito ay orihinal na natagpuan. Ang panahong ito ay nakasaksi ng [[dibersipikasyon]] ng mga sinaunang [[amniote]] tungo sa mga pang-ninunong mga pangkat ng mga [[mamalya]], [[pagong]], [[lepidosauro]] at mga [[arkosauro]]. Ang daigdig sa panahong ito ay pinananaigan ng superkontinenteng [[Pangaea]] na pinalibutan ng isang pandaigdigang karagatan na [[Panthalassa]]. Ang malawak na mga [[ulanggubat]](rainforest) ng panahong ito ay naglaho na nag-iwan ng malalawak na mga rehiyon ng [[disyerto]]ng tuyo sa loob ng panloob na kontinental. Ang mga [[reptilya]] na nakaya ang mga mas tuyong kondisyong ito ay nanaig kapalit ng mga ninuno nitong mga [[ampibyano]]. Ang panahong Permian kasama ng erang Paleozoiko ay nagwakas sa pinakamalaking ekstinksiyong pang-masa sa kasaysayan ng daigdig kung saan ang halos 90% ng mga espesyeng pang-dagat at 70% ng mga espesyeng pang-lupain ay namatay. <ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.sciencedaily.com/articles/p/permian-triassic_extinction_event.htm |access-date=2012-09-06 |archive-date=2015-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150414073613/http://www.sciencedaily.com/articles/p/permian-triassic_extinction_event.htm |url-status=dead }}</ref> ==Mga yugto== Ang opisyal na mga subidisyon {{ICS 2004}} ng panahong Permiyanoang.<ref>[http://www.stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Late_Permian.html "Late Permian"] GeoWhen Database, [[International Commission on Stratigraphy|International Commission on Stratigraphy (ICS)]]</ref>: {| !Panahon !Yugto !Mababang hangganang |- | style="background-color: {{period color|Early Triassic}}; color:white;" |Maagang [[Triasiko]] | style="background-color: {{period color|Induan}}; color:white;" |Induan |251.902 ±0.024 milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="2" style="background-color: {{period color|Lopingian}};" |[[Lopingian]] | style="background-color: {{period color|Changhsingian}};" |[[Changhsingian]] |254.14 ±0.07 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Wuchiapingian}};" |[[Wuchiapingian]] |259.1 ±0.5 milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Guadalupian}};" |[[Guadalupian]] | style="background-color: {{period color|Capitanian}};" |[[Capitanian]] |265.1 ±0.4 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Wordian}};" |[[Wordian]] |268.8 ±0.5 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Roadian}};" |[[Roadian]] |272.95 ±0.11 milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Cisuralian}} " |[[Cisuralian]] | style="background-color: {{period color|Kungurian}};" |[[Kungurian]] |283.5 ±0.6 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Artinskian}};" |[[Artinskian]] |290.1 ±0.26 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Sakmarian}};" |[[Sakmarian]] |293.52 ±0.17 milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Asselian}};" |[[Asselian]] |298.9 ±0.15 milyong taon ang nakakalipas |} ==Mga karagatan== Ang mga lebel ng dagat sa panahong Permian ay nanatiling pangkalahatang mababa at ang malapit sa mga baybaying mga kapaligiran ay limitado ng koleksiyon ng halos lahat ng mga masa ng lupain sa isang kontinente na tinatawag na [[Pangaea]]. Ito ay maaaring sanhi sa isang bahagi ng mga [[ekstinksiyon]] ng mga espesyeng marino sa huli ng panahong ito sa pamamagitan ng pagpapaliit ng mga mababaw na lugar na baybayin na ninais ng maraming mga organismong marino. ==Paleoheograpiya== [[File:280 Ma plate tectonic reconstruction.png|thumb|230px|right|Ang heograpiya ng daigdig na Permian.]] [[Talaksan:Pangaea continents.svg|lang=tl|thumb|right|250px|Ang superkontinenteng Pangaea. Ang asul na karagatang pumapalibot rito ang [[Panthalassa]].]] Sa panahong Permian, ang lahat ng mga pangunahing masa ng lupain ng daigdig ay natipon sa isang superkontinenteng tinatawag na [[Pangaea]]. Ang Pangaea ay nasa dalawang panig ng [[ekwador]] at sumakop tungo sa mga [[polo]] na may tumutugong epekto sa mga kuryente ng karagatan sa isang malaking karagatang tinatawag na [[Panthalassa]] at isang [[Karagatang Paleo-Tethys]] na isang malaking karagatan na nasa pagitan ng [[Asya]] at [[Gondwana]]. Ang kontinenteng [[platong Cimmeria|Cimmeria]] ay humiwalay papalayo sa [[Gondwana]] at lumipat papahilaga sa [[Laurasya]] na nagsanhi sa Paleo-tethys na lumiit. Ang isang bagong karagatan ay lumalago sa katimugang dulo na tinatawag na [[Karagatang Tethys]] na isang karagatang na nananaig sa halos ng era na [[Mesosoiko]]. Ang mga malalaking masa ng lupaing kontinental ay lumikha ng mga klima na may mga sukdulang bariasyon ng mga kondisyon init at lamig at [[habagat]] na may mataas na pang panahong paterno ng pagbagsak ng ulan. Ang mga [[disyerto]] ay tila malawak sa [[Pangaea]]. Ang gayong mga tuyong kondisyon ay pumabor sa mga [[hymnosperma]] na mga halamang may buto na pinapalibutan ng isang protektibong takip kesa sa mga halaman gaya ng mga [[fern]] na nagkalat ng mga [[spora]]. Ang unang mga modernong puno na mga [[Pinophyta|konipero]], mga [[ginkgo]] at mga [[cycad]] ay lumitaw sa panahong Permian. Ang tatlong mga pangkalahatang area ay lalong kilala sa mga ekstensibong depositong Permian: ang [[mga kabundukang Ural]](kung saan ang mismong Perm ay matatagpuan), Tsina at ang timog kanluran ng Hilagang Amerika kung saan ang [[basin na Permian]] sa estado ng [[Texas]] sa [[Estados Unidos]] ay ipinangalan dahil ito ang isa sa may pinaka makapal na mga deposito ng mga batong Permian sa daigdig. ==Klima== [[File:Selwyn Rock 2.JPG|thumb|right|[[Inman Valley, South Australia|Batong Selwyn, Timog Australia]] - na isang hinukay na [[stratiasyong glasyal|palitadang pang-yelo]] ng panahong Permian.]] Ang klima sa panahong Permian ay medyo iba iba. Sa simula ng Permian, ang daigdig ay hawak pa rin ng isang [[Panahong yelo]] mula sa panahong [[Carboniferous]]. Ang mga glasyer(yelo) ay umurong sa mga gitna ng Permian habang ang klima ay unti unti katamtamang uminit na nagpatyo ng mga loob ng kontinente. <ref name="palaeos.com">{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.palaeos.com/Paleozoic/Permian/Permian.htm |access-date=2012-09-21 |archive-date=2007-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070428232539/http://www.palaeos.com/Paleozoic/Permian/Permian.htm |url-status=dead }}</ref> Sa huling panahong Permian, ang pagtutuyo ay nagpatuloy bagaman ang temperatura ay nagsiklo sa pagitan ng mga siklo ng katamtamang init at lamig.<ref name="palaeos.com"/> ==Buhay== [[File:HercosestriaPair040111.jpg|thumb|Ang ''[[Hercosestria]] cribrosa'', na isang bumubuo ng [[reef]] na productid brachiopod (Gitnang Permian, Glass Mountains, Texas).]] ===Marinong biota=== Ang mga depositong marino sa Permian ay mayaman sa mga [[fossil]] ng mga [[molluska]], [[ekinoderma]] at mga [[brachiopod]]. Ang mga fossiladong shell ng dalawang uri ng [[inbertebrata]] ay malawak na ginamit upang tukuyin ang mga strata(patong ng bato) ng panahong Permiya at i-[[korelado]] ang mga ito sa pagitan ng mga lugar: ang mga [[fusulinid]] na isang uri ng may shell na tulad ng [[amoeba]] na [[protista]] na isa sa mga [[foraminifera]] at ang mga [[ammonita|ammonoid]] na may mga shell na [[cephalopod]] na malayong mga kamag-anak ng mga modernong [[nautilus]]. Sa pagsasara ng panahong Permian, ang mga [[triobita]] at ang isang bilang ng ibang ng mga pangkat marino ay naging [[ekstinksiyon|enkstinkt]]. ===Pang-lupaing biota=== Ang buhay pang-lupain sa Permian ay kinabibilangan ng mga dibersong halaman, mga [[fungi]], mga [[arthropoda]] at iba't ibang mga uri ng mga [[tetrapodang Permian|tetrapoda]]. Ang panahong ito ay nakakita ng isang malawak na disyertong tumatakip sa loob ng [[Pangaea]]. Ang sonang katamtamangb init ay kumalata sa hilagaang hemispero kung saan ang ekstensibong tuyong disyerto ay lumitaw. Ang mga batong nabuo sa simula ng panahong ito ay namantsahang pula ng mga [[bakal (elemento)|bakal]] na oksido na resulta masidhing pag-iinit ng [[araw]] sa isang surpasiyong walang takip na halamanan. Ang isang bilang ng mga mas matandang uri ng mga halaman at hayop ay namatay o naging mga elementong marhinal. Ang panahong Permian ay nagsimula na ang mga flora ng panahong [[Carboniferous]] ay yumayabong pa rin. Sa mga gitna ng Permian, ang isang pangunahing transisyon sa halamanan ay nagsimula. Ang may gusto ng swamp na mga punong [[lycopod]] ng [[Karboniperso]] gaya ng ''[[Lepidodendron]]'' at ''[[Sigillaria]]'' ay patuloy na pumalit sa loob na kontinental ng mga mas maunlad na mga [[butong fern]] at simulang mga [[konipero]]. Sa pagsasara ng panahong Permian, ang mga lycopod at mga swamp na equicete na nagpapaala-ala ng flora ng panahong [[Karboniperso]] ay inilagay sa isang serye ng mga islang pang-ekwador sa [[Dagat Paleotethys]] na kalaunang naging [[Timog Tsina]]. <ref>Xu, R. & Wang, X.-Q. (1982): Di zhi shi qi Zhongguo ge zhu yao Diqu zhi wu jing guan (Reconstructions of Landscapes in Principal Regions of China). Ke xue chu ban she, Beijing. 55 pages, 25 plates.</ref> Ang panahong Permian ay nakakita ng [[radiasyong pag-aangkop]] ng maraming mga halagang pangkat [[konipero]] kabilang ang mga ninuno ng mga maraming kasalukuyang panahong pamilya nito. Ang mga mayayamang kagubatan ay umiiral sa maraming mga area na may dibersong halo ng mga pangkat ng halaman. Ang katimugang kontinente ay nakakita ng ekstensibong mga kagubatang butong fern ng flora na ''[[Glossopteris]] ''. Ang mga lebel ng [[oksiheno]] ay malamang mataas doon. Ang mga [[gingko]] at mga [[cycad]] ay lumitaw rin sa panahong ito. ===Mga insekto=== Sa panahong [[Pennsylvanian]] at tungo sa Permian, ang pinaka matagumpay ang mga primitibong [[Blattoptera|mga kamag-anak ng ipis]]. Ang anim na mabibilis na mga hita, ang apat na mahusay na nagpaunlad ng mga tumitiklop na mga pakpak, medyo mahusay na mga mata, ang mahaba at mahusay na umunlad na mga antena, isang [[sistemang dihestibo]] na [[omnibora|omniboroso]], isang reseptakel para sa pag-iimbak ng [[spermatozoa]], isang batay sa [[chitin]] na [[eksoskeleton]] na maaaring sumuporta at pumrotekta gayunding ang isang anyo ng [[gizzard]] at maiging mga bahagi ng bibig ay nagbigay rito ng hindi matatalong kapakinabagan sa mga hayop na [[herbiboroso]]. Ang mga 90% ng mga insekto sa simula ng panahong Permian ay mga tulad ng [[ipis]] na mga insekto na [[Blattoptera]].<ref>Zimmerman EC (1948) Insects of Hawaii, Vol. II. Univ. Hawaii Press</ref> Ang mga primitibong anyo ng mga [[tutubi]]([[Odonata]] ay nananaig na mga maninilang pang himpapawid at malamang nanaig rin sa pagsila ng mga insekto. Ang tunay na odonata ay lumitaw sa panahong Permian <ref>Grzimek HC Bernhard (1975) Grzimek's Animal Life Encyclopedia Vol 22 Insects. Van Nostrand Reinhold Co. NY.</ref><ref>Riek EF Kukalova-Peck J (1984) A new interpretation of dragonfly wing venation based on early Upper Carboniferous fossils from Argentina (Insecta: Odonatoida and basic character states in Pterygote wings.) Can. J. Zool. 62; 1150-1160.</ref> at ang lahat ng mga ito ay epektibong [[ampibyan|ampibyoso]](pang-tubig na mga hindi matandang yugto at mga matatandang pang-lupain) gayundin ang lahat ng mga modernong [[odonata]]. Ang mga prototipo ng mga ito ang pinakamatandang may pakpak na mga [[fossil]]<ref>Wakeling JM Ellington CP (1997) Dragonfly flight III lift and power requirements. Journal of Experimental Biology 200; 583-600, on p589</ref> na bumabalik sa panahong [[Deboniyano]] at iba sa mga ilang respeto mula sa mga pakpak ng ibang mga insekto.<ref>Matsuda R (1970) Morphology and evolution of the insect thorax. Mem. Ent. Soc. Can. 76; 1-431.</ref> Ang mga [[fossil]] ay nagmumungkahing ang mga ito ay nag-aangkin ng maraming mga modernong katangian kahit sa huling [[Carboniferous]] at posibleng nakabihag ang mga ito ng mga maliit na [[bertebrata]] sapagkat ang ilang mga espesye ay may saklaw ng pakpak na 71&nbsp;cm.<ref>Riek EF Kukalova-Peck J (1984) A new interpretation of dragonfly wing venation based on early Upper Carboniferous fossils from Argentina (Insecta: Odonatoida and basic character states in Pterygote wings.) Can. J. Zool. 62; 1150-1160</ref> Ang ilang mga pangkat ng insekto ay lumitaw sa panahong Permian kabilang ang mga [[Coleoptera]] (mga beetle) at [[Hemiptera]] (tunay na mga bug). ===Fauna na Synapsid at ampibyan=== Ang Simulang faunang pang-lupain ng panahong Permian ay pinanaigan ng mga [[pelikosauro]] at mga [[ampibyan]], sa Gitnang Permian ng mga primitibong [[therapisda]] gaya ng mga [[dinocephalia]] at sa Huling Permian ay ng mas maunlad na mga [[therapsida]] gaya ng mga [[gorgonopsia]] at mga [[dicynodont]]. Tungo sa pinaka wakas ng panahong Permian, ang unang mga[[Archosauriformes|arkosauro]] ay lumitaw na isang pangkat na nagpalitaw sa mga [[dinosauro]] sa sumunod na panahong [[Triassic]]. Lumitaw rin sa wakas ng Permian ang mga unang [[cynodonta]] na nagpatuloy na mag-[[ebolusyon|ebolb]] sa mga [[mamalya]] sa panahong [[Triasiko]]. Ang isa pang pangkat ng mga therapsida na mga [[therocephalia]] gaya ng ''[[Trochosaurus]]'' ay lumitaw sa Gitnang Permian. Walang mga pang-himpapawid na [[bertebrata]] sa panahong Permian. Ang panahong Permian ay nakakita ng pag-unlad ng isang buong fauna na pang-lupain at ang paglitaw ng unang [[megafauna]]ng mga [[herbibora]] at [[karnibora]]. Ito ang panahong ang mga [[anapsida]] ay pinakamataas sa anyo ng isang malaking mga [[Pareiasauro]] at bilang ng mga mas maliit na pangkalahatang tulad ng [[butiki]]ng mga pangkat. Ang isang pangkat ng mga maliliit na [[reptilya]] na mga [[diapsida]] ay nagsimulang dumami. Ang mga ito ang mga ninuno ng karamihang mga modernong [[reptilya]] at ang nanaig na mga [[dinosauro]] gayundin ang mga [[ptesauro]] at mga [[buwaya]]. Sa panahong ito ay yumayabong rin ang mga sinaunang ninuno ng mga [[mamalya]] na mga [[synapsida]] na kinabibilangan ng ilang malalaking kasapi gaya ng ''[[Dimetrodon]]''. Ang mga [[reptilya]] ay nanaig sa mga [[bertebrata]] dahil ang espesyal na [[radiasyong pag-aangkop]] ng mga ito ay pumayag sa mga ito na yumabong sa mas tuyong klima. Ang mga [[ampibyano]]ng Permian ay binubuo ng mga [[temnospondyli]], [[lepospondyli]] at mga [[Batrachosauria|batrachosaur]]. <center> <gallery> File:EdaphosaurusDB.jpg|''[[Edaphosaurus|Edaphosaurus pogonias]]'' at ''[[Platyhystrix]]'' - Simulang Permian, Hilagang Amerika at Europa, File:Dimetr eryopsDB.jpg|''[[Dimetrodon]]'' at ''[[Eryops]]'' - Simulang Permian, Hilagang Amerika File:Ocher fauna DB.jpg|Ocher fauna, [[Estemmenosuchus]] at [[Ivantosaurus]] - Gitnang Permian, Rehiyong Ural File:Titanophoneus 3.jpg|''[[Titanophoneus]]'' at ''[[Ulemosaurus]]'' - Rehiyong Ural </gallery> </center> ==Pangyayaring ekstinksiyong Permian-Triasiko== Ang panahong Permian ay nagwakas sa isang pinaka ekstensibong [[pangyayaring ekstinksiyon]] na naitala sa [[paleontolohiya]] na [[pangyayaring ekstinksiyong na Permian-Triasiko]]. Ang 90% hanggang 95% ng mga espesyeng marino ay naging [[ekstinto]] gayundin ang 70% ng lahat ng mga organismong pang-lupain. Ito ang tanging alam na ekstinksiyong pang-masa ng mga [[insekto]]. <ref>http://geology.about.com/od/extinction/a/aa_permotrias.htm</ref><ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.kgs.ku.edu/Extension/fossils/massExtinct.html |access-date=2012-09-21 |archive-date=2018-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180810192523/http://www.kgs.ku.edu/Extension/fossils/massExtinct.html |url-status=dead }}</ref> Ang pag-ahon mula sa pangyayaring Permian-Triasiko ay tumagal. Sa lupain, ang mga ekosistema ay tumagal ng 30 milyong taon upang makapanumbalik. <ref name="SahneyBenton2008RecoveryFromProfoundExtinction">{{cite journal|url=http://journals.royalsociety.org/content/qq5un1810k7605h5/fulltext.pdf|author=Sahney, S. and Benton, M.J.|year=2008|title=Recovery from the most profound mass extinction of all time|journal=Proceedings of the Royal Society: Biological|doi=10.1098/rspb.2007.1370|volume = 275|pages = 759–65|format=PDF|pmid=18198148|issue=1636|pmc=2596898}}</ref> May isa ring mahalagang ebidensiya na ang malawak na mga pagputok ng mga [[basaltong baha]] mula sa output na magmang tumagal ng mga libo libong taon sa ngayong [[Siberian Traps]] ay nag-ambag sa stress na pangkapaligiran na tumungo sa ekstinksiyong pang-masa. Ang nabawasang habitat na pang-baybayin at mataas na pagiging tuyo ay malamang nag-ambag rin. Batay sa halaga ng [[lava]] na tinatayang nalikha sa panahong ito, ang pinaka masahol na kasong senaryo ay ang pagpapatalik ng sapat na [[karbon dioksido]] mula sa mga pagputok upang magpataas na mga temperatura ng daigdig na limang digring Celsius.<ref name="palaeos.com"/> Ang isa pang hipotesis ay kinasasangkutan ng gaas [[hidrohenong sulpido]]. Ang mga porsiyon ng malalim na karagatan ay periodikong mawawalan ng lahat ng mga natunaw nitong [[oksiheno]] na pumapayag sa [[bakterya]] na namumuhay nang walang [[oksiheno]] na yumabong at lumikha ng gaas na hidrohenong sulpido. Kung ang sapat na hidrohenong sulpido ay natipon sa sonang anoreksiko, ang gaas ay maaaring tumaas sa [[atmospero]]. Ang mga gaas na nag-[[oksidasyon|ooksidisa]] sa atmospero ay wawasak sa gaas na nakalalason ngunit ang hidrohenong sulpido ay agad na kokonsumo ng lahat ng mga makukuhang gaas na atmospero upang baguhin ito. Ang mga lebel ng hidrohenong sulpido ay dramatikong tataas sa ilang mga daang taon. Ang pagmomodelo ng gayong pangyayari ay nagpapakita na ang gaas ay wawasak ng [[osona]] sa itaas na atmospero na papayag sa radiasyong [[ultraviolet]] na pumatay ng mga espesye na nakaligtas sa gaas na nakalalason.<ref name=Kump>{{cite journal|author=Kump, L.R., A. Pavlov, and M.A. Arthur|title=Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia|journal=Geology|volume=33|issue=May|year=2005|pages=397–400|doi= 10.1130/G21295.1|bibcode=2005Geo....33..397K}}</ref> Siyempre, may mga espesyeng maaaring makapag-[[metabolismo|metabolisa]] ng hidrohenong sulipido. Ang isa pang hipotesis ay itinayo mula sa teoriyang pagputok na bahang basalot. Ang limang digring Celsius ay hindi sapat na taas ng mga temperatura ng daigdig upang ipaliwanag ang kamatayan ng 95% ng buhay. Ngunit ang gayong katamtamang pag-init ay maaaring mabagal na magpataas ng mga temperatura ng karagatan hanggang sa ang mga tumigas sa lamig na mga reservoir ng [[metano]](methane) sa ilalim ng sahig ng karagatan malapit sa mga baybayin(isang kasalukuyang pinupuntirya para sa isang bagong pinagkukunan ng enerhiya) ay natunaw na nagpapatalsik ng sapat na metano kasama sa mga pinaka makapangyarihang gaas na [[greenhouse]] sa atmospero upang magpataas ng mga temperatura ng daigdig ng karagdagang limang digring Celsius. Ang hipotesis na tumigas sa lamig na metano ay tumutulong na ipaliwanag ang tumaas na lebel ng [[karbon-12]] sa patong na hangganan ng Permian-Triasiko. Ito ay nakatutulong rin na ipaliwanag kung bakit ang unang yugto ng ng mga ekstinksiyon ng patong ay batay sa lupain, ang ikalawa ang batay sa tubig(at nagsisimula pagkatapos ng pagtaas ng mga lebel ng karbon-12) at ang ikatlo ay muling batay sa lupain. Ang mas spekulatibong hipotesis ang pagtaas ng [[radiasyon]] mula sa malapit na [[supernoba]] ay responsable sa mga ekstinksiyon. Ang mga [[trilobita]] na yumabong simula panahong [[Cambrian]] ay sa wakas naging ekstinkns bago ang wakas ng Permian. Ang mga [[nautilus]] na isang espesye ng mga cephalopod nakagugulat na nakaligtas sa pangyayaring ito. Noong 2006, ang isang pangkat ng mga siyentipikong Amerikano mula sa [[The Ohio State University]] ay nag-ulat ng ebidensiya para sa isang posibleng malaking [[krater]] (bunganga) ng [[taeng-bituin]] na [[Lupaing krater na Wilkes) na may [[diametro]]ng 500 kilometro sa [[Antarctica]].<ref name="big bang">{{cite web| url=http://researchnews.osu.edu/archive/erthboom.htm| title=Big Bang in Antarctica – Killer Crater Found Under Ice| publisher=Ohio State University Research News| first=Pam Frost| last=Gorder| date=June 1, 2006| access-date=Septiyembre 21, 2012| archive-date=Marso 6, 2016| archive-url=https://web.archive.org/web/20160306140004/http://researchnews.osu.edu/archive/erthboom.htm| url-status=dead}}</ref> Ang krater na ito ay matatagpuan sa lalim na 1.6 kilometro sa ilalim ng yelo ng Lupaing Wilkes sa silanganang Antartica. Ipinagpalagay ng mga siyentipiko na ang pagbanggang ito ay maaaring nagsanhi ng pangyayaring ekstinksiyon na Permian-Triasiko bagaman ang edad nito ay may braket lamang sa pagitan ng 100 milyon at 500 milyong taon ang nakalilipas. Kanila ring ipinagpalagay na maaaring nag-ambag sa isang paraan sa paghihiwalay ng [[Australia]] mula sa masa ng lupaing [[Antarctica]] na parehong bahagi superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang mga lebel ng paghahati ng [[iridiyo]] at [[quartz]] sa patong na Permian-[[Triasiko]] ay hindi lumalapit sa mga nasa patong na [[hangganang Kretaseyoso-Paleohene]]. Kung ang isang mas higit na proporsiyon ng mga espesye at mga indibidwal na organismo ay naging ekstinto sa panahong Permian-Triasiko, ito ay nagbigay duda sa pagbangga ng bulalakaw sa paglikha ng Kretasyoso Paleohene. May karagdagang pagdududa sa teoriyang ito batay sa mga [[fossil]] sa [[Greenland]] na nagpapakita ng unti unting ekstinksiyon na tumagal ng mga 80,000 taon na may tatlong mga natatanging mga yugto. Maraming mga siyentipo ay nangangatwirang ang pangyayaring Permian-Triasiko ay sanhi ng kombinasyon ng ilan o lahat ng mga hipotesis sa itaas at iba pang mga paktor. Ang pagkakabuo ng [[Pangaea]] ay nagpabawas ng bilang mga habitat na pang-baybayin at maaaring nag-ambag sa ekstinksiyon ng marmaing mga [[klado]]. ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Paleosoiko]] dw82sf8rf1t6651nvc4kniu5zg1yh2x 0 187735 1960804 1959650 2022-08-05T18:20:20Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Hurasiko}} | color = Hurasiko | top_bar = | time_start = 201.3 | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 145.0 | time_end_prefix = ~ | image_map = MiddleJurassicMap.jpg | caption_map = mapa ng [[mundo]] sa Huling Hurasiko | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Jurassic <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = First appearance of the [[ammonite]] ''[[Psiloceras|Psiloceras spelae tirolicum]]''. | lower_gssp_location = Kuhjoch section, [[Karwendel|Karwendel mountains]], [[Northern Calcareous Alps]], Austria | lower_gssp_coords = {{Coord|47.4839|N|11.5306|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 2010 | upper_boundary_def = Not formally defined | upper_def_candidates = *Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r *Base of [[Calpionellid]] zone B *[[First appearance datum|FAD]] of [[ammonite]] ''[[Berriasella|Berriasella jacobi]]'' | upper_gssp_candidates = None <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = }} Ang '''Hurasiko''' (Ingles: '''Jurassic''') ay isang panahong heolohiko na sumasklaw mula {{period span|Jurassic}}. Ito ay nasa pagitan ng panahong [[Triassic]] at [[Cretaceous]]. Ang panahong ito ay binubuo ng gitnang panahon ng [[Erang Mesozoiko]] na kilala rin bilang ''Panahon ng mga Reptilya''. Ang simula ng panahong ito ay minarkahan ng isang malaking [[pangyayaring ekstinksiyon na Triassic-Jurassic]]. Gayunpaman, ang huli nang panahong ito ay hindi nakasaksi ng anumang malaking pangyayaring ekstinksiyon. Ang Jurassic ay ipinangalan sa [[Mga bundok na Jura]] sa loob ng [[Alps na Europeo]] kung saan ang stratang batong apog mula sa panahong ito ay unang natukoy. Sa simula ng Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsimulang maghiwalay sa dalawang mga masa ng lupain: ang [[Laurasia]] sa hilaga at ang [[Gondwana]] sa timog. Ito ay lumikha ng mas maraming mga baybayin at naglipat ng klimang kontinental mula sa tuyo tungo sa mahalumigmig at maraming mga tuyong disyerto ay pinalitan ng mga saganang ulang gubat. Ang mga [[dinosauro]] ay nanaig sa lupain at umabot sa rurok nito sa panahong ito habang ang mga ito ay sumailalim sa dibersipikasyon sa iba't ibang mga pangkat. Ang unang mga [[ibon]] ay lumitaw rin sa panahong ito na nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa isang sangay ng mga dinosaurong [[theropod]]. Ang mga karagatan ay tinatahanan ng mga reptilyang pang-dagat gaya ng mga [[ichthyosaur]] at [[plesiosaur]] samantalang ang mga [[pterosaur]] ang nananaig na mga bertebratang lumilipad. Ang mga [[mamalya]] ay umiral rin sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga ito ay nasapawan ng mga [[dinosauro]] at ang mga mamalyang ito ay bumubuo lamang sa isang maliit at hindi mahalagang bahagi ng biospero. ==Mga dibisyon== Ang panahong Jurassic ay nahahati sa [[Simulang Jurassic]], [[Gitnang Jurassic]] at [[Huling Jurassic]]. Ang sistemang Jurassic sa [[stratigrapiya]] ay nahahati sa Mababang Jurassic, Gitnang Jurassic at Itaas na Jurassic na serye ng mga pagkakabuong bato na kilala rin bilang mga ''Lias'', ''Dogger'' at ''Malm'' sa Europa.<ref name="Palaeos website">Kazlev, M. Alan (2002) [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm Palaeos website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060105125654/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm |date=2006-01-05 }} Accessed July. 22, 2008</ref> Ang paghihiwalay ng terminong Jurassic sa tatlong mga seksiyon ay bumabalik kay [[Leopold von Buch]] (* 1774, † 1853).<ref name="Pieńkowski et al., 2008"/> Ang mga yugtong pang-fauna na mula sa pinakabata hanggang pinakamatanda ang sumusunod: {| | '''[[Huling Jurassic|Itaas/Huling Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Tithonian]] | ({{period start|tithoniyano}} ± 4.0&nbsp;– 145.5 ± 4.0 [[annum|Mya]]) |- |&nbsp; [[Kimmeridgian]] | (155.7 ± 4.0&nbsp;– 150.8 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Oxfordian stage|Oxfordian]] | (161.2 ± 4.0&nbsp;– 155.7 ± 4.0 Mya) |- | '''[[Gitnang Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Callovian]] | (164.7 ± 4.0&nbsp;– 161.2 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Bathonian]] | (167.7 ± 3.5&nbsp;– 164.7 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Bajocian]] | (171.6 ± 3.0&nbsp;– 167.7 ± 3.5 Mya) |- |&nbsp; [[Aalenian]] | (175.6 ± 2.0&nbsp;– 171.6 ± 3.0 Mya) |- | '''[[Simulang Jurassic|Mababa/Simulang Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Toarcian]] | (183.0 ± 1.5&nbsp;– 175.6 ± 2.0 Mya) |- |&nbsp; [[Pliensbachian]] | (189.6 ± 1.5&nbsp;– 183.0 ± 1.5 Mya) |- |&nbsp; [[Sinemurian]] | (196.5 ± 1.0&nbsp;– 189.6 ± 1.5 Mya) |- |&nbsp; [[Hettangian]] | (199.6 ± 0.6&nbsp;– 196.5 ± 1.0 Mya) |} [[File:Europasaurus holgeri Scene 2.jpg|thumb|260px|Ang mga malalaking [[dinosauro]] ay gumala sa mga kagubatan ng parehong malalaking mga [[konipero]] sa panahong Jurassic.]] ==Paleoheograpiya at tektonika== Sa Simulang Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nahati sa hilagaang superkontinenteng [[Laurasya]] at ang katimugang superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang [[Golpo ng Mehiko]] ay nagbukas sa bagong paghihiwalay sa pagitan ng Hilagang Amerika at sa ngayong [[Peninsulang Yucatan]] sa [[Mehiko]]. Ang Jurassicng Hilagang [[Karagatang Atlantiko]] ay relatibong makitid samantalang ang Timog Atlantiko ay hindi nagbukas hanggang sa sumunod na panahong [[Kretaseyoso]] nang ang mismong [[Gondwana]] ay nahati.<ref>[http://www.scotese.com/late1.htm Late Jurassic<!-- Bot generated title -->]</ref> Ang [[Karagatang Tethys]] ay nagsara at ang basin na [[Basin na Mediteraneo|Neotethys]] ay lumitaw. Ang mga klima ay katamtamang mainit na walang ebidensiya ng [[glasiasyon]](pagyeyelo). Gaya ng sa panahong Triasiko, walang maliwanag na lupain sa anuman sa mga polo at walang ekstensibong mga kap ng yelong umiral. Ang rekord na heolohiko ng panahong Jurassic ay mahusay sa kanluraning Europa kung saan ang mga ekstensibong marinong mga pagkakasunod ay nagpapakita ng panahon nang ang karamihan ng kontinente ay lumubog sa ilalim ng mababaw na mga dagat tropiko. Ang mga kilalang locale ay kinabibilangan ng [[Baybaying Hurassik]](na isang [[World Heritage Site]]) at ang kilalang huling Jurassicng ''[[lagerstätte]]n'' ng [[Holzmaden]] at[[Solnhofen limestone|Solnhofen]].<ref>{{Cite web |title=Jurassic Period<!-- Bot generated title --> |url=http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714073301/http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |url-status=dead }}</ref> Salungat dito, ang rekord ng panahong Jurassic sa Hilagang Amerika ang pinakamasahol ng epoch na [[Mesosoiko]] na may ilang mga nakausling patong ng bato sa ibabaw.<ref>{{Cite web |title=map |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715063347/http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |url-status=dead }}</ref> Bagaman ang epikontinental na [[Dagat Sundance]] ay nag-iwan ng mga marinong deposito sa mga bahagi ng hilagaang kapatagan ng Estados Unidos at Canada sa panahong Jurassic, ang karamihan ng mga nalantad ng sedimento mula sa panahong ito ay pang-kontinente gaya ng mga depostong [[alluvium|alluvial]] ng [[Pormasyong Morrison]]. Ang panahong Jurassic ay isang panahon ng [[dagat kalsito]]ng heokemiko na ang mababa sa magnesium na [[kalsito]] ang pangunahing inorganikong presipitato ng [[kalsiyum karbonata]]. Ang mga matitigas na lupaing karbonata ay kaya napaka karaniwan kasama ng mga [[ooid]] na kalsitiko, mga sementong kalsitiko at mga faunang inbertebrata na may mga nanaig na kalansay na kalsitiko. (Stanley and Hardie, 1998, 1999). Ang unang ilang mga malalaking mga [[batholitho]] ay nailagay sa hilagaang kordilyerang Amerikano sa simula ng Gitnang Jurassic na nagmamarka ng [[oreheniyang Nevadan]].<ref>Monroe and Wicander, 607.</ref> Ang mga mahahalagang pagkakalantad na Jurassic ay matatagpuan sa Rusya, Indiya, Timog Amerika, Austalasya at Nagkakaisang Kaharian(UK). Sa Aprika, ang strata ng Simulang Jurassic ay naipamahagi sa isang katulad na anyo sa mga kama ng Huling [[Triasiko]] na may mas karaniwang mga nakausling paton sa timog at hindi mas karaniwang mga kamang fossil na pinanaigan ng mga track sa hilaga.<ref name="dinopedia-african"/> Habang ang panahong Jurassic ay nagpapatuloy, ang mas malaki at mas ikonikong mga pangkat ng mga [[dinosauro]] tulad ng mga [[sauropoda]] at mga [[ornithopoda]] ay lumaganap sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Gitnang Jurassic ay hindi kinakatawan o mahusay na napag-aralan sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Huling Jurassic ay masahol ring kinakatawan maliban sa spektakular na faunang Tendenguri sa Tanzani.<ref name="dinopedia-african"/> Ang buhay sa Huling Jurassic ng Tendenguri ay labis na katulad ng [[Promasyong Paleobiota ng Morisson]] na natagpuan sa kanluraning [[Pormasyong Morrison]] ng Hilagang Amerika.<ref name="dinopedia-african">Jacobs, Louis, L. (1997). "African Dinosaurs". ''Encyclopedia of Dinosaurs''. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. p. 2-4.</ref> <center><gallery> File:MakhteshGadolCenter02.jpg|Mga batong apog at marl na Jurassic(ang [[Pormasyong Matmor]]) sa katimugang Israel. File:Gigandipus.JPG|Ang ''Gigandipus'' na isang bakas ng paa ng [[dinosauro]] sa Mababang Jurassicng [[Pormasyong Moenava]] sa St. George Dinosaur Discovery Site sa Johnson Farm, timog kanluraning [[Utah]]. File:SEUtahStrat.JPG|Ang stratigrapiyang [[Permian]] hanggang Jurassic ng areang [[Colorado Plateau]] timog silangang [[Utah]]. </gallery></center> ==Fauna== ===Akwatiko at marino=== Sa panahong Jurassic, ang mga pangunahing [[bertebrata]]ng namumuhay sa mga dagat ang mga [[isda]] at mga marinong [[reptilya]]. Ang huli ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] na nasa rurok ng dibersidad nito, ang mga [[plesiosauria|plesiosauro]], mga [[pliosauro]] at mga marinong [[buwaya]] ng mga pamilyang [[Teleosauridae]] at [[Metriorhynchidae]].<ref>Motani, R. (2000), Rulers of the Jurassic Seas, Scientific American vol.283, no. 6</ref> Sa daigdig na [[inbertebrata]], ang ilang mga bagong pangkat ay lumitaw kabilang ang mga [[rudista]](isang bumubuo ng [[reef]] na uri ng mga [[bibalbo]]) at ang mga [[Belemnitida|belemnite]]. Ang mga kalkareyosong [[Sabellidae|sabellid]] (''Glomerula'') ay lumitaw sa Simulang Jurassic.<ref name=VinnMutvei2009>{{cite journal | author = Vinn, O. | author2 = Mutvei, H. | year = 2009 | title = Calcareous tubeworms of the Phanerozoic | journal = Estonian Journal of Earth Sciences | volume = 58 | issue = 4 | pages = 286-296 | url = http://www.kirj.ee/public/Estonian_Journal_of_Earth_Sciences/2009/issue_4/earth-2009-4-286-296.pdf | accessdate = 2012-09-16 }}</ref> Ang panahong Jurassic ay mayroon ring dibersong nagkukrusto at bumubutas na mga pamayanang(sclerobiont) at ito ay nakakakita ng isang mahalagang pagtaas sa mga [[bioerosyon]] ng mga shell na karbonata at mga matitigas na lupain. Ang lalong mga karnaiwan ang [[ichnotaxa|ichnogenus]] ([[bakas na fossil]]) ''[[Gastrochaenolites]]''.<ref>{{cite journal |last=Taylor |first=P. D. |last2=Wilson |first2=M. A. |year=2003 |title=Palaeoecology and evolution of marine hard substrate communities |journal=Earth-Science Reviews |volume=62 |issue=1–2 |pages=1–103 |doi=10.1016/S0012-8252(02)00131-9 |bibcode = 2003ESRv...62....1T }}</ref> Sa panahong Jurassic, ang mga apat o limang mga labindalawang [[klado]] ng mga organismong plaktoniko na umiiral sa fossil rekord ay nakaranas ng isang malaking [[ebolusyon]]aryong [[radiasyong pag-aangkop]] o lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> <center><gallery> File:Leedsi&Liopl DB.jpg|Isang higit sa 10 metrong habang ''[[Liopleurodon]]'' (kanan) na nanliligalig sa mas malaking ''[[Leedsichthys]]'' sa panahong Jurassic. File:Fischsaurier fg01.jpg|Ang ''[[Ichthyosaurus]]'' mula sa mababa o simulang mga slatong Jurassic sa katimugang Alermika na nagpapakita ng isang tulad ng [[dolphin]] na hugis ng katawan. File:Muraenosaurus l2.jpg|Ang mga tulad ng [[Plesiosauro]]ng ''[[Muraenosaurus]]'' ay gumala sa mga karagatang Jurassic. File:JurassicMarineIsrael.JPG|Ang [[Gastropoda]] at mga nakakabit na mytilid [[bibalbo]] sa isang pagkakamang plano ng batong apog sa panahong Jurassic sa katimugang Israel. </gallery></center> ===Pang-lupain=== Sa lupain, ang malalaking mga reptilyang [[archosauro]] ay nanatiling nananaig. Ang panahong Jurassic ay isang ginintuang panahon para sa mga malalaking herbiborosong mga [[dinosauro]] na kilala bilang mga [[sauropoda]]—''[[Camarasaurus]]'', ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', at maraming iba pa na gumala sa lupain sa Huling Jurassic. Ang kanilang mga suporta ang mga [[prairie]] ng mga [[fern]], mga tulad ng palmang [[cycad]] at [[bennettitales]], o ang mas mataas na paglagong koniperoso ayon sa mga pag-aangkop nito. Ang mga ito ay sinila ng mga malalaking [[theropoda]] gaya halimbawa ng ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Megalosaurus]]'', ''[[Torvosaurus]]'' at ''[[Allosaurus]]''. Ang lahat ng mga ito ay kabilang sa may balakang na butiki o sangay na [[saurischia]] ng mga [[dinosauro]].<ref>{{cite book |last=Haines |first=Tim |year=2000 |title=Walking with Dinosaurs: A Natural History |location=New York |publisher=Dorling Kindersley |isbn=0-7894-5187-5 }}</ref> Sa Huli ng Jurassic, ang unang mga [[ibon]] tulad ng [[Archaeopteryx]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa maliliit na na mga [[coelurosaur]]iyanong [[dinosauro]]. Ang mga [[Ornithischia]]n na mga dinosauro ay hindi nananaig sa mga saurischian na dinosauro bagaman ang ilan tulad ng mga [[stegosauro]] at ang malilit na mga [[ornithopoda]] ay gumampan ng mahahalagang mga papel bilang maliliit at katamtaman hanggang malalaking mga herbibora. Sa himpapawid, ang mga [[ptesauro]] ay karaniwan. Ang mga ito ay naghari sa mga himpapawid na pumupuno ng maraming mga katungkulang ekolohikal na kinuha na ngayon ng mga [[ibon]].<ref>{{cite book |last=Feduccia |first=A. |year=1996 |title=The Origin and Evolution of Birds |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=0-300-06460-8 }}</ref> Sa loob mga mababang lumalagong mga halamanan ay ang iba't ibang mga uri ng sinaunang [[mamalya]] gayundin ang mga tulad ng mamalyang mga [[reptilya]]ng [[Tritylodontidae|tritylodont]], ang tulad ng butiking mga [[Sphenodontia|sphenodonts]] at sinaunang mga [[lissamphibia]]. Ang mga natitira ng mga Lissamphibia ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa panahong ito na nagpapakilala ng mga unang [[salamander]] at mga [[caecilian]].<ref>{{cite book |last=Carroll |first=R. L. |year=1988 |title=Vertebrate Paleontology and Evolution |publisher=WH Freeman |location=New York |isbn=0-7167-1822-7 }}</ref> <center><gallery> File:Diplodocus BW.jpg|Ang ''[[Diplodocus]]'' na umaabot sa mga habang higit sa 30 metro ay isang karaniwang [[sauropoda]] sa panahong Huling Jurassic. File:Allosaurus BW.jpg|Ang ''[[Allosaurus]]'' ang isa sa pinakamalaking mga maninilang pang-lupain sa panahong Jurassic. File:Stegosaurus BW.jpg|Ang ''[[Stegosaurus]]'' ang isa sa pinaka makikilalang henera ng mga [[dinosauro]] at namuhay mula gitna hanggang Huling Jurassic. File:Archaeopteryx 2.JPG|Ang ''[[Archaeopteryx]]'' ay lumitaw sa Huling Jurassic at isang may balahibo(feathered) na dinosaurong nauugnay sa [[ebolusyon ng mga ibon]]. </gallery></center> ==Flora== [[File:Douglas fir leaves and bud.jpg|140px|thumb|Ang mga [[konipero]] ang nananaig na mga halamang panglupain sa panahong Jurassic.]] Ang tuyo at mga kondisyong kontinental na karakteristiko ng panahong [[Triasiko]] ay patuloy na gumagaan sa panahong Jurassic lalo na sa mga mas matataas na latitudo. Ang katamtamang init, mahalumigmig na klima ay pumayag sa mga kagubatan na tumakip sa karamihan ng mga lupain.<ref name="Haines, 2000">Haines, 2000.</ref> Ang [[hymnosperma]] ay relatibong diberso sa panahong Jurassic.<ref name="Palaeos website"/> Ang mga [[konipero]] sa partikular ay nananaig sa flora gaya ng sa panahong [[Triasiko]]. Ang mga ito ang pinaka dibersong pangkat at bumubuo ng karamihan ng mga malalaking puno. Ang mga umiiral sa kasalukuyang mga pamilya ng konipero na yumabong sa Jurassic ay kinabibilangan ng [[Araucariaceae]], [[Cephalotaxaceae]], [[Pinaceae]], [[Podocarpaceae]], [[Taxaceae]] at [[Taxodiaceae]].<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 349.</ref> Ang ekstinkt na pamilyang konipero sa epoch na [[Mesosoiko]] na [[Cheirolepidiaceae]] ay nanaig sa mababang latitudong halamanan gayundin din ang mga mapalumpong [[Bennettitales]].<ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352">Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 352</ref> Ang mga [[Cycad]] ay karaniwan rin gayungdin ang mga [[ginkgo]] at mga [[punong fern]] sa kagubatan.<ref name="Palaeos website"/> Ang mas maliliit na mga [[fern]] ay malamang na nananaig sa mababang mga halamanan. Ang mga [[Caytoniacea]] ay isa pang pangkat ng mga mahahalgang halaman sa panahong ito at inakalang may sukat na palumpong hanggang maliit na puno.<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 353</ref> Ang mga halamang ginkgo ay partikular na karaniwan sa gitna hanggang matataas na mga latitudo.<ref name="Palaeos website"/> Sa katimugang Hemispero, ang mga [[podocarpo]] ay lalong matagumpay samantalang ang mga gingkgo at mga [[Czekanowskiales]] ay bihira.<ref name="Haines, 2000"/><ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352"/> Sa mga karagatan, ang mga modernong mga [[coralline algae]] ay lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> {{-}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Jurassic]] 6v2vry8rte53b9qj8fsl17wvsv3o4g2 1960805 1960804 2022-08-05T18:21:09Z Xsqwiypb 120901 wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Hurasiko}} | color = Hurasiko | top_bar = | time_start = 201.3 | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 145.0 | time_end_prefix = ~ | image_map = MiddleJurassicMap.jpg | caption_map = mapa ng [[mundo]] sa Gitnang Hurasiko ca. 170 milyong taon ang nakakalipas | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Jurassic <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = First appearance of the [[ammonite]] ''[[Psiloceras|Psiloceras spelae tirolicum]]''. | lower_gssp_location = Kuhjoch section, [[Karwendel|Karwendel mountains]], [[Northern Calcareous Alps]], Austria | lower_gssp_coords = {{Coord|47.4839|N|11.5306|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 2010 | upper_boundary_def = Not formally defined | upper_def_candidates = *Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r *Base of [[Calpionellid]] zone B *[[First appearance datum|FAD]] of [[ammonite]] ''[[Berriasella|Berriasella jacobi]]'' | upper_gssp_candidates = None <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = }} Ang '''Hurasiko''' (Ingles: '''Jurassic''') ay isang panahong heolohiko na sumasklaw mula {{period span|Jurassic}}. Ito ay nasa pagitan ng panahong [[Triassic]] at [[Cretaceous]]. Ang panahong ito ay binubuo ng gitnang panahon ng [[Erang Mesozoiko]] na kilala rin bilang ''Panahon ng mga Reptilya''. Ang simula ng panahong ito ay minarkahan ng isang malaking [[pangyayaring ekstinksiyon na Triassic-Jurassic]]. Gayunpaman, ang huli nang panahong ito ay hindi nakasaksi ng anumang malaking pangyayaring ekstinksiyon. Ang Jurassic ay ipinangalan sa [[Mga bundok na Jura]] sa loob ng [[Alps na Europeo]] kung saan ang stratang batong apog mula sa panahong ito ay unang natukoy. Sa simula ng Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsimulang maghiwalay sa dalawang mga masa ng lupain: ang [[Laurasia]] sa hilaga at ang [[Gondwana]] sa timog. Ito ay lumikha ng mas maraming mga baybayin at naglipat ng klimang kontinental mula sa tuyo tungo sa mahalumigmig at maraming mga tuyong disyerto ay pinalitan ng mga saganang ulang gubat. Ang mga [[dinosauro]] ay nanaig sa lupain at umabot sa rurok nito sa panahong ito habang ang mga ito ay sumailalim sa dibersipikasyon sa iba't ibang mga pangkat. Ang unang mga [[ibon]] ay lumitaw rin sa panahong ito na nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa isang sangay ng mga dinosaurong [[theropod]]. Ang mga karagatan ay tinatahanan ng mga reptilyang pang-dagat gaya ng mga [[ichthyosaur]] at [[plesiosaur]] samantalang ang mga [[pterosaur]] ang nananaig na mga bertebratang lumilipad. Ang mga [[mamalya]] ay umiral rin sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga ito ay nasapawan ng mga [[dinosauro]] at ang mga mamalyang ito ay bumubuo lamang sa isang maliit at hindi mahalagang bahagi ng biospero. ==Mga dibisyon== Ang panahong Jurassic ay nahahati sa [[Simulang Jurassic]], [[Gitnang Jurassic]] at [[Huling Jurassic]]. Ang sistemang Jurassic sa [[stratigrapiya]] ay nahahati sa Mababang Jurassic, Gitnang Jurassic at Itaas na Jurassic na serye ng mga pagkakabuong bato na kilala rin bilang mga ''Lias'', ''Dogger'' at ''Malm'' sa Europa.<ref name="Palaeos website">Kazlev, M. Alan (2002) [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm Palaeos website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060105125654/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm |date=2006-01-05 }} Accessed July. 22, 2008</ref> Ang paghihiwalay ng terminong Jurassic sa tatlong mga seksiyon ay bumabalik kay [[Leopold von Buch]] (* 1774, † 1853).<ref name="Pieńkowski et al., 2008"/> Ang mga yugtong pang-fauna na mula sa pinakabata hanggang pinakamatanda ang sumusunod: {| | '''[[Huling Jurassic|Itaas/Huling Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Tithonian]] | ({{period start|tithoniyano}} ± 4.0&nbsp;– 145.5 ± 4.0 [[annum|Mya]]) |- |&nbsp; [[Kimmeridgian]] | (155.7 ± 4.0&nbsp;– 150.8 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Oxfordian stage|Oxfordian]] | (161.2 ± 4.0&nbsp;– 155.7 ± 4.0 Mya) |- | '''[[Gitnang Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Callovian]] | (164.7 ± 4.0&nbsp;– 161.2 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Bathonian]] | (167.7 ± 3.5&nbsp;– 164.7 ± 4.0 Mya) |- |&nbsp; [[Bajocian]] | (171.6 ± 3.0&nbsp;– 167.7 ± 3.5 Mya) |- |&nbsp; [[Aalenian]] | (175.6 ± 2.0&nbsp;– 171.6 ± 3.0 Mya) |- | '''[[Simulang Jurassic|Mababa/Simulang Jurassic]]''' | |- |&nbsp; [[Toarcian]] | (183.0 ± 1.5&nbsp;– 175.6 ± 2.0 Mya) |- |&nbsp; [[Pliensbachian]] | (189.6 ± 1.5&nbsp;– 183.0 ± 1.5 Mya) |- |&nbsp; [[Sinemurian]] | (196.5 ± 1.0&nbsp;– 189.6 ± 1.5 Mya) |- |&nbsp; [[Hettangian]] | (199.6 ± 0.6&nbsp;– 196.5 ± 1.0 Mya) |} [[File:Europasaurus holgeri Scene 2.jpg|thumb|260px|Ang mga malalaking [[dinosauro]] ay gumala sa mga kagubatan ng parehong malalaking mga [[konipero]] sa panahong Jurassic.]] ==Paleoheograpiya at tektonika== Sa Simulang Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nahati sa hilagaang superkontinenteng [[Laurasya]] at ang katimugang superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang [[Golpo ng Mehiko]] ay nagbukas sa bagong paghihiwalay sa pagitan ng Hilagang Amerika at sa ngayong [[Peninsulang Yucatan]] sa [[Mehiko]]. Ang Jurassicng Hilagang [[Karagatang Atlantiko]] ay relatibong makitid samantalang ang Timog Atlantiko ay hindi nagbukas hanggang sa sumunod na panahong [[Kretaseyoso]] nang ang mismong [[Gondwana]] ay nahati.<ref>[http://www.scotese.com/late1.htm Late Jurassic<!-- Bot generated title -->]</ref> Ang [[Karagatang Tethys]] ay nagsara at ang basin na [[Basin na Mediteraneo|Neotethys]] ay lumitaw. Ang mga klima ay katamtamang mainit na walang ebidensiya ng [[glasiasyon]](pagyeyelo). Gaya ng sa panahong Triasiko, walang maliwanag na lupain sa anuman sa mga polo at walang ekstensibong mga kap ng yelong umiral. Ang rekord na heolohiko ng panahong Jurassic ay mahusay sa kanluraning Europa kung saan ang mga ekstensibong marinong mga pagkakasunod ay nagpapakita ng panahon nang ang karamihan ng kontinente ay lumubog sa ilalim ng mababaw na mga dagat tropiko. Ang mga kilalang locale ay kinabibilangan ng [[Baybaying Hurassik]](na isang [[World Heritage Site]]) at ang kilalang huling Jurassicng ''[[lagerstätte]]n'' ng [[Holzmaden]] at[[Solnhofen limestone|Solnhofen]].<ref>{{Cite web |title=Jurassic Period<!-- Bot generated title --> |url=http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714073301/http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |url-status=dead }}</ref> Salungat dito, ang rekord ng panahong Jurassic sa Hilagang Amerika ang pinakamasahol ng epoch na [[Mesosoiko]] na may ilang mga nakausling patong ng bato sa ibabaw.<ref>{{Cite web |title=map |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715063347/http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |url-status=dead }}</ref> Bagaman ang epikontinental na [[Dagat Sundance]] ay nag-iwan ng mga marinong deposito sa mga bahagi ng hilagaang kapatagan ng Estados Unidos at Canada sa panahong Jurassic, ang karamihan ng mga nalantad ng sedimento mula sa panahong ito ay pang-kontinente gaya ng mga depostong [[alluvium|alluvial]] ng [[Pormasyong Morrison]]. Ang panahong Jurassic ay isang panahon ng [[dagat kalsito]]ng heokemiko na ang mababa sa magnesium na [[kalsito]] ang pangunahing inorganikong presipitato ng [[kalsiyum karbonata]]. Ang mga matitigas na lupaing karbonata ay kaya napaka karaniwan kasama ng mga [[ooid]] na kalsitiko, mga sementong kalsitiko at mga faunang inbertebrata na may mga nanaig na kalansay na kalsitiko. (Stanley and Hardie, 1998, 1999). Ang unang ilang mga malalaking mga [[batholitho]] ay nailagay sa hilagaang kordilyerang Amerikano sa simula ng Gitnang Jurassic na nagmamarka ng [[oreheniyang Nevadan]].<ref>Monroe and Wicander, 607.</ref> Ang mga mahahalagang pagkakalantad na Jurassic ay matatagpuan sa Rusya, Indiya, Timog Amerika, Austalasya at Nagkakaisang Kaharian(UK). Sa Aprika, ang strata ng Simulang Jurassic ay naipamahagi sa isang katulad na anyo sa mga kama ng Huling [[Triasiko]] na may mas karaniwang mga nakausling paton sa timog at hindi mas karaniwang mga kamang fossil na pinanaigan ng mga track sa hilaga.<ref name="dinopedia-african"/> Habang ang panahong Jurassic ay nagpapatuloy, ang mas malaki at mas ikonikong mga pangkat ng mga [[dinosauro]] tulad ng mga [[sauropoda]] at mga [[ornithopoda]] ay lumaganap sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Gitnang Jurassic ay hindi kinakatawan o mahusay na napag-aralan sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Huling Jurassic ay masahol ring kinakatawan maliban sa spektakular na faunang Tendenguri sa Tanzani.<ref name="dinopedia-african"/> Ang buhay sa Huling Jurassic ng Tendenguri ay labis na katulad ng [[Promasyong Paleobiota ng Morisson]] na natagpuan sa kanluraning [[Pormasyong Morrison]] ng Hilagang Amerika.<ref name="dinopedia-african">Jacobs, Louis, L. (1997). "African Dinosaurs". ''Encyclopedia of Dinosaurs''. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. p. 2-4.</ref> <center><gallery> File:MakhteshGadolCenter02.jpg|Mga batong apog at marl na Jurassic(ang [[Pormasyong Matmor]]) sa katimugang Israel. File:Gigandipus.JPG|Ang ''Gigandipus'' na isang bakas ng paa ng [[dinosauro]] sa Mababang Jurassicng [[Pormasyong Moenava]] sa St. George Dinosaur Discovery Site sa Johnson Farm, timog kanluraning [[Utah]]. File:SEUtahStrat.JPG|Ang stratigrapiyang [[Permian]] hanggang Jurassic ng areang [[Colorado Plateau]] timog silangang [[Utah]]. </gallery></center> ==Fauna== ===Akwatiko at marino=== Sa panahong Jurassic, ang mga pangunahing [[bertebrata]]ng namumuhay sa mga dagat ang mga [[isda]] at mga marinong [[reptilya]]. Ang huli ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] na nasa rurok ng dibersidad nito, ang mga [[plesiosauria|plesiosauro]], mga [[pliosauro]] at mga marinong [[buwaya]] ng mga pamilyang [[Teleosauridae]] at [[Metriorhynchidae]].<ref>Motani, R. (2000), Rulers of the Jurassic Seas, Scientific American vol.283, no. 6</ref> Sa daigdig na [[inbertebrata]], ang ilang mga bagong pangkat ay lumitaw kabilang ang mga [[rudista]](isang bumubuo ng [[reef]] na uri ng mga [[bibalbo]]) at ang mga [[Belemnitida|belemnite]]. Ang mga kalkareyosong [[Sabellidae|sabellid]] (''Glomerula'') ay lumitaw sa Simulang Jurassic.<ref name=VinnMutvei2009>{{cite journal | author = Vinn, O. | author2 = Mutvei, H. | year = 2009 | title = Calcareous tubeworms of the Phanerozoic | journal = Estonian Journal of Earth Sciences | volume = 58 | issue = 4 | pages = 286-296 | url = http://www.kirj.ee/public/Estonian_Journal_of_Earth_Sciences/2009/issue_4/earth-2009-4-286-296.pdf | accessdate = 2012-09-16 }}</ref> Ang panahong Jurassic ay mayroon ring dibersong nagkukrusto at bumubutas na mga pamayanang(sclerobiont) at ito ay nakakakita ng isang mahalagang pagtaas sa mga [[bioerosyon]] ng mga shell na karbonata at mga matitigas na lupain. Ang lalong mga karnaiwan ang [[ichnotaxa|ichnogenus]] ([[bakas na fossil]]) ''[[Gastrochaenolites]]''.<ref>{{cite journal |last=Taylor |first=P. D. |last2=Wilson |first2=M. A. |year=2003 |title=Palaeoecology and evolution of marine hard substrate communities |journal=Earth-Science Reviews |volume=62 |issue=1–2 |pages=1–103 |doi=10.1016/S0012-8252(02)00131-9 |bibcode = 2003ESRv...62....1T }}</ref> Sa panahong Jurassic, ang mga apat o limang mga labindalawang [[klado]] ng mga organismong plaktoniko na umiiral sa fossil rekord ay nakaranas ng isang malaking [[ebolusyon]]aryong [[radiasyong pag-aangkop]] o lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> <center><gallery> File:Leedsi&Liopl DB.jpg|Isang higit sa 10 metrong habang ''[[Liopleurodon]]'' (kanan) na nanliligalig sa mas malaking ''[[Leedsichthys]]'' sa panahong Jurassic. File:Fischsaurier fg01.jpg|Ang ''[[Ichthyosaurus]]'' mula sa mababa o simulang mga slatong Jurassic sa katimugang Alermika na nagpapakita ng isang tulad ng [[dolphin]] na hugis ng katawan. File:Muraenosaurus l2.jpg|Ang mga tulad ng [[Plesiosauro]]ng ''[[Muraenosaurus]]'' ay gumala sa mga karagatang Jurassic. File:JurassicMarineIsrael.JPG|Ang [[Gastropoda]] at mga nakakabit na mytilid [[bibalbo]] sa isang pagkakamang plano ng batong apog sa panahong Jurassic sa katimugang Israel. </gallery></center> ===Pang-lupain=== Sa lupain, ang malalaking mga reptilyang [[archosauro]] ay nanatiling nananaig. Ang panahong Jurassic ay isang ginintuang panahon para sa mga malalaking herbiborosong mga [[dinosauro]] na kilala bilang mga [[sauropoda]]—''[[Camarasaurus]]'', ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', at maraming iba pa na gumala sa lupain sa Huling Jurassic. Ang kanilang mga suporta ang mga [[prairie]] ng mga [[fern]], mga tulad ng palmang [[cycad]] at [[bennettitales]], o ang mas mataas na paglagong koniperoso ayon sa mga pag-aangkop nito. Ang mga ito ay sinila ng mga malalaking [[theropoda]] gaya halimbawa ng ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Megalosaurus]]'', ''[[Torvosaurus]]'' at ''[[Allosaurus]]''. Ang lahat ng mga ito ay kabilang sa may balakang na butiki o sangay na [[saurischia]] ng mga [[dinosauro]].<ref>{{cite book |last=Haines |first=Tim |year=2000 |title=Walking with Dinosaurs: A Natural History |location=New York |publisher=Dorling Kindersley |isbn=0-7894-5187-5 }}</ref> Sa Huli ng Jurassic, ang unang mga [[ibon]] tulad ng [[Archaeopteryx]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa maliliit na na mga [[coelurosaur]]iyanong [[dinosauro]]. Ang mga [[Ornithischia]]n na mga dinosauro ay hindi nananaig sa mga saurischian na dinosauro bagaman ang ilan tulad ng mga [[stegosauro]] at ang malilit na mga [[ornithopoda]] ay gumampan ng mahahalagang mga papel bilang maliliit at katamtaman hanggang malalaking mga herbibora. Sa himpapawid, ang mga [[ptesauro]] ay karaniwan. Ang mga ito ay naghari sa mga himpapawid na pumupuno ng maraming mga katungkulang ekolohikal na kinuha na ngayon ng mga [[ibon]].<ref>{{cite book |last=Feduccia |first=A. |year=1996 |title=The Origin and Evolution of Birds |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=0-300-06460-8 }}</ref> Sa loob mga mababang lumalagong mga halamanan ay ang iba't ibang mga uri ng sinaunang [[mamalya]] gayundin ang mga tulad ng mamalyang mga [[reptilya]]ng [[Tritylodontidae|tritylodont]], ang tulad ng butiking mga [[Sphenodontia|sphenodonts]] at sinaunang mga [[lissamphibia]]. Ang mga natitira ng mga Lissamphibia ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa panahong ito na nagpapakilala ng mga unang [[salamander]] at mga [[caecilian]].<ref>{{cite book |last=Carroll |first=R. L. |year=1988 |title=Vertebrate Paleontology and Evolution |publisher=WH Freeman |location=New York |isbn=0-7167-1822-7 }}</ref> <center><gallery> File:Diplodocus BW.jpg|Ang ''[[Diplodocus]]'' na umaabot sa mga habang higit sa 30 metro ay isang karaniwang [[sauropoda]] sa panahong Huling Jurassic. File:Allosaurus BW.jpg|Ang ''[[Allosaurus]]'' ang isa sa pinakamalaking mga maninilang pang-lupain sa panahong Jurassic. File:Stegosaurus BW.jpg|Ang ''[[Stegosaurus]]'' ang isa sa pinaka makikilalang henera ng mga [[dinosauro]] at namuhay mula gitna hanggang Huling Jurassic. File:Archaeopteryx 2.JPG|Ang ''[[Archaeopteryx]]'' ay lumitaw sa Huling Jurassic at isang may balahibo(feathered) na dinosaurong nauugnay sa [[ebolusyon ng mga ibon]]. </gallery></center> ==Flora== [[File:Douglas fir leaves and bud.jpg|140px|thumb|Ang mga [[konipero]] ang nananaig na mga halamang panglupain sa panahong Jurassic.]] Ang tuyo at mga kondisyong kontinental na karakteristiko ng panahong [[Triasiko]] ay patuloy na gumagaan sa panahong Jurassic lalo na sa mga mas matataas na latitudo. Ang katamtamang init, mahalumigmig na klima ay pumayag sa mga kagubatan na tumakip sa karamihan ng mga lupain.<ref name="Haines, 2000">Haines, 2000.</ref> Ang [[hymnosperma]] ay relatibong diberso sa panahong Jurassic.<ref name="Palaeos website"/> Ang mga [[konipero]] sa partikular ay nananaig sa flora gaya ng sa panahong [[Triasiko]]. Ang mga ito ang pinaka dibersong pangkat at bumubuo ng karamihan ng mga malalaking puno. Ang mga umiiral sa kasalukuyang mga pamilya ng konipero na yumabong sa Jurassic ay kinabibilangan ng [[Araucariaceae]], [[Cephalotaxaceae]], [[Pinaceae]], [[Podocarpaceae]], [[Taxaceae]] at [[Taxodiaceae]].<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 349.</ref> Ang ekstinkt na pamilyang konipero sa epoch na [[Mesosoiko]] na [[Cheirolepidiaceae]] ay nanaig sa mababang latitudong halamanan gayundin din ang mga mapalumpong [[Bennettitales]].<ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352">Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 352</ref> Ang mga [[Cycad]] ay karaniwan rin gayungdin ang mga [[ginkgo]] at mga [[punong fern]] sa kagubatan.<ref name="Palaeos website"/> Ang mas maliliit na mga [[fern]] ay malamang na nananaig sa mababang mga halamanan. Ang mga [[Caytoniacea]] ay isa pang pangkat ng mga mahahalgang halaman sa panahong ito at inakalang may sukat na palumpong hanggang maliit na puno.<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 353</ref> Ang mga halamang ginkgo ay partikular na karaniwan sa gitna hanggang matataas na mga latitudo.<ref name="Palaeos website"/> Sa katimugang Hemispero, ang mga [[podocarpo]] ay lalong matagumpay samantalang ang mga gingkgo at mga [[Czekanowskiales]] ay bihira.<ref name="Haines, 2000"/><ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352"/> Sa mga karagatan, ang mga modernong mga [[coralline algae]] ay lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> {{-}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Jurassic]] kqaixc2gsimof7omxif1jyneve2u1pa 1960807 1960805 2022-08-05T18:24:45Z Xsqwiypb 120901 /* Mga dibisyon */ wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Hurasiko}} | color = Hurasiko | top_bar = | time_start = 201.3 | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 145.0 | time_end_prefix = ~ | image_map = MiddleJurassicMap.jpg | caption_map = mapa ng [[mundo]] sa Gitnang Hurasiko ca. 170 milyong taon ang nakakalipas | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Jurassic <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = First appearance of the [[ammonite]] ''[[Psiloceras|Psiloceras spelae tirolicum]]''. | lower_gssp_location = Kuhjoch section, [[Karwendel|Karwendel mountains]], [[Northern Calcareous Alps]], Austria | lower_gssp_coords = {{Coord|47.4839|N|11.5306|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 2010 | upper_boundary_def = Not formally defined | upper_def_candidates = *Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r *Base of [[Calpionellid]] zone B *[[First appearance datum|FAD]] of [[ammonite]] ''[[Berriasella|Berriasella jacobi]]'' | upper_gssp_candidates = None <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = }} Ang '''Hurasiko''' (Ingles: '''Jurassic''') ay isang panahong heolohiko na sumasklaw mula {{period span|Jurassic}}. Ito ay nasa pagitan ng panahong [[Triassic]] at [[Cretaceous]]. Ang panahong ito ay binubuo ng gitnang panahon ng [[Erang Mesozoiko]] na kilala rin bilang ''Panahon ng mga Reptilya''. Ang simula ng panahong ito ay minarkahan ng isang malaking [[pangyayaring ekstinksiyon na Triassic-Jurassic]]. Gayunpaman, ang huli nang panahong ito ay hindi nakasaksi ng anumang malaking pangyayaring ekstinksiyon. Ang Jurassic ay ipinangalan sa [[Mga bundok na Jura]] sa loob ng [[Alps na Europeo]] kung saan ang stratang batong apog mula sa panahong ito ay unang natukoy. Sa simula ng Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsimulang maghiwalay sa dalawang mga masa ng lupain: ang [[Laurasia]] sa hilaga at ang [[Gondwana]] sa timog. Ito ay lumikha ng mas maraming mga baybayin at naglipat ng klimang kontinental mula sa tuyo tungo sa mahalumigmig at maraming mga tuyong disyerto ay pinalitan ng mga saganang ulang gubat. Ang mga [[dinosauro]] ay nanaig sa lupain at umabot sa rurok nito sa panahong ito habang ang mga ito ay sumailalim sa dibersipikasyon sa iba't ibang mga pangkat. Ang unang mga [[ibon]] ay lumitaw rin sa panahong ito na nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa isang sangay ng mga dinosaurong [[theropod]]. Ang mga karagatan ay tinatahanan ng mga reptilyang pang-dagat gaya ng mga [[ichthyosaur]] at [[plesiosaur]] samantalang ang mga [[pterosaur]] ang nananaig na mga bertebratang lumilipad. Ang mga [[mamalya]] ay umiral rin sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga ito ay nasapawan ng mga [[dinosauro]] at ang mga mamalyang ito ay bumubuo lamang sa isang maliit at hindi mahalagang bahagi ng biospero. ==Mga dibisyon== Ang panahong Jurassic ay nahahati sa [[Simulang Jurassic]], [[Gitnang Jurassic]] at [[Huling Jurassic]]. Ang sistemang Jurassic sa [[stratigrapiya]] ay nahahati sa Mababang Jurassic, Gitnang Jurassic at Itaas na Jurassic na serye ng mga pagkakabuong bato na kilala rin bilang mga ''Lias'', ''Dogger'' at ''Malm'' sa Europa.<ref name="Palaeos website">Kazlev, M. Alan (2002) [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm Palaeos website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060105125654/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm |date=2006-01-05 }} Accessed July. 22, 2008</ref> Ang paghihiwalay ng terminong Jurassic sa tatlong mga seksiyon ay bumabalik kay [[Leopold von Buch]] (* 1774, † 1853).<ref name="Pieńkowski et al., 2008"/> Ang mga yugtong pang-fauna na mula sa pinakabata hanggang pinakamatanda ang sumusunod: {| |Panahon |Yugto/edad |Mababang Hangganan |- |style="background-color: {{period color|Early Cretaceous}};" | Maagang [[Kretaseyoso]] |style="background-color: {{period color|Berriasian}};" | [[Berriasian]] |~145 Mya |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Late Jurassic}};" , | '''[[Late Jurassic|Upper/Late Jurassic]]''' | style="background-color: {{period color|Tithonian}};" | [[Tithonian]] | 152.1 ±0.9 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kimmeridgian}};" | [[Kimmeridgian]] | 157.3 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Oxfordian}};" | [[Oxfordian stage|Oxfordian]] | 163.5 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Middle Jurassic}}" , |'''[[Middle Jurassic]]''' | style="background-color: {{period color|Callovian}};" | [[Callovian]] | 166.1 ±1.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bathonian}};" | [[Bathonian]] | 168.3 ±1.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bajocian}};" | [[Bajocian]] | 170.3 ±1.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Aalenian}};" | [[Aalenian]] | 174.1 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Early Jurassic}} " , |'''[[Early Jurassic|Lower/Early Jurassic]]''' | style="background-color: {{period color|Toarcian}};" | [[Toarcian]] | 182.7 ±0.7 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Pliensbachian}};" | [[Pliensbachian]] | 190.8 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Sinemurian}};" | [[Sinemurian]] | 199.3 ±0.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Hettangian}};" | [[Hettangian]] | 201.3 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |} [[File:Europasaurus holgeri Scene 2.jpg|thumb|260px|Ang mga malalaking [[dinosauro]] ay gumala sa mga kagubatan ng parehong malalaking mga [[konipero]] sa panahong Hurasiko.]] ==Paleoheograpiya at tektonika== Sa Simulang Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nahati sa hilagaang superkontinenteng [[Laurasya]] at ang katimugang superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang [[Golpo ng Mehiko]] ay nagbukas sa bagong paghihiwalay sa pagitan ng Hilagang Amerika at sa ngayong [[Peninsulang Yucatan]] sa [[Mehiko]]. Ang Jurassicng Hilagang [[Karagatang Atlantiko]] ay relatibong makitid samantalang ang Timog Atlantiko ay hindi nagbukas hanggang sa sumunod na panahong [[Kretaseyoso]] nang ang mismong [[Gondwana]] ay nahati.<ref>[http://www.scotese.com/late1.htm Late Jurassic<!-- Bot generated title -->]</ref> Ang [[Karagatang Tethys]] ay nagsara at ang basin na [[Basin na Mediteraneo|Neotethys]] ay lumitaw. Ang mga klima ay katamtamang mainit na walang ebidensiya ng [[glasiasyon]](pagyeyelo). Gaya ng sa panahong Triasiko, walang maliwanag na lupain sa anuman sa mga polo at walang ekstensibong mga kap ng yelong umiral. Ang rekord na heolohiko ng panahong Jurassic ay mahusay sa kanluraning Europa kung saan ang mga ekstensibong marinong mga pagkakasunod ay nagpapakita ng panahon nang ang karamihan ng kontinente ay lumubog sa ilalim ng mababaw na mga dagat tropiko. Ang mga kilalang locale ay kinabibilangan ng [[Baybaying Hurassik]](na isang [[World Heritage Site]]) at ang kilalang huling Jurassicng ''[[lagerstätte]]n'' ng [[Holzmaden]] at[[Solnhofen limestone|Solnhofen]].<ref>{{Cite web |title=Jurassic Period<!-- Bot generated title --> |url=http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714073301/http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |url-status=dead }}</ref> Salungat dito, ang rekord ng panahong Jurassic sa Hilagang Amerika ang pinakamasahol ng epoch na [[Mesosoiko]] na may ilang mga nakausling patong ng bato sa ibabaw.<ref>{{Cite web |title=map |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715063347/http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |url-status=dead }}</ref> Bagaman ang epikontinental na [[Dagat Sundance]] ay nag-iwan ng mga marinong deposito sa mga bahagi ng hilagaang kapatagan ng Estados Unidos at Canada sa panahong Jurassic, ang karamihan ng mga nalantad ng sedimento mula sa panahong ito ay pang-kontinente gaya ng mga depostong [[alluvium|alluvial]] ng [[Pormasyong Morrison]]. Ang panahong Jurassic ay isang panahon ng [[dagat kalsito]]ng heokemiko na ang mababa sa magnesium na [[kalsito]] ang pangunahing inorganikong presipitato ng [[kalsiyum karbonata]]. Ang mga matitigas na lupaing karbonata ay kaya napaka karaniwan kasama ng mga [[ooid]] na kalsitiko, mga sementong kalsitiko at mga faunang inbertebrata na may mga nanaig na kalansay na kalsitiko. (Stanley and Hardie, 1998, 1999). Ang unang ilang mga malalaking mga [[batholitho]] ay nailagay sa hilagaang kordilyerang Amerikano sa simula ng Gitnang Jurassic na nagmamarka ng [[oreheniyang Nevadan]].<ref>Monroe and Wicander, 607.</ref> Ang mga mahahalagang pagkakalantad na Jurassic ay matatagpuan sa Rusya, Indiya, Timog Amerika, Austalasya at Nagkakaisang Kaharian(UK). Sa Aprika, ang strata ng Simulang Jurassic ay naipamahagi sa isang katulad na anyo sa mga kama ng Huling [[Triasiko]] na may mas karaniwang mga nakausling paton sa timog at hindi mas karaniwang mga kamang fossil na pinanaigan ng mga track sa hilaga.<ref name="dinopedia-african"/> Habang ang panahong Jurassic ay nagpapatuloy, ang mas malaki at mas ikonikong mga pangkat ng mga [[dinosauro]] tulad ng mga [[sauropoda]] at mga [[ornithopoda]] ay lumaganap sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Gitnang Jurassic ay hindi kinakatawan o mahusay na napag-aralan sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Huling Jurassic ay masahol ring kinakatawan maliban sa spektakular na faunang Tendenguri sa Tanzani.<ref name="dinopedia-african"/> Ang buhay sa Huling Jurassic ng Tendenguri ay labis na katulad ng [[Promasyong Paleobiota ng Morisson]] na natagpuan sa kanluraning [[Pormasyong Morrison]] ng Hilagang Amerika.<ref name="dinopedia-african">Jacobs, Louis, L. (1997). "African Dinosaurs". ''Encyclopedia of Dinosaurs''. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. p. 2-4.</ref> <center><gallery> File:MakhteshGadolCenter02.jpg|Mga batong apog at marl na Jurassic(ang [[Pormasyong Matmor]]) sa katimugang Israel. File:Gigandipus.JPG|Ang ''Gigandipus'' na isang bakas ng paa ng [[dinosauro]] sa Mababang Jurassicng [[Pormasyong Moenava]] sa St. George Dinosaur Discovery Site sa Johnson Farm, timog kanluraning [[Utah]]. File:SEUtahStrat.JPG|Ang stratigrapiyang [[Permian]] hanggang Jurassic ng areang [[Colorado Plateau]] timog silangang [[Utah]]. </gallery></center> ==Fauna== ===Akwatiko at marino=== Sa panahong Jurassic, ang mga pangunahing [[bertebrata]]ng namumuhay sa mga dagat ang mga [[isda]] at mga marinong [[reptilya]]. Ang huli ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] na nasa rurok ng dibersidad nito, ang mga [[plesiosauria|plesiosauro]], mga [[pliosauro]] at mga marinong [[buwaya]] ng mga pamilyang [[Teleosauridae]] at [[Metriorhynchidae]].<ref>Motani, R. (2000), Rulers of the Jurassic Seas, Scientific American vol.283, no. 6</ref> Sa daigdig na [[inbertebrata]], ang ilang mga bagong pangkat ay lumitaw kabilang ang mga [[rudista]](isang bumubuo ng [[reef]] na uri ng mga [[bibalbo]]) at ang mga [[Belemnitida|belemnite]]. Ang mga kalkareyosong [[Sabellidae|sabellid]] (''Glomerula'') ay lumitaw sa Simulang Jurassic.<ref name=VinnMutvei2009>{{cite journal | author = Vinn, O. | author2 = Mutvei, H. | year = 2009 | title = Calcareous tubeworms of the Phanerozoic | journal = Estonian Journal of Earth Sciences | volume = 58 | issue = 4 | pages = 286-296 | url = http://www.kirj.ee/public/Estonian_Journal_of_Earth_Sciences/2009/issue_4/earth-2009-4-286-296.pdf | accessdate = 2012-09-16 }}</ref> Ang panahong Jurassic ay mayroon ring dibersong nagkukrusto at bumubutas na mga pamayanang(sclerobiont) at ito ay nakakakita ng isang mahalagang pagtaas sa mga [[bioerosyon]] ng mga shell na karbonata at mga matitigas na lupain. Ang lalong mga karnaiwan ang [[ichnotaxa|ichnogenus]] ([[bakas na fossil]]) ''[[Gastrochaenolites]]''.<ref>{{cite journal |last=Taylor |first=P. D. |last2=Wilson |first2=M. A. |year=2003 |title=Palaeoecology and evolution of marine hard substrate communities |journal=Earth-Science Reviews |volume=62 |issue=1–2 |pages=1–103 |doi=10.1016/S0012-8252(02)00131-9 |bibcode = 2003ESRv...62....1T }}</ref> Sa panahong Jurassic, ang mga apat o limang mga labindalawang [[klado]] ng mga organismong plaktoniko na umiiral sa fossil rekord ay nakaranas ng isang malaking [[ebolusyon]]aryong [[radiasyong pag-aangkop]] o lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> <center><gallery> File:Leedsi&Liopl DB.jpg|Isang higit sa 10 metrong habang ''[[Liopleurodon]]'' (kanan) na nanliligalig sa mas malaking ''[[Leedsichthys]]'' sa panahong Jurassic. File:Fischsaurier fg01.jpg|Ang ''[[Ichthyosaurus]]'' mula sa mababa o simulang mga slatong Jurassic sa katimugang Alermika na nagpapakita ng isang tulad ng [[dolphin]] na hugis ng katawan. File:Muraenosaurus l2.jpg|Ang mga tulad ng [[Plesiosauro]]ng ''[[Muraenosaurus]]'' ay gumala sa mga karagatang Jurassic. File:JurassicMarineIsrael.JPG|Ang [[Gastropoda]] at mga nakakabit na mytilid [[bibalbo]] sa isang pagkakamang plano ng batong apog sa panahong Jurassic sa katimugang Israel. </gallery></center> ===Pang-lupain=== Sa lupain, ang malalaking mga reptilyang [[archosauro]] ay nanatiling nananaig. Ang panahong Jurassic ay isang ginintuang panahon para sa mga malalaking herbiborosong mga [[dinosauro]] na kilala bilang mga [[sauropoda]]—''[[Camarasaurus]]'', ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', at maraming iba pa na gumala sa lupain sa Huling Jurassic. Ang kanilang mga suporta ang mga [[prairie]] ng mga [[fern]], mga tulad ng palmang [[cycad]] at [[bennettitales]], o ang mas mataas na paglagong koniperoso ayon sa mga pag-aangkop nito. Ang mga ito ay sinila ng mga malalaking [[theropoda]] gaya halimbawa ng ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Megalosaurus]]'', ''[[Torvosaurus]]'' at ''[[Allosaurus]]''. Ang lahat ng mga ito ay kabilang sa may balakang na butiki o sangay na [[saurischia]] ng mga [[dinosauro]].<ref>{{cite book |last=Haines |first=Tim |year=2000 |title=Walking with Dinosaurs: A Natural History |location=New York |publisher=Dorling Kindersley |isbn=0-7894-5187-5 }}</ref> Sa Huli ng Jurassic, ang unang mga [[ibon]] tulad ng [[Archaeopteryx]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa maliliit na na mga [[coelurosaur]]iyanong [[dinosauro]]. Ang mga [[Ornithischia]]n na mga dinosauro ay hindi nananaig sa mga saurischian na dinosauro bagaman ang ilan tulad ng mga [[stegosauro]] at ang malilit na mga [[ornithopoda]] ay gumampan ng mahahalagang mga papel bilang maliliit at katamtaman hanggang malalaking mga herbibora. Sa himpapawid, ang mga [[ptesauro]] ay karaniwan. Ang mga ito ay naghari sa mga himpapawid na pumupuno ng maraming mga katungkulang ekolohikal na kinuha na ngayon ng mga [[ibon]].<ref>{{cite book |last=Feduccia |first=A. |year=1996 |title=The Origin and Evolution of Birds |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=0-300-06460-8 }}</ref> Sa loob mga mababang lumalagong mga halamanan ay ang iba't ibang mga uri ng sinaunang [[mamalya]] gayundin ang mga tulad ng mamalyang mga [[reptilya]]ng [[Tritylodontidae|tritylodont]], ang tulad ng butiking mga [[Sphenodontia|sphenodonts]] at sinaunang mga [[lissamphibia]]. Ang mga natitira ng mga Lissamphibia ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa panahong ito na nagpapakilala ng mga unang [[salamander]] at mga [[caecilian]].<ref>{{cite book |last=Carroll |first=R. L. |year=1988 |title=Vertebrate Paleontology and Evolution |publisher=WH Freeman |location=New York |isbn=0-7167-1822-7 }}</ref> <center><gallery> File:Diplodocus BW.jpg|Ang ''[[Diplodocus]]'' na umaabot sa mga habang higit sa 30 metro ay isang karaniwang [[sauropoda]] sa panahong Huling Jurassic. File:Allosaurus BW.jpg|Ang ''[[Allosaurus]]'' ang isa sa pinakamalaking mga maninilang pang-lupain sa panahong Jurassic. File:Stegosaurus BW.jpg|Ang ''[[Stegosaurus]]'' ang isa sa pinaka makikilalang henera ng mga [[dinosauro]] at namuhay mula gitna hanggang Huling Jurassic. File:Archaeopteryx 2.JPG|Ang ''[[Archaeopteryx]]'' ay lumitaw sa Huling Jurassic at isang may balahibo(feathered) na dinosaurong nauugnay sa [[ebolusyon ng mga ibon]]. </gallery></center> ==Flora== [[File:Douglas fir leaves and bud.jpg|140px|thumb|Ang mga [[konipero]] ang nananaig na mga halamang panglupain sa panahong Jurassic.]] Ang tuyo at mga kondisyong kontinental na karakteristiko ng panahong [[Triasiko]] ay patuloy na gumagaan sa panahong Jurassic lalo na sa mga mas matataas na latitudo. Ang katamtamang init, mahalumigmig na klima ay pumayag sa mga kagubatan na tumakip sa karamihan ng mga lupain.<ref name="Haines, 2000">Haines, 2000.</ref> Ang [[hymnosperma]] ay relatibong diberso sa panahong Jurassic.<ref name="Palaeos website"/> Ang mga [[konipero]] sa partikular ay nananaig sa flora gaya ng sa panahong [[Triasiko]]. Ang mga ito ang pinaka dibersong pangkat at bumubuo ng karamihan ng mga malalaking puno. Ang mga umiiral sa kasalukuyang mga pamilya ng konipero na yumabong sa Jurassic ay kinabibilangan ng [[Araucariaceae]], [[Cephalotaxaceae]], [[Pinaceae]], [[Podocarpaceae]], [[Taxaceae]] at [[Taxodiaceae]].<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 349.</ref> Ang ekstinkt na pamilyang konipero sa epoch na [[Mesosoiko]] na [[Cheirolepidiaceae]] ay nanaig sa mababang latitudong halamanan gayundin din ang mga mapalumpong [[Bennettitales]].<ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352">Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 352</ref> Ang mga [[Cycad]] ay karaniwan rin gayungdin ang mga [[ginkgo]] at mga [[punong fern]] sa kagubatan.<ref name="Palaeos website"/> Ang mas maliliit na mga [[fern]] ay malamang na nananaig sa mababang mga halamanan. Ang mga [[Caytoniacea]] ay isa pang pangkat ng mga mahahalgang halaman sa panahong ito at inakalang may sukat na palumpong hanggang maliit na puno.<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 353</ref> Ang mga halamang ginkgo ay partikular na karaniwan sa gitna hanggang matataas na mga latitudo.<ref name="Palaeos website"/> Sa katimugang Hemispero, ang mga [[podocarpo]] ay lalong matagumpay samantalang ang mga gingkgo at mga [[Czekanowskiales]] ay bihira.<ref name="Haines, 2000"/><ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352"/> Sa mga karagatan, ang mga modernong mga [[coralline algae]] ay lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> {{-}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Jurassic]] cpxw5nbn53878l5xbeuvlc8p9t7s4i9 1960808 1960807 2022-08-05T18:25:32Z Xsqwiypb 120901 /* Mga dibisyon */ wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Hurasiko}} | color = Hurasiko | top_bar = | time_start = 201.3 | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 145.0 | time_end_prefix = ~ | image_map = MiddleJurassicMap.jpg | caption_map = mapa ng [[mundo]] sa Gitnang Hurasiko ca. 170 milyong taon ang nakakalipas | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Jurassic <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = First appearance of the [[ammonite]] ''[[Psiloceras|Psiloceras spelae tirolicum]]''. | lower_gssp_location = Kuhjoch section, [[Karwendel|Karwendel mountains]], [[Northern Calcareous Alps]], Austria | lower_gssp_coords = {{Coord|47.4839|N|11.5306|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 2010 | upper_boundary_def = Not formally defined | upper_def_candidates = *Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r *Base of [[Calpionellid]] zone B *[[First appearance datum|FAD]] of [[ammonite]] ''[[Berriasella|Berriasella jacobi]]'' | upper_gssp_candidates = None <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = }} Ang '''Hurasiko''' (Ingles: '''Jurassic''') ay isang panahong heolohiko na sumasklaw mula {{period span|Jurassic}}. Ito ay nasa pagitan ng panahong [[Triassic]] at [[Cretaceous]]. Ang panahong ito ay binubuo ng gitnang panahon ng [[Erang Mesozoiko]] na kilala rin bilang ''Panahon ng mga Reptilya''. Ang simula ng panahong ito ay minarkahan ng isang malaking [[pangyayaring ekstinksiyon na Triassic-Jurassic]]. Gayunpaman, ang huli nang panahong ito ay hindi nakasaksi ng anumang malaking pangyayaring ekstinksiyon. Ang Jurassic ay ipinangalan sa [[Mga bundok na Jura]] sa loob ng [[Alps na Europeo]] kung saan ang stratang batong apog mula sa panahong ito ay unang natukoy. Sa simula ng Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsimulang maghiwalay sa dalawang mga masa ng lupain: ang [[Laurasia]] sa hilaga at ang [[Gondwana]] sa timog. Ito ay lumikha ng mas maraming mga baybayin at naglipat ng klimang kontinental mula sa tuyo tungo sa mahalumigmig at maraming mga tuyong disyerto ay pinalitan ng mga saganang ulang gubat. Ang mga [[dinosauro]] ay nanaig sa lupain at umabot sa rurok nito sa panahong ito habang ang mga ito ay sumailalim sa dibersipikasyon sa iba't ibang mga pangkat. Ang unang mga [[ibon]] ay lumitaw rin sa panahong ito na nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa isang sangay ng mga dinosaurong [[theropod]]. Ang mga karagatan ay tinatahanan ng mga reptilyang pang-dagat gaya ng mga [[ichthyosaur]] at [[plesiosaur]] samantalang ang mga [[pterosaur]] ang nananaig na mga bertebratang lumilipad. Ang mga [[mamalya]] ay umiral rin sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga ito ay nasapawan ng mga [[dinosauro]] at ang mga mamalyang ito ay bumubuo lamang sa isang maliit at hindi mahalagang bahagi ng biospero. ==Mga dibisyon== Ang panahong Jurassic ay nahahati sa [[Simulang Jurassic]], [[Gitnang Jurassic]] at [[Huling Jurassic]]. Ang sistemang Jurassic sa [[stratigrapiya]] ay nahahati sa Mababang Jurassic, Gitnang Jurassic at Itaas na Jurassic na serye ng mga pagkakabuong bato na kilala rin bilang mga ''Lias'', ''Dogger'' at ''Malm'' sa Europa.<ref name="Palaeos website">Kazlev, M. Alan (2002) [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm Palaeos website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060105125654/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm |date=2006-01-05 }} Accessed July. 22, 2008</ref> Ang paghihiwalay ng terminong Jurassic sa tatlong mga seksiyon ay bumabalik kay [[Leopold von Buch]] (* 1774, † 1853).<ref name="Pieńkowski et al., 2008"/> Ang mga yugtong pang-fauna na mula sa pinakabata hanggang pinakamatanda ang sumusunod: {| |Panahon |Yugto/edad |Mababang Hangganan |- |style="background-color: {{period color|Early Cretaceous}};" | Maagang [[Kretaseyoso]] |style="background-color: {{period color|Berriasian}};" | [[Berriasian]] |~145 Mya |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Late Jurassic}};" , | '''[[Huling Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Tithonian}};" | [[Tithonian]] | 152.1 ±0.9 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kimmeridgian}};" | [[Kimmeridgian]] | 157.3 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Oxfordian}};" | [[Oxfordian stage|Oxfordian]] | 163.5 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Middle Jurassic}}" , |'''[[Gitnang Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Callovian}};" | [[Callovian]] | 166.1 ±1.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bathonian}};" | [[Bathonian]] | 168.3 ±1.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bajocian}};" | [[Bajocian]] | 170.3 ±1.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Aalenian}};" | [[Aalenian]] | 174.1 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Early Jurassic}} " , |'''[[Maagang Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Toarcian}};" | [[Toarcian]] | 182.7 ±0.7 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Pliensbachian}};" | [[Pliensbachian]] | 190.8 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Sinemurian}};" | [[Sinemurian]] | 199.3 ±0.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Hettangian}};" | [[Hettangian]] | 201.3 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |} [[File:Europasaurus holgeri Scene 2.jpg|thumb|260px|Ang mga malalaking [[dinosauro]] ay gumala sa mga kagubatan ng parehong malalaking mga [[konipero]] sa panahong Hurasiko.]] ==Paleoheograpiya at tektonika== Sa Simulang Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nahati sa hilagaang superkontinenteng [[Laurasya]] at ang katimugang superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang [[Golpo ng Mehiko]] ay nagbukas sa bagong paghihiwalay sa pagitan ng Hilagang Amerika at sa ngayong [[Peninsulang Yucatan]] sa [[Mehiko]]. Ang Jurassicng Hilagang [[Karagatang Atlantiko]] ay relatibong makitid samantalang ang Timog Atlantiko ay hindi nagbukas hanggang sa sumunod na panahong [[Kretaseyoso]] nang ang mismong [[Gondwana]] ay nahati.<ref>[http://www.scotese.com/late1.htm Late Jurassic<!-- Bot generated title -->]</ref> Ang [[Karagatang Tethys]] ay nagsara at ang basin na [[Basin na Mediteraneo|Neotethys]] ay lumitaw. Ang mga klima ay katamtamang mainit na walang ebidensiya ng [[glasiasyon]](pagyeyelo). Gaya ng sa panahong Triasiko, walang maliwanag na lupain sa anuman sa mga polo at walang ekstensibong mga kap ng yelong umiral. Ang rekord na heolohiko ng panahong Jurassic ay mahusay sa kanluraning Europa kung saan ang mga ekstensibong marinong mga pagkakasunod ay nagpapakita ng panahon nang ang karamihan ng kontinente ay lumubog sa ilalim ng mababaw na mga dagat tropiko. Ang mga kilalang locale ay kinabibilangan ng [[Baybaying Hurassik]](na isang [[World Heritage Site]]) at ang kilalang huling Jurassicng ''[[lagerstätte]]n'' ng [[Holzmaden]] at[[Solnhofen limestone|Solnhofen]].<ref>{{Cite web |title=Jurassic Period<!-- Bot generated title --> |url=http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714073301/http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |url-status=dead }}</ref> Salungat dito, ang rekord ng panahong Jurassic sa Hilagang Amerika ang pinakamasahol ng epoch na [[Mesosoiko]] na may ilang mga nakausling patong ng bato sa ibabaw.<ref>{{Cite web |title=map |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715063347/http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |url-status=dead }}</ref> Bagaman ang epikontinental na [[Dagat Sundance]] ay nag-iwan ng mga marinong deposito sa mga bahagi ng hilagaang kapatagan ng Estados Unidos at Canada sa panahong Jurassic, ang karamihan ng mga nalantad ng sedimento mula sa panahong ito ay pang-kontinente gaya ng mga depostong [[alluvium|alluvial]] ng [[Pormasyong Morrison]]. Ang panahong Jurassic ay isang panahon ng [[dagat kalsito]]ng heokemiko na ang mababa sa magnesium na [[kalsito]] ang pangunahing inorganikong presipitato ng [[kalsiyum karbonata]]. Ang mga matitigas na lupaing karbonata ay kaya napaka karaniwan kasama ng mga [[ooid]] na kalsitiko, mga sementong kalsitiko at mga faunang inbertebrata na may mga nanaig na kalansay na kalsitiko. (Stanley and Hardie, 1998, 1999). Ang unang ilang mga malalaking mga [[batholitho]] ay nailagay sa hilagaang kordilyerang Amerikano sa simula ng Gitnang Jurassic na nagmamarka ng [[oreheniyang Nevadan]].<ref>Monroe and Wicander, 607.</ref> Ang mga mahahalagang pagkakalantad na Jurassic ay matatagpuan sa Rusya, Indiya, Timog Amerika, Austalasya at Nagkakaisang Kaharian(UK). Sa Aprika, ang strata ng Simulang Jurassic ay naipamahagi sa isang katulad na anyo sa mga kama ng Huling [[Triasiko]] na may mas karaniwang mga nakausling paton sa timog at hindi mas karaniwang mga kamang fossil na pinanaigan ng mga track sa hilaga.<ref name="dinopedia-african"/> Habang ang panahong Jurassic ay nagpapatuloy, ang mas malaki at mas ikonikong mga pangkat ng mga [[dinosauro]] tulad ng mga [[sauropoda]] at mga [[ornithopoda]] ay lumaganap sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Gitnang Jurassic ay hindi kinakatawan o mahusay na napag-aralan sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Huling Jurassic ay masahol ring kinakatawan maliban sa spektakular na faunang Tendenguri sa Tanzani.<ref name="dinopedia-african"/> Ang buhay sa Huling Jurassic ng Tendenguri ay labis na katulad ng [[Promasyong Paleobiota ng Morisson]] na natagpuan sa kanluraning [[Pormasyong Morrison]] ng Hilagang Amerika.<ref name="dinopedia-african">Jacobs, Louis, L. (1997). "African Dinosaurs". ''Encyclopedia of Dinosaurs''. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. p. 2-4.</ref> <center><gallery> File:MakhteshGadolCenter02.jpg|Mga batong apog at marl na Jurassic(ang [[Pormasyong Matmor]]) sa katimugang Israel. File:Gigandipus.JPG|Ang ''Gigandipus'' na isang bakas ng paa ng [[dinosauro]] sa Mababang Jurassicng [[Pormasyong Moenava]] sa St. George Dinosaur Discovery Site sa Johnson Farm, timog kanluraning [[Utah]]. File:SEUtahStrat.JPG|Ang stratigrapiyang [[Permian]] hanggang Jurassic ng areang [[Colorado Plateau]] timog silangang [[Utah]]. </gallery></center> ==Fauna== ===Akwatiko at marino=== Sa panahong Jurassic, ang mga pangunahing [[bertebrata]]ng namumuhay sa mga dagat ang mga [[isda]] at mga marinong [[reptilya]]. Ang huli ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] na nasa rurok ng dibersidad nito, ang mga [[plesiosauria|plesiosauro]], mga [[pliosauro]] at mga marinong [[buwaya]] ng mga pamilyang [[Teleosauridae]] at [[Metriorhynchidae]].<ref>Motani, R. (2000), Rulers of the Jurassic Seas, Scientific American vol.283, no. 6</ref> Sa daigdig na [[inbertebrata]], ang ilang mga bagong pangkat ay lumitaw kabilang ang mga [[rudista]](isang bumubuo ng [[reef]] na uri ng mga [[bibalbo]]) at ang mga [[Belemnitida|belemnite]]. Ang mga kalkareyosong [[Sabellidae|sabellid]] (''Glomerula'') ay lumitaw sa Simulang Jurassic.<ref name=VinnMutvei2009>{{cite journal | author = Vinn, O. | author2 = Mutvei, H. | year = 2009 | title = Calcareous tubeworms of the Phanerozoic | journal = Estonian Journal of Earth Sciences | volume = 58 | issue = 4 | pages = 286-296 | url = http://www.kirj.ee/public/Estonian_Journal_of_Earth_Sciences/2009/issue_4/earth-2009-4-286-296.pdf | accessdate = 2012-09-16 }}</ref> Ang panahong Jurassic ay mayroon ring dibersong nagkukrusto at bumubutas na mga pamayanang(sclerobiont) at ito ay nakakakita ng isang mahalagang pagtaas sa mga [[bioerosyon]] ng mga shell na karbonata at mga matitigas na lupain. Ang lalong mga karnaiwan ang [[ichnotaxa|ichnogenus]] ([[bakas na fossil]]) ''[[Gastrochaenolites]]''.<ref>{{cite journal |last=Taylor |first=P. D. |last2=Wilson |first2=M. A. |year=2003 |title=Palaeoecology and evolution of marine hard substrate communities |journal=Earth-Science Reviews |volume=62 |issue=1–2 |pages=1–103 |doi=10.1016/S0012-8252(02)00131-9 |bibcode = 2003ESRv...62....1T }}</ref> Sa panahong Jurassic, ang mga apat o limang mga labindalawang [[klado]] ng mga organismong plaktoniko na umiiral sa fossil rekord ay nakaranas ng isang malaking [[ebolusyon]]aryong [[radiasyong pag-aangkop]] o lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> <center><gallery> File:Leedsi&Liopl DB.jpg|Isang higit sa 10 metrong habang ''[[Liopleurodon]]'' (kanan) na nanliligalig sa mas malaking ''[[Leedsichthys]]'' sa panahong Jurassic. File:Fischsaurier fg01.jpg|Ang ''[[Ichthyosaurus]]'' mula sa mababa o simulang mga slatong Jurassic sa katimugang Alermika na nagpapakita ng isang tulad ng [[dolphin]] na hugis ng katawan. File:Muraenosaurus l2.jpg|Ang mga tulad ng [[Plesiosauro]]ng ''[[Muraenosaurus]]'' ay gumala sa mga karagatang Jurassic. File:JurassicMarineIsrael.JPG|Ang [[Gastropoda]] at mga nakakabit na mytilid [[bibalbo]] sa isang pagkakamang plano ng batong apog sa panahong Jurassic sa katimugang Israel. </gallery></center> ===Pang-lupain=== Sa lupain, ang malalaking mga reptilyang [[archosauro]] ay nanatiling nananaig. Ang panahong Jurassic ay isang ginintuang panahon para sa mga malalaking herbiborosong mga [[dinosauro]] na kilala bilang mga [[sauropoda]]—''[[Camarasaurus]]'', ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', at maraming iba pa na gumala sa lupain sa Huling Jurassic. Ang kanilang mga suporta ang mga [[prairie]] ng mga [[fern]], mga tulad ng palmang [[cycad]] at [[bennettitales]], o ang mas mataas na paglagong koniperoso ayon sa mga pag-aangkop nito. Ang mga ito ay sinila ng mga malalaking [[theropoda]] gaya halimbawa ng ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Megalosaurus]]'', ''[[Torvosaurus]]'' at ''[[Allosaurus]]''. Ang lahat ng mga ito ay kabilang sa may balakang na butiki o sangay na [[saurischia]] ng mga [[dinosauro]].<ref>{{cite book |last=Haines |first=Tim |year=2000 |title=Walking with Dinosaurs: A Natural History |location=New York |publisher=Dorling Kindersley |isbn=0-7894-5187-5 }}</ref> Sa Huli ng Jurassic, ang unang mga [[ibon]] tulad ng [[Archaeopteryx]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa maliliit na na mga [[coelurosaur]]iyanong [[dinosauro]]. Ang mga [[Ornithischia]]n na mga dinosauro ay hindi nananaig sa mga saurischian na dinosauro bagaman ang ilan tulad ng mga [[stegosauro]] at ang malilit na mga [[ornithopoda]] ay gumampan ng mahahalagang mga papel bilang maliliit at katamtaman hanggang malalaking mga herbibora. Sa himpapawid, ang mga [[ptesauro]] ay karaniwan. Ang mga ito ay naghari sa mga himpapawid na pumupuno ng maraming mga katungkulang ekolohikal na kinuha na ngayon ng mga [[ibon]].<ref>{{cite book |last=Feduccia |first=A. |year=1996 |title=The Origin and Evolution of Birds |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=0-300-06460-8 }}</ref> Sa loob mga mababang lumalagong mga halamanan ay ang iba't ibang mga uri ng sinaunang [[mamalya]] gayundin ang mga tulad ng mamalyang mga [[reptilya]]ng [[Tritylodontidae|tritylodont]], ang tulad ng butiking mga [[Sphenodontia|sphenodonts]] at sinaunang mga [[lissamphibia]]. Ang mga natitira ng mga Lissamphibia ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa panahong ito na nagpapakilala ng mga unang [[salamander]] at mga [[caecilian]].<ref>{{cite book |last=Carroll |first=R. L. |year=1988 |title=Vertebrate Paleontology and Evolution |publisher=WH Freeman |location=New York |isbn=0-7167-1822-7 }}</ref> <center><gallery> File:Diplodocus BW.jpg|Ang ''[[Diplodocus]]'' na umaabot sa mga habang higit sa 30 metro ay isang karaniwang [[sauropoda]] sa panahong Huling Jurassic. File:Allosaurus BW.jpg|Ang ''[[Allosaurus]]'' ang isa sa pinakamalaking mga maninilang pang-lupain sa panahong Jurassic. File:Stegosaurus BW.jpg|Ang ''[[Stegosaurus]]'' ang isa sa pinaka makikilalang henera ng mga [[dinosauro]] at namuhay mula gitna hanggang Huling Jurassic. File:Archaeopteryx 2.JPG|Ang ''[[Archaeopteryx]]'' ay lumitaw sa Huling Jurassic at isang may balahibo(feathered) na dinosaurong nauugnay sa [[ebolusyon ng mga ibon]]. </gallery></center> ==Flora== [[File:Douglas fir leaves and bud.jpg|140px|thumb|Ang mga [[konipero]] ang nananaig na mga halamang panglupain sa panahong Jurassic.]] Ang tuyo at mga kondisyong kontinental na karakteristiko ng panahong [[Triasiko]] ay patuloy na gumagaan sa panahong Jurassic lalo na sa mga mas matataas na latitudo. Ang katamtamang init, mahalumigmig na klima ay pumayag sa mga kagubatan na tumakip sa karamihan ng mga lupain.<ref name="Haines, 2000">Haines, 2000.</ref> Ang [[hymnosperma]] ay relatibong diberso sa panahong Jurassic.<ref name="Palaeos website"/> Ang mga [[konipero]] sa partikular ay nananaig sa flora gaya ng sa panahong [[Triasiko]]. Ang mga ito ang pinaka dibersong pangkat at bumubuo ng karamihan ng mga malalaking puno. Ang mga umiiral sa kasalukuyang mga pamilya ng konipero na yumabong sa Jurassic ay kinabibilangan ng [[Araucariaceae]], [[Cephalotaxaceae]], [[Pinaceae]], [[Podocarpaceae]], [[Taxaceae]] at [[Taxodiaceae]].<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 349.</ref> Ang ekstinkt na pamilyang konipero sa epoch na [[Mesosoiko]] na [[Cheirolepidiaceae]] ay nanaig sa mababang latitudong halamanan gayundin din ang mga mapalumpong [[Bennettitales]].<ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352">Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 352</ref> Ang mga [[Cycad]] ay karaniwan rin gayungdin ang mga [[ginkgo]] at mga [[punong fern]] sa kagubatan.<ref name="Palaeos website"/> Ang mas maliliit na mga [[fern]] ay malamang na nananaig sa mababang mga halamanan. Ang mga [[Caytoniacea]] ay isa pang pangkat ng mga mahahalgang halaman sa panahong ito at inakalang may sukat na palumpong hanggang maliit na puno.<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 353</ref> Ang mga halamang ginkgo ay partikular na karaniwan sa gitna hanggang matataas na mga latitudo.<ref name="Palaeos website"/> Sa katimugang Hemispero, ang mga [[podocarpo]] ay lalong matagumpay samantalang ang mga gingkgo at mga [[Czekanowskiales]] ay bihira.<ref name="Haines, 2000"/><ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352"/> Sa mga karagatan, ang mga modernong mga [[coralline algae]] ay lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> {{-}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Jurassic]] jal5zd9aeadmeoc2ktxxc18vsu98gcp 1960809 1960808 2022-08-05T18:26:27Z Xsqwiypb 120901 /* Mga dibisyon */ wikitext text/x-wiki {{Infobox geologic timespan | name = {{color|white|Hurasiko}} | color = Hurasiko | top_bar = | time_start = 201.3 | time_start_uncertainty = 0.2 | time_end = 145.0 | time_end_prefix = ~ | image_map = MiddleJurassicMap.jpg | caption_map = mapa ng [[mundo]] sa Gitnang Hurasiko ca. 170 milyong taon ang nakakalipas | image_outcrop = | caption_outcrop = | image_art = | caption_art = <!--Chronology--> | timeline = Jurassic <!--Etymology--> | name_formality = Formal | name_accept_date = | alternate_spellings = | synonym1 = | synonym1_coined = | synonym2 = | synonym2_coined = | synonym3 = | synonym3_coined = | nicknames = | former_names = | proposed_names = <!--Usage Information--> | usage = Global ([[International Commission on Stratigraphy|ICS]]) | timescales_used = ICS Time Scale | formerly_used_by = | not_used_by = <!--Definition--> | chrono_unit = Period | strat_unit = System | proposed_by = | timespan_formality = Formal | lower_boundary_def = First appearance of the [[ammonite]] ''[[Psiloceras|Psiloceras spelae tirolicum]]''. | lower_gssp_location = Kuhjoch section, [[Karwendel|Karwendel mountains]], [[Northern Calcareous Alps]], Austria | lower_gssp_coords = {{Coord|47.4839|N|11.5306|E|display=inline}} | lower_gssp_accept_date = 2010 | upper_boundary_def = Not formally defined | upper_def_candidates = *Magnetic—base of [[Chronozone|Chron]] M18r *Base of [[Calpionellid]] zone B *[[First appearance datum|FAD]] of [[ammonite]] ''[[Berriasella|Berriasella jacobi]]'' | upper_gssp_candidates = None <!--Atmospheric and Climatic Data--> | sea_level = }} Ang '''Hurasiko''' (Ingles: '''Jurassic''') ay isang panahong heolohiko na sumasklaw mula {{period span|Jurassic}}. Ito ay nasa pagitan ng panahong [[Triassic]] at [[Cretaceous]]. Ang panahong ito ay binubuo ng gitnang panahon ng [[Erang Mesozoiko]] na kilala rin bilang ''Panahon ng mga Reptilya''. Ang simula ng panahong ito ay minarkahan ng isang malaking [[pangyayaring ekstinksiyon na Triassic-Jurassic]]. Gayunpaman, ang huli nang panahong ito ay hindi nakasaksi ng anumang malaking pangyayaring ekstinksiyon. Ang Jurassic ay ipinangalan sa [[Mga bundok na Jura]] sa loob ng [[Alps na Europeo]] kung saan ang stratang batong apog mula sa panahong ito ay unang natukoy. Sa simula ng Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nagsimulang maghiwalay sa dalawang mga masa ng lupain: ang [[Laurasia]] sa hilaga at ang [[Gondwana]] sa timog. Ito ay lumikha ng mas maraming mga baybayin at naglipat ng klimang kontinental mula sa tuyo tungo sa mahalumigmig at maraming mga tuyong disyerto ay pinalitan ng mga saganang ulang gubat. Ang mga [[dinosauro]] ay nanaig sa lupain at umabot sa rurok nito sa panahong ito habang ang mga ito ay sumailalim sa dibersipikasyon sa iba't ibang mga pangkat. Ang unang mga [[ibon]] ay lumitaw rin sa panahong ito na nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa isang sangay ng mga dinosaurong [[theropod]]. Ang mga karagatan ay tinatahanan ng mga reptilyang pang-dagat gaya ng mga [[ichthyosaur]] at [[plesiosaur]] samantalang ang mga [[pterosaur]] ang nananaig na mga bertebratang lumilipad. Ang mga [[mamalya]] ay umiral rin sa panahong ito. Gayunpaman, ang mga ito ay nasapawan ng mga [[dinosauro]] at ang mga mamalyang ito ay bumubuo lamang sa isang maliit at hindi mahalagang bahagi ng biospero. ==Mga dibisyon== Ang panahong Jurassic ay nahahati sa [[Simulang Jurassic]], [[Gitnang Jurassic]] at [[Huling Jurassic]]. Ang sistemang Jurassic sa [[stratigrapiya]] ay nahahati sa Mababang Jurassic, Gitnang Jurassic at Itaas na Jurassic na serye ng mga pagkakabuong bato na kilala rin bilang mga ''Lias'', ''Dogger'' at ''Malm'' sa Europa.<ref name="Palaeos website">Kazlev, M. Alan (2002) [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm Palaeos website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060105125654/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Jurassic/Jurassic.htm |date=2006-01-05 }} Accessed July. 22, 2008</ref> Ang paghihiwalay ng terminong Jurassic sa tatlong mga seksiyon ay bumabalik kay [[Leopold von Buch]] (* 1774, † 1853).<ref name="Pieńkowski et al., 2008"/> Ang mga yugtong pang-fauna na mula sa pinakabata hanggang pinakamatanda ang sumusunod: {| |Panahon |Yugto/edad |Mababang Hangganan |- |style="background-color: {{period color|Early Cretaceous}};" | Maagang [[Kretaseyoso]] |style="background-color: {{period color|Berriasian}};" | [[Berriasian]] |~145 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="3" style="background-color: {{period color|Late Jurassic}};" , | '''[[Huling Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Tithonian}};" | [[Tithonian]] | 152.1 ±0.9 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Kimmeridgian}};" | [[Kimmeridgian]] | 157.3 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Oxfordian}};" | [[Oxfordian stage|Oxfordian]] | 163.5 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Middle Jurassic}}" , |'''[[Gitnang Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Callovian}};" | [[Callovian]] | 166.1 ±1.2 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bathonian}};" | [[Bathonian]] | 168.3 ±1.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Bajocian}};" | [[Bajocian]] | 170.3 ±1.4 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Aalenian}};" | [[Aalenian]] | 174.1 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | rowspan="4" style="background-color: {{period color|Early Jurassic}} " , |'''[[Maagang Hurasiko]]''' | style="background-color: {{period color|Toarcian}};" | [[Toarcian]] | 182.7 ±0.7 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Pliensbachian}};" | [[Pliensbachian]] | 190.8 ±1.0 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Sinemurian}};" | [[Sinemurian]] | 199.3 ±0.3 Milyong taon ang nakakalipas |- | style="background-color: {{period color|Hettangian}};" | [[Hettangian]] | 201.3 ±0.2 Milyong taon ang nakakalipas |} [[File:Europasaurus holgeri Scene 2.jpg|thumb|260px|Ang mga malalaking [[dinosauro]] ay gumala sa mga kagubatan ng parehong malalaking mga [[konipero]] sa panahong Hurasiko.]] ==Paleoheograpiya at tektonika== Sa Simulang Jurassic, ang superkontinenteng [[Pangaea]] ay nahati sa hilagaang superkontinenteng [[Laurasya]] at ang katimugang superkontinenteng [[Gondwana]]. Ang [[Golpo ng Mehiko]] ay nagbukas sa bagong paghihiwalay sa pagitan ng Hilagang Amerika at sa ngayong [[Peninsulang Yucatan]] sa [[Mehiko]]. Ang Jurassicng Hilagang [[Karagatang Atlantiko]] ay relatibong makitid samantalang ang Timog Atlantiko ay hindi nagbukas hanggang sa sumunod na panahong [[Kretaseyoso]] nang ang mismong [[Gondwana]] ay nahati.<ref>[http://www.scotese.com/late1.htm Late Jurassic<!-- Bot generated title -->]</ref> Ang [[Karagatang Tethys]] ay nagsara at ang basin na [[Basin na Mediteraneo|Neotethys]] ay lumitaw. Ang mga klima ay katamtamang mainit na walang ebidensiya ng [[glasiasyon]](pagyeyelo). Gaya ng sa panahong Triasiko, walang maliwanag na lupain sa anuman sa mga polo at walang ekstensibong mga kap ng yelong umiral. Ang rekord na heolohiko ng panahong Jurassic ay mahusay sa kanluraning Europa kung saan ang mga ekstensibong marinong mga pagkakasunod ay nagpapakita ng panahon nang ang karamihan ng kontinente ay lumubog sa ilalim ng mababaw na mga dagat tropiko. Ang mga kilalang locale ay kinabibilangan ng [[Baybaying Hurassik]](na isang [[World Heritage Site]]) at ang kilalang huling Jurassicng ''[[lagerstätte]]n'' ng [[Holzmaden]] at[[Solnhofen limestone|Solnhofen]].<ref>{{Cite web |title=Jurassic Period<!-- Bot generated title --> |url=http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714073301/http://www.urweltmuseum.de/Englisch/museum_eng/Geologie_eng/Tektonik_eng.htm |url-status=dead }}</ref> Salungat dito, ang rekord ng panahong Jurassic sa Hilagang Amerika ang pinakamasahol ng epoch na [[Mesosoiko]] na may ilang mga nakausling patong ng bato sa ibabaw.<ref>{{Cite web |title=map |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |access-date=2012-09-24 |archive-date=2007-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715063347/http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/legend/ages/jurassic.html |url-status=dead }}</ref> Bagaman ang epikontinental na [[Dagat Sundance]] ay nag-iwan ng mga marinong deposito sa mga bahagi ng hilagaang kapatagan ng Estados Unidos at Canada sa panahong Jurassic, ang karamihan ng mga nalantad ng sedimento mula sa panahong ito ay pang-kontinente gaya ng mga depostong [[alluvium|alluvial]] ng [[Pormasyong Morrison]]. Ang panahong Jurassic ay isang panahon ng [[dagat kalsito]]ng heokemiko na ang mababa sa magnesium na [[kalsito]] ang pangunahing inorganikong presipitato ng [[kalsiyum karbonata]]. Ang mga matitigas na lupaing karbonata ay kaya napaka karaniwan kasama ng mga [[ooid]] na kalsitiko, mga sementong kalsitiko at mga faunang inbertebrata na may mga nanaig na kalansay na kalsitiko. (Stanley and Hardie, 1998, 1999). Ang unang ilang mga malalaking mga [[batholitho]] ay nailagay sa hilagaang kordilyerang Amerikano sa simula ng Gitnang Jurassic na nagmamarka ng [[oreheniyang Nevadan]].<ref>Monroe and Wicander, 607.</ref> Ang mga mahahalagang pagkakalantad na Jurassic ay matatagpuan sa Rusya, Indiya, Timog Amerika, Austalasya at Nagkakaisang Kaharian(UK). Sa Aprika, ang strata ng Simulang Jurassic ay naipamahagi sa isang katulad na anyo sa mga kama ng Huling [[Triasiko]] na may mas karaniwang mga nakausling paton sa timog at hindi mas karaniwang mga kamang fossil na pinanaigan ng mga track sa hilaga.<ref name="dinopedia-african"/> Habang ang panahong Jurassic ay nagpapatuloy, ang mas malaki at mas ikonikong mga pangkat ng mga [[dinosauro]] tulad ng mga [[sauropoda]] at mga [[ornithopoda]] ay lumaganap sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Gitnang Jurassic ay hindi kinakatawan o mahusay na napag-aralan sa Aprika.<ref name="dinopedia-african"/> Ang stratang Huling Jurassic ay masahol ring kinakatawan maliban sa spektakular na faunang Tendenguri sa Tanzani.<ref name="dinopedia-african"/> Ang buhay sa Huling Jurassic ng Tendenguri ay labis na katulad ng [[Promasyong Paleobiota ng Morisson]] na natagpuan sa kanluraning [[Pormasyong Morrison]] ng Hilagang Amerika.<ref name="dinopedia-african">Jacobs, Louis, L. (1997). "African Dinosaurs". ''Encyclopedia of Dinosaurs''. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. p. 2-4.</ref> <center><gallery> File:MakhteshGadolCenter02.jpg|Mga batong apog at marl na Jurassic(ang [[Pormasyong Matmor]]) sa katimugang Israel. File:Gigandipus.JPG|Ang ''Gigandipus'' na isang bakas ng paa ng [[dinosauro]] sa Mababang Jurassicng [[Pormasyong Moenava]] sa St. George Dinosaur Discovery Site sa Johnson Farm, timog kanluraning [[Utah]]. File:SEUtahStrat.JPG|Ang stratigrapiyang [[Permian]] hanggang Jurassic ng areang [[Colorado Plateau]] timog silangang [[Utah]]. </gallery></center> ==Fauna== ===Akwatiko at marino=== Sa panahong Jurassic, ang mga pangunahing [[bertebrata]]ng namumuhay sa mga dagat ang mga [[isda]] at mga marinong [[reptilya]]. Ang huli ay kinabibilangan ng mga [[ichthyosauro]] na nasa rurok ng dibersidad nito, ang mga [[plesiosauria|plesiosauro]], mga [[pliosauro]] at mga marinong [[buwaya]] ng mga pamilyang [[Teleosauridae]] at [[Metriorhynchidae]].<ref>Motani, R. (2000), Rulers of the Jurassic Seas, Scientific American vol.283, no. 6</ref> Sa daigdig na [[inbertebrata]], ang ilang mga bagong pangkat ay lumitaw kabilang ang mga [[rudista]](isang bumubuo ng [[reef]] na uri ng mga [[bibalbo]]) at ang mga [[Belemnitida|belemnite]]. Ang mga kalkareyosong [[Sabellidae|sabellid]] (''Glomerula'') ay lumitaw sa Simulang Jurassic.<ref name=VinnMutvei2009>{{cite journal | author = Vinn, O. | author2 = Mutvei, H. | year = 2009 | title = Calcareous tubeworms of the Phanerozoic | journal = Estonian Journal of Earth Sciences | volume = 58 | issue = 4 | pages = 286-296 | url = http://www.kirj.ee/public/Estonian_Journal_of_Earth_Sciences/2009/issue_4/earth-2009-4-286-296.pdf | accessdate = 2012-09-16 }}</ref> Ang panahong Jurassic ay mayroon ring dibersong nagkukrusto at bumubutas na mga pamayanang(sclerobiont) at ito ay nakakakita ng isang mahalagang pagtaas sa mga [[bioerosyon]] ng mga shell na karbonata at mga matitigas na lupain. Ang lalong mga karnaiwan ang [[ichnotaxa|ichnogenus]] ([[bakas na fossil]]) ''[[Gastrochaenolites]]''.<ref>{{cite journal |last=Taylor |first=P. D. |last2=Wilson |first2=M. A. |year=2003 |title=Palaeoecology and evolution of marine hard substrate communities |journal=Earth-Science Reviews |volume=62 |issue=1–2 |pages=1–103 |doi=10.1016/S0012-8252(02)00131-9 |bibcode = 2003ESRv...62....1T }}</ref> Sa panahong Jurassic, ang mga apat o limang mga labindalawang [[klado]] ng mga organismong plaktoniko na umiiral sa fossil rekord ay nakaranas ng isang malaking [[ebolusyon]]aryong [[radiasyong pag-aangkop]] o lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> <center><gallery> File:Leedsi&Liopl DB.jpg|Isang higit sa 10 metrong habang ''[[Liopleurodon]]'' (kanan) na nanliligalig sa mas malaking ''[[Leedsichthys]]'' sa panahong Jurassic. File:Fischsaurier fg01.jpg|Ang ''[[Ichthyosaurus]]'' mula sa mababa o simulang mga slatong Jurassic sa katimugang Alermika na nagpapakita ng isang tulad ng [[dolphin]] na hugis ng katawan. File:Muraenosaurus l2.jpg|Ang mga tulad ng [[Plesiosauro]]ng ''[[Muraenosaurus]]'' ay gumala sa mga karagatang Jurassic. File:JurassicMarineIsrael.JPG|Ang [[Gastropoda]] at mga nakakabit na mytilid [[bibalbo]] sa isang pagkakamang plano ng batong apog sa panahong Jurassic sa katimugang Israel. </gallery></center> ===Pang-lupain=== Sa lupain, ang malalaking mga reptilyang [[archosauro]] ay nanatiling nananaig. Ang panahong Jurassic ay isang ginintuang panahon para sa mga malalaking herbiborosong mga [[dinosauro]] na kilala bilang mga [[sauropoda]]—''[[Camarasaurus]]'', ''[[Apatosaurus]]'', ''[[Diplodocus]]'', ''[[Brachiosaurus]]'', at maraming iba pa na gumala sa lupain sa Huling Jurassic. Ang kanilang mga suporta ang mga [[prairie]] ng mga [[fern]], mga tulad ng palmang [[cycad]] at [[bennettitales]], o ang mas mataas na paglagong koniperoso ayon sa mga pag-aangkop nito. Ang mga ito ay sinila ng mga malalaking [[theropoda]] gaya halimbawa ng ''[[Ceratosaurus]]'', ''[[Megalosaurus]]'', ''[[Torvosaurus]]'' at ''[[Allosaurus]]''. Ang lahat ng mga ito ay kabilang sa may balakang na butiki o sangay na [[saurischia]] ng mga [[dinosauro]].<ref>{{cite book |last=Haines |first=Tim |year=2000 |title=Walking with Dinosaurs: A Natural History |location=New York |publisher=Dorling Kindersley |isbn=0-7894-5187-5 }}</ref> Sa Huli ng Jurassic, ang unang mga [[ibon]] tulad ng [[Archaeopteryx]] ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] mula sa maliliit na na mga [[coelurosaur]]iyanong [[dinosauro]]. Ang mga [[Ornithischia]]n na mga dinosauro ay hindi nananaig sa mga saurischian na dinosauro bagaman ang ilan tulad ng mga [[stegosauro]] at ang malilit na mga [[ornithopoda]] ay gumampan ng mahahalagang mga papel bilang maliliit at katamtaman hanggang malalaking mga herbibora. Sa himpapawid, ang mga [[ptesauro]] ay karaniwan. Ang mga ito ay naghari sa mga himpapawid na pumupuno ng maraming mga katungkulang ekolohikal na kinuha na ngayon ng mga [[ibon]].<ref>{{cite book |last=Feduccia |first=A. |year=1996 |title=The Origin and Evolution of Birds |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=0-300-06460-8 }}</ref> Sa loob mga mababang lumalagong mga halamanan ay ang iba't ibang mga uri ng sinaunang [[mamalya]] gayundin ang mga tulad ng mamalyang mga [[reptilya]]ng [[Tritylodontidae|tritylodont]], ang tulad ng butiking mga [[Sphenodontia|sphenodonts]] at sinaunang mga [[lissamphibia]]. Ang mga natitira ng mga Lissamphibia ay nag-[[ebolusyon|ebolb]] sa panahong ito na nagpapakilala ng mga unang [[salamander]] at mga [[caecilian]].<ref>{{cite book |last=Carroll |first=R. L. |year=1988 |title=Vertebrate Paleontology and Evolution |publisher=WH Freeman |location=New York |isbn=0-7167-1822-7 }}</ref> <center><gallery> File:Diplodocus BW.jpg|Ang ''[[Diplodocus]]'' na umaabot sa mga habang higit sa 30 metro ay isang karaniwang [[sauropoda]] sa panahong Huling Jurassic. File:Allosaurus BW.jpg|Ang ''[[Allosaurus]]'' ang isa sa pinakamalaking mga maninilang pang-lupain sa panahong Jurassic. File:Stegosaurus BW.jpg|Ang ''[[Stegosaurus]]'' ang isa sa pinaka makikilalang henera ng mga [[dinosauro]] at namuhay mula gitna hanggang Huling Jurassic. File:Archaeopteryx 2.JPG|Ang ''[[Archaeopteryx]]'' ay lumitaw sa Huling Jurassic at isang may balahibo(feathered) na dinosaurong nauugnay sa [[ebolusyon ng mga ibon]]. </gallery></center> ==Flora== [[File:Douglas fir leaves and bud.jpg|140px|thumb|Ang mga [[konipero]] ang nananaig na mga halamang panglupain sa panahong Jurassic.]] Ang tuyo at mga kondisyong kontinental na karakteristiko ng panahong [[Triasiko]] ay patuloy na gumagaan sa panahong Jurassic lalo na sa mga mas matataas na latitudo. Ang katamtamang init, mahalumigmig na klima ay pumayag sa mga kagubatan na tumakip sa karamihan ng mga lupain.<ref name="Haines, 2000">Haines, 2000.</ref> Ang [[hymnosperma]] ay relatibong diberso sa panahong Jurassic.<ref name="Palaeos website"/> Ang mga [[konipero]] sa partikular ay nananaig sa flora gaya ng sa panahong [[Triasiko]]. Ang mga ito ang pinaka dibersong pangkat at bumubuo ng karamihan ng mga malalaking puno. Ang mga umiiral sa kasalukuyang mga pamilya ng konipero na yumabong sa Jurassic ay kinabibilangan ng [[Araucariaceae]], [[Cephalotaxaceae]], [[Pinaceae]], [[Podocarpaceae]], [[Taxaceae]] at [[Taxodiaceae]].<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 349.</ref> Ang ekstinkt na pamilyang konipero sa epoch na [[Mesosoiko]] na [[Cheirolepidiaceae]] ay nanaig sa mababang latitudong halamanan gayundin din ang mga mapalumpong [[Bennettitales]].<ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352">Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 352</ref> Ang mga [[Cycad]] ay karaniwan rin gayungdin ang mga [[ginkgo]] at mga [[punong fern]] sa kagubatan.<ref name="Palaeos website"/> Ang mas maliliit na mga [[fern]] ay malamang na nananaig sa mababang mga halamanan. Ang mga [[Caytoniacea]] ay isa pang pangkat ng mga mahahalgang halaman sa panahong ito at inakalang may sukat na palumpong hanggang maliit na puno.<ref>Behrensmeyer ''et al.'', 1992, 353</ref> Ang mga halamang ginkgo ay partikular na karaniwan sa gitna hanggang matataas na mga latitudo.<ref name="Palaeos website"/> Sa katimugang Hemispero, ang mga [[podocarpo]] ay lalong matagumpay samantalang ang mga gingkgo at mga [[Czekanowskiales]] ay bihira.<ref name="Haines, 2000"/><ref name="Behrensmeyer et al., 1992, 352"/> Sa mga karagatan, ang mga modernong mga [[coralline algae]] ay lumitaw sa unang pagkakaton.<ref name="Palaeos website"/> {{-}} ==Mga sanggunian== {{reflist}} {{Phanerozoic eon}} [[Kategorya:Jurassic]] 7o2qhcccx1xujsqlk375mwn8y9lv47c 0 189893 1960851 1815687 2022-08-05T21:09:20Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 203250 1960860 1231556 2022-08-05T21:10:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Colonia]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Colonia]] 1x3lzzcjyup7uiasfuyb4t335b4wr44 0 215357 1960883 1328561 2022-08-05T21:14:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Francfort del Meno]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Francfort del Meno]] 3qibwyf1pqd5u15o8exeyims4fgg3h1 0 219199 1960909 1342817 2022-08-05T21:18:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Kagawa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Kagawa]] fvg2uuoe9ahn2mapplmvsx0n5sjebgh 0 223065 1960764 1454794 2022-08-05T13:43:22Z Maskbot 44 /* top */import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist <!-- See Wikipedia:WikiProject_Musicians --> | Name = Sita Chan | image = 陳僖儀於澳門出席零家庭暴力活動.png | Img_capt = | Img_size = 250px | Landscape = | Background = solo_singer | Birth_name = 陳皓儀<br/>Sita Chan Hao-yi | Alias = | birth_date = {{birth date|1987|3|10}} | death_date = {{death date and age|2013|4|17|1987|3|10}} | Origin = [[Hongkong]] {{flagicon|Hongkong}} | Instrument = | Voice_type = | Genre = Cantopop | Occupation = [[mang-aawit]] | Years_active = 2011–2013 | Label = | Associated_acts = | URL = | Current_members = | Past_members = | Notable_instruments = }} Si '''Sita Chan Hei-yi''' ({{lang-zh|陳僖儀}}; 10 Marso 1987 sa [[Hongkong]] – 17 Abril 2013 sa [[Hongkong]]) ay isang mang-aawit sa [[Hongkong]]. {{BD|1987|2013|Chan, Sita}} {{Authority control}} [[Kategorya:Mga mang-aawit mula sa Hongkong]] {{stub}} 3ujibb1t6civjgkbq31vlj9qxvlpsxc 0 232614 1960760 1945118 2022-08-05T13:42:07Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = Nirvana | image = Nirvana around 1992.jpg | alt = | caption = | background = group_or_band | origin = [[Aberdeen, Washington|Aberdeen]], [[Washington (estado)|Washington]], [[Estados Unidos]] | years_active = 1987–1994 | genre = {{hlist|<!-- Please do NOT add "punk rock" to the genre list. It has been discussed extensively on the talk page where a consensus has been reached that it is NOT appropriate. -->[[Grunge]]|[[alternative rock]]}} | label = {{hlist|[[Sub Pop]]|[[DGC Records|DGC]]}} | associated_acts = {{hlist|<!-- See discussions on article Talk Page about guidelines for associated acts. -->[[Foo Fighters]]|{{nowrap|[[Sweet 75]]}}|[[Giants in the Trees]]}}<!--- If you think a group should be listed, a discussion to reach consensus is needed first, OR it must meet the requirements listed at: https://en.wikipedia.org/wiki/Template:Infobox_musical_artist#associated_acts---> | website = {{URL|nirvana.com}} | past_members = * [[Kurt Cobain]] * [[Krist Novoselic]] * [[Dave Grohl]] See [[#Personnel|members section]] for others |image_size=280}} Ang '''Nirvana''' ay isang American [[Musikang rock|rock]] band na binuo ng mang-aawit at gitaristang si [[Kurt Cobain]] at ng bahistang si [[Krist Novoselic]] sa [[Aberdeen, Washington|Aberdeen]], [[Washington (estado)|Washington]] noong 1987. Dumaan ang Nirvana sa pagpapalit-palit ng tambolista, ang pinakatumagal ay si Dave Grohl, na naging bahagi ng banda noong 1990. Sa kabila ng paglalabas lamang ng tatlong full-length studio albums sa pitong taong karera nila, ang Nirvana ay kinikilala bilang isa sa mga pinakamaimpluwensiya at pinakamahalagang bandang ''rock'' ng makabagong panahon. Noong huling bahagi ng dekada 80, nakita ng Nirvana ang sarili nila bilang bahagi ng Seattle [[grunge]], at naglabas sila ng kanilang unang album na pinamagatang ''[[Bleach (album)|Bleach]]'' para sa [[independiyenteng record label]] na [[Sub Pop]] noong 1989. Kinalauna'y nakabuo sila ng sariling tunog na nakadepende sa dinamikong salungatan, madalas sa pagitan ng mga tahimik na mga taludtod at maiingay at mabibigat ng mga koro. Matapos pumirma sa malaking ''record label'' na DGC Records, nakatagpo ang Nirvana ng di-inaasahang tagumpay sa awiting "[[Smells Like Teen Spirit]]", ang unang isahang sensilyo mula sa ikalawang album ng banda na ''[[Nevermind]]'' (1991). Ang kagyat na kasikatan ng Nirvana ang nagpasikat pa lalo ng [[alternative rock]] sa kabuuan, at nakita rin ng punong mang-aawit ng banda na si Cobain ang sarili nito na ipinakikilala ng midya bilang "tagapagsalita ng isang henerasyon" (''spokesman of a generation''), na ang Nirvana ay itinuring bilang simbolong banda ng [[Henerasyong X]].<ref>Azerrad, Michael. [https://web.archive.org/web/20080109140249/http://www.rollingstone.com/artists/nirvana/articles/story/5937982/inside_the_heart_and_mind_of_nirvana "Inside the Heart and Mind of Nirvana"]. ''Rolling Stone''. 16 Abr 1992. Inarkibo mula sa [http://www.rollingstone.com/artists/nirvana/articles/story/5937982/inside_the_heart_and_mind_of_nirvana orihinal] noong 09 Ene 2008. Hinango noong 23 Ago 2010.</ref> Ang ikatlong ''studio album'' ng Nirvana, ang ''[[In Utero]]'' (1993) ay nagtampok sa ''abrasive'' at mas di-popular na tunog, na humamon sa mga tagapakinig ng banda. Hindi napantayan ng album na ito ang kinita ng ''Nevermind'' subalit tagumpay pa rin ang paglabas at pinuri ito. Nagwakas ang maikling pamamayagpag ng Nirvana matapos mamatay si Kurt Cobain noong 1994, subalit iba't-ibang mga ''posthumous releases'' ang inilabas mula noon, na pinamamahalaan nina Novoselic, Grohl, at ng balo ni Cobain na si [[Courtney Love]]. Mula nang nag-umpisa ang banda, nakapagbenta sila ng mahigit 25 milyong rekord sa [[Estados Unidos]] pa lamang, at mahigit 75 milyong rekord naman sa buong mundo, dahilan upang sila'y ituring na isa sa mga pinakamabiling banda sa lahat ng panahon.<ref>{{cite news|url=http://www.ibtimes.co.in/nirvana-to-be-inducted-to-the-rock-hall-of-fame-in-2014-530770 |title=Nirvana to be Inducted to the Rock Hall of Fame in 2014 |first=Rapti |last=Gupta |work=International Business Times |date=17 Dis 2013 |accessdate=17 Mayo 2014}}</ref><ref name="Top Selling Artists">[http://www.riaa.com/goldandplatinum.php?content_selector=top-selling-artists "Top Selling Artists"]. ''Recording Industry Association of America''. Hinango noong 07 Mar 2012.</ref> Inilukok ang Nirvana sa ''[[Rock and Roll Hall of Fame]]'' sa unang taon ng pagkakahirang nito, noong 2014. == Personnel == {{col-begin}} {{col-2}} === Final line-up === * [[Kurt Cobain]]&nbsp;– lead vocals, lead guitar (1987–1994; his death) * [[Krist Novoselic]]&nbsp;– bass (1987–1994) * [[Dave Grohl]]&nbsp;– drums, backing vocals (1990–1994) === Touring musicians === * [[Pat Smear]]&nbsp;– rhythm guitar, backing vocals (1993–1994) * [[Big John Duncan|John Duncan]]&nbsp;– rhythm guitar (1992–1993) * [[Lori Goldston]]&nbsp;– cello (1993–1994) * [[Melora Creager]]&nbsp;– cello (1994) {{col-2}} === Former members === * [[Aaron Burckhard]]&nbsp;– drums (1987–1988, 1988) * [[Dale Crover]]&nbsp;– drums (1988, 1990) * [[Dave Foster]]&nbsp;– drums (1988) * [[Chad Channing]]&nbsp;– drums (1988–1990) * [[Jason Everman]]&nbsp;– rhythm guitar (1989) === Session musicians === * [[Mark Pickerel]]&nbsp;– drums (1989) * [[Dan Peters]]&nbsp;– drums (1990) * Kirk Canning&nbsp;– cello (1991) * Kera Schaley&nbsp;– cello (1993) {{col-end}} == Discograpya == * [[Bleach (album)|''Bleach'']] (1989) * ''[[Nevermind]]'' (1991) * ''[[In Utero]]'' (1993) == Mga Sanggunian == {{reflist}} == Mga panlabas na link == {{Commons category|Nirvana (musical group)}} * {{Official website}} * {{Curlie|Arts/Music/Bands_and_Artists/N/Nirvana/}} * [http://www.livenirvana.com/ Live Nirvana] – Guides to Nirvana studio sessions output and Nirvana live concerts * [http://www.nirvanaguide.com/ Nirvana Live Guide] – Guide to Nirvana's live performances and recordings * {{IMDb name|id=1110321|name=Nirvana}} {{Nirvana}} {{Authority control}} [[Kategorya:Nirvana| ]] [[Kategorya:Mga banda mula sa Estados Unidos]] [[Kategorya:Mga artist ng Sub Pop]] ibqicvzkv1jk61yqtbi3uojo01vk5hz 0 235228 1960920 1900323 2022-08-05T22:30:53Z CommonsDelinker 1732 Removing "Escolta_St._circa_1941.jpg", it has been deleted from Commons by [[commons:User:P199|P199]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Escolta St. circa 1941.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Infobox road |country=PHL |image=Ph-mm-manila-binondo-escolta - east end (2014).JPG |image_notes=Ang Escolta pakanluran mula sa Plaza Santa Cruz |name=Kalye Escolta<br>''Escolta Street'' |alternate_name=Calle de la Escolta |length_km= |length_round= |length_ref= |direction_a=Kanluran |terminus_a=Plaza Moraga at Kalye Quintin Paredes, [[Binondo, Maynila|Binondo]], [[Maynila]] |junction= |direction_b=Silangan |terminus_b=[[Plaza Santa Cruz]], [[Santa Cruz, Maynila|Santa Cruz]], [[Maynila]] }} Ang '''Kalye Escolta''' ay isang maksaysayang silangan-kanlurang kalyeng nasa lumang distrito ng [[Binondo]] sa [[Maynila]]. Kahilera nito ang [[Ilog Pasig]], mula [[Plaza Santa Cruz]] hanggang [[Plaza Moraga]] at Kalye Quintin Paredes. Ang kalye ay kinalalagyan ng ilang naggagandahang halimbawa ng mga sinaunang disenyo ng tukudlangit. Kilala ito sa Kastila bilang ''calle de la Escolta''. Ang kahulugan nito bilang isang makasaysayang distritong pampinansiyal ay kinabibilangan ng Kalye Escolta at ibang mga kalapit na kalye sa Binondo at [[Santa Cruz, Maynila|Santa Cruz]]. ==Kasaysayan== [[Talaksan:Escolta Manila.jpg|thumb|left|Kalye Escolta noong 1878]] Isa sa mga pinakalumang kalye sa Maynila, binuo ang Escolta noong 1594. Ang pangalan nito ay mula sa Kastilang salitang ''escoltar'', nangangahulugang "upang i-abay". <ref>[http://www.businessmirror.com.ph/index.php/en/lifestyle/life/15211-a-walking-tour-of-escolta A Walking Tour of Escolta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005001530/http://www.businessmirror.com.ph/index.php/en/lifestyle/life/15211-a-walking-tour-of-escolta |date=2013-10-05 }} inilathala ng Businessweek; accessed Setyembre 8 2013</ref> Kilala ang Escolta sa dami ng mga imigranteng mangangalaka, karamihan mula sa [[Fujian]], [[Tsina]], na nagsidatingan ipang makipagsaparalan sa [[Kalakalang Galyon]]. Nakalinya sa Escolta ang mga tindahan na nagbebenta ng mga iniluwas na produkto mula sa Tsina, [[Europa]], at sa iba pang bahagi ng [[Amerikang Latino]] na dumating sa katabing daungan ng [[San Nicolas, Maynila|San Nicolas]]. Sa dulo ng ika-19 siglo, umusbong ang Escolta lalo sa pagiging isang maunlad na distritong pangnegosyo na tahanan ng mga pinakamataas na gusali sa lungsod gaya ng [[Pamilihang Sapi ng Pilipinas|Pamilihang Sapi ng Maynila]]. Ang mga pamilihan ay pinalitan ng mga modernong department store at mayroong dumadaang isang elektronikong linya ng tram na tawag noon ay ''tranvia''. Nagsilbing pangunahing distritong pangkomersiyal ang Escolta hanggang sa pagtamlay nito noong dekada-1960, kung kailang lumipat ang sentro ng negosyo sa [[Makati]].<ref>[http://bworldonline.com/content.php?section=SpecialFeature&title=Binondo-Back-Story&id=45475 Binondo Back Story] {{Webarchive|url=https://archive.is/20130907094422/http://bworldonline.com/content.php?section=SpecialFeature&title=Binondo-Back-Story&id=45475 |date=2013-09-07 }} published by BusinessWorld; accessed 8 September 2013</ref> ==Sa musika== Ang unang pagsangguni sa "La Escolta", ay napakinggan sa sarsuwelang "El pay-pay de Manila" ''Al volver de la Escolta Charito tras comprarse un precioso paipay, y una carta encontró de Pepito en su rocabay, ¡Ay, que se le cai! Y en la carta le hablaba de amor ¡Ay Jesús, qué calor, qué calor! '' ==Mga establisimiyentong arkitektural== [[Talaksan:Regina Building and First United Building (Escolta, Binondo, Manila; 2014-11-07).jpg|thumb|[[Gusaling First United]] (sa kanan) at [[Gusaling Regina]] (sa bandang kaliwa).]] * [[Gusaling Don Roman Santos]] [[Talaksan:0281jfSanta Cruz Escolta Binondo Streets Manila Heritage Landmarksfvf 06.JPG|thumb|[[Tanghalang Capitol]]]] :Isang [[Arkitekturang neo-klasiko|neo-klasikong]] sa tapat ng Plaza Goiti (Lacson) sa silangang dulo ng Kalye Escolta. Naging punong-himpilan ito ng Monte de Piedad and Prudential Bank bago ito ibinenta sa [[Bangko ng Kapuluang Pilipinas]]. * [[Gusaling First United]] :Isa sa mga natitirang halimbawa ng arkitekturang [[art deco]] sa Maynila, ito ang pinakamataas na gusali sa lungsod nang ito ay natapos noong 1928. Idiniseniyo ni Andres Luna de San Pedro, ang dating pangalan nito ay Gusaling Perez Samanillo. * [[Gusaling Regina]] :Itinayo noong 1934, itong gusaling may apat na palapag ay idinisenyo ni Andres Luna de San Pedro sa estilong [[Arkitekturang Beaux-Arts|beaux arts]]. * [[Gusaling Natividad]] :Isang gusaling may estilong [[Arkitekturang Beaux-Arts|beaux arts]] na naging tahanan ng Insurance Commission noong 1950s. * [[Gusaling Burke]] :Ipinangalanan mula sa pilantropong si [[William J. Burke]], dito matatagpuan ang unang asensor sa Pilipinas. * [[Gusaling Calvo]] :Isa pang natatanging halimbawa ng estilong [[Arkitekturang Beaux-Arts|beaux arts]], itinayo ito noong 1938 ng Edificio Calvo at idinisenyo ni Fernando Ocampo. Noong 1950, ang gusali ang naging tahanan ng unang estasyong radyo ng [[DZBB-AM]] (isang pangunahing estasyon ng radyo sa AM ng [[GMA Network]]) hanggang 1957 bago lumipat ang estudyo ng DZBB sa [[GMA Network Center]] (ang kasalukuyang punong-himpilan ng GMA 7) sa may kanto ng [[Abenida Epifanio de los Santos|EDSA]] at [[Abenida Timog]], [[Diliman]], [[Lungsod Quezon]]. * [[Tanghalang Capitol]] :Dinisenyo ni [[Juan Nakpil]] at itinayo noong 1930s, dalawa ang balkonahe ng tanghalan, na isang natatanging disenyo. May dalawang relief ng mga [[Musa (mitolohiya)|musa]] sa harap nito na likha ni Francesco Monti. Sarado na ang tanghalan at ito ngayon ay mayroong mga establisimiyento ng iilang komersiyo at kainan.<ref>{{cite web|url=http://cinematreasures.org/theater/12378/ |title=Capitol Theater |publisher=Cinema Treasures |date= |accessdate=2013-09-14}}</ref> ==Mga sanggunian== {{commons category}} {{reflist}} {{Mga daan at lansangan sa Kalakhang Maynila}} {{DEFAULTSORT:Escolta Street}} [[Kategorya:Mga lansangan sa Kalakhang Maynila]] [[Kategorya:Maynila]] {{coord|14.3553|N|120.5843|E|source:frwiki_region:PH|format=dms|display=title}} 5biib1gul4h1f0llv1gau9mo4iu9zi7 0 236934 1960956 1960062 2022-08-06T05:07:32Z 112.200.6.43 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = BTS | landscape = yes | image = BTS during a White House press conference May 31, 2022 (cropped).jpg | caption = | alias = {{flatlist| *Bangtan Boys *Bulletproof Boy Scouts}} *Beyond The Scene *Bangtan Sonyeondan | background = group_or_band | origin = [[Seoul]], Timog Korea | genre = {{flatlist| *[[K-pop]] *[[Hip hop music|hip hop]] *[[Contemporary R&B|R&B]] *[[Dance music|dance]]}} | years_active = {{start date|2013}}–kasalukuyan | label = {{flatlist| *[[BigHit Entertainment]] *[[Pony Canyon]] * Def Jam Japan * [[Colombia Records|Colombia]]}} | associated_acts = | current_members = *[[Jin (mang-aawit)|JIN]] (Kim Seokjin) *[[Suga (rapper)|SUGA]] (Min Yoongi) *[[J-Hope|J-HOPE]] (Jung Hoseok) *[[RM (rapper)|RM]] (Kim Namjoon) *[[Park Jimin|JIMIN]] (Park Jimin) *[[V (mang-aawit)|V]] (Kim Taehyung) *[[Jungkook|JUNGKOOK]] (Jeon Jungkook) | website = {{url|bts.ibighit.com}} }} {{Infobox Korean name |hangul = 방탄소년단 |hanja = 防彈少年團 |rr = Bangtan Sonyeondan |mr = Pangt'an Sonyǒndan }} {{Contains Korean text}} Ang '''BTS''' ([[Hangul]]: 방탄소년단), na kilala rin bilang '''Bangtan Boys''', ay isang bandang binubuo ng 7 kasapi sa ilalim ng [[Big Hit Entertainment]] sa [[Timog Korea]]. Ang grupo ay una nang nabuo bilang mga tinedyer sa ilalim ng Big Hit Entertainment at inilabas ang kanilang debut album, 2 Cool 4 Skool (2013). Ang kasunod na gawain tulad ng kanilang unang US Billboard 200 na mga entry na The Most Beautiful Moment In Life, Part 2 (2015), The Most Beautiful Moment In Life: Young Forever (2016), at Wings (2016) ay nakatulong na maitaguyod ang reputasyon ng BTS bilang isang sosyal na may malay-tao pangkat. Ang Wings ay naging unang album ng BTS na nagbenta ng isang milyong kopya sa Timog Korea. Sa pamamagitan ng 2017, ang BTS ay tumawid sa internasyonal na merkado ng musika, nangunguna sa Korean Wave papunta sa Estados Unidos at nagkakasira ng maraming mga talaan sa pagbebenta, na naging unang pangkat ng Koreano na tumanggap ng sertipikasyon mula sa Recording Industry Association of America (RIAA) para sa kanilang solong "Mic Drop". Ang banda ay ang unang aksyon na Koreano na itaas ang Billboard 200 kasama ang kanilang studio album na Love Yourself: Tear (2018) at mula nang matumbok ang tuktok ng mga tsart ng Estados Unidos sa kanilang mga album na Love Yourself: Answer (2018), Map of the Soul: Persona (2019) at Map of the Soul: 7 (2020), na ginagawang BTS ang pinakamabilis na pangkat mula nang kumita ang mga Beatles ng apat na number 1 ng isang album na mas mababa ng dalawang taon. Love Yourself: Answer din ang naghari ng buong buwanang talaan ng Gaon Album Chart ng South Korea na dati nang itinakda ng Love Yourself: Tear at naging kauna-unahang album sa Korea na napatunayan na Platinum sa Estados Unidos. Ang pagkakaroon ng nabenta higit sa 20 milyong mga album sa Gaon Music Chart, ang BTS ay ang pinakamahusay na nagbebenta ng artista sa kasaysayan ng Timog Korea at humahawak ng pinakamahusay na nagbebenta ng album sa South Korea na may Map of the Soul: 7. Ang BTS ay ang pangalawang pinakamahusay na nagbebenta ng mga artista ng 2018 sa buong mundo ayon sa Global Artist Chart ng IFPI, pati na rin ang nag-iisang artista na hindi nagsasalita ng Ingles na pumapasok sa tsart. Ang pangkat ay nanalo ng Top Social Artist tatlong taon nang sunud-sunod at Nangungunang Duo / Group sa 26th Billboard Music Awards. Itinampok sa pang-internasyonal na TIME bilang "Susunod na Mga Pinuno ng Henerasyon". Ang BTS ay lumitaw sa 25 na pinakapangunahing tao sa magasin sa internet (2017–2019) at 100 na nakakaimpluwensyang tao sa buong mundo (2019), at ang outlet na nagbibigay sa kanila ng palayaw "Mga Prinsipe ng Pop". Pinangalanan ng Forbes Korea na BTS ang pinaka-maimpluwensyang mga kilalang tao sa Korea noong 2018 at 2020, at ang BTS ay nag-ranggo sa ika-43 sa Forbes Celebrity 100 (2019) bilang isa sa mga nangungunang kilalang tao sa buong mundo. Ang BTS ay niraranggo # 4 ng Top Social Artist ng Billboard ng 2010, at ang pinakamataas na pangkat sa listahan. Sa panahon ng kanilang Love Yourself World Tour, ang BTS ay naging unang Asyano at unang hindi nagsasalita ng Ingles na nagsasalita sa headline at ibenta ang Wembley Stadium; at sinira ang record para sa nag-iisang pinakamataas na pag-engganyong pakikipag-ugnay sa kasaysayan ng Rose Bowl Stadium. Nag-ranggo ang Billboard ng BTS sa # 45 sa kanilang Top Touring Artists ng listahan ng mga 2010, na ang pinakamataas na ranggo na Asyano pati na rin ang tanging hindi nagsasalita ng Ingles na nagsasalita sa listahan. Hanggang sa 2019, ang BTS ay puro nagkakahalaga ng higit sa $ 4.65 bilyon sa ekonomiya ng South Korea bawat taon, o 0.3 porsyento ng GDP ng bansa. Ang mga BTS ay nakakaakit ng isa sa bawat 13 dayuhang turista na bumisita sa South Korea at binanggit bilang isa sa mga pangunahing kilos na nagpapasigla sa pandaigdigang pagbebenta ng musika sa $ 19 bilyon sa 2018. Kasunod ng pagtatatag ng kanilang kampanya na kontra sa karahasan ng Love Myself sa pakikipagtulungan sa UNICEF, hinarap ng BTS ang United Nations 73rd General Assembly at naging bunsong tatanggap ng Order of Cultural Merit mula sa Pangulo ng South Korea dahil sa kanilang mga kontribusyon sa pagkalat ng kulturang Koreano at wikang Koreano. [[Talaksan:BTS at American Music Awards November 21, 2021.jpg|thumb|Ang BTS noong Nobyembre 2021]] ==Mga kasapi== * Jin ([[Jin (mang-aawit)|Kim Seok-jin]]; 김석진) * Suga ([[Suga (rapper)|Min Yoon-gi]]; 민윤기) * RM ([[RM (rapper)|Kim Nam-joon]]; 김남준) * J-Hope ([[J-Hope|Jung Ho-seok]]; 정호석) * Jimin ([[Park Jimin]]; 박지민) * V ([[V (mang-aawit)|Kim Tae-hyung]]; 김태형) * Jungkook ([[Jungkook|Jeon Jung-kook]]; 전정국)<ref>{{cite news|url=http://bts.ibighit.com/bts.php|title=BTS Profile|publisher=BTS Official Website|accessdate=July 20, 2013|archive-date=March 27, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327054611/http://bts.ibighit.com/bts.php|url-status=dead}}</ref> ==Sanggunian== {{reflist}} ==Kawing Panlabas== {{commons category|Bangtan Boys}} * [http://bts.ibighit.com/ Opisyal na Sityo] {{BTS}} {{Big Hit Entertainment}} {{Authority control}} [[Kategorya:Mga banda mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Mga musiko]] m7gyboiftdihrue9ppid3mix6ohx6yf 0 239463 1960902 1815692 2022-08-05T21:17:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Phylum]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Phylum]] bn8npj9tyz7mwt2h2vqen92vo6zgqe0 0 242580 1960965 1952383 2022-08-06T07:39:18Z Elysant 118076 /* Mga Titulado */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Philippines Earth''', unang tinawag lamang na "'''Miss Philippines'''" sa mga una nitong pagtatanghal, ay isang pambansang patimpalak ng kagandahan sa [[Pilipinas]] na taunang isinasagawa upang makahanap ng pinakamaganda at makakalikasang binibini.<ref name=abs-negocc>{{cite news|title=NegOcc beauty queen is Miss Philippines Earth 2009|url=http://www.abs-cbnnews.com/entertainment/05/11/09/negocc-beauty-queen-miss-philippines-earth-2009 |publisher=ABS-CBN Interactive | date=Mayo 11, 2009|accessdate=Mayo 13, 2009 | language = Ingles}}</ref><ref name=missphilippines-earth>{{cite news|title=About Miss Philippines: Beauty Pageant with a Cause|url=http://www.missphilippines-earth.com/?page_id=5|publisher=Miss Philippines Earth official website |first=Lorraine |last=Schuck|date=Hunyo 5, 2008|accessdate=Enero 2, 2009 | language = Ingles}}</ref> Ito ang pinakamalaking beauty pageant na may 50 opisyal na kandidata.<ref name=abs-negocc /><ref name=showbizandstyle>{{cite news|title=Second time a charm for new Miss Earth|url=http://showbizandstyle.inquirer.net/entertainment/entertainment/view/20080513-136201/Second-time-a-charm-for-new-Miss-Earth|publisher=Philippine Daily Inquirer|first=Armin|last=Adina|date=Mayo 13, 2008|accessdate=Disyembre 13, 2008|language=Ingles|archive-date=Abril 27, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100427123654/http://showbizandstyle.inquirer.net/entertainment/entertainment/view/20080513-136201/Second-time-a-charm-for-new-Miss-Earth|url-status=dead}}</ref> ==Mga Titulado== Mga Titulado sa nakaraang tatlong taon: {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan="2"|Taon !rowspan="2"|Miss Philippines Earth !colspan="4"|Elemental Court |- !Miss Air !Miss Water !Miss Fire !Miss Eco-Tourism |- !2022 |Jenny Ramp |Jimema Tempra |Angel Mae Santos |Erika Vina Tan |Nice Lampad |- !2021 |Naelah Alshorbaji |Ameera Almamari |Rocel Angelah Songano |Roni Meneses |Sofia Galve |- !2020 |Roxanne Allison Baeyens |Patrixia Santos |Gianna Llanes |Shane Tormes |Ilyssa Mendoza |- !2019 |Janelle Tee |Ana Monica Tan |Chelsea Lovely Fernandez |Alexandra Marie Dayrit |Karen Nicole Piccio |} == Talasanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Patimpalak ng kagandahan sa Pilipinas]] nlszyxxohk1exoijcrg8ksebfp44qkt 1960967 1960965 2022-08-06T07:57:39Z Elysant 118076 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Philippines Earth''', unang tinawag lamang na "'''Miss Philippines'''" sa mga una nitong pagtatanghal, ay isang pambansang patimpalak ng kagandahan sa [[Pilipinas]] na taunang isinasagawa upang makahanap ng pinakamaganda at makakalikasang binibini.<ref name=abs-negocc>{{cite news|title=NegOcc beauty queen is Miss Philippines Earth 2009|url=http://www.abs-cbnnews.com/entertainment/05/11/09/negocc-beauty-queen-miss-philippines-earth-2009 |publisher=ABS-CBN Interactive | date=Mayo 11, 2009|accessdate=Mayo 13, 2009 | language = Ingles}}</ref><ref name=missphilippines-earth>{{cite news|title=About Miss Philippines: Beauty Pageant with a Cause|url=http://www.missphilippines-earth.com/?page_id=5|publisher=Miss Philippines Earth official website |first=Lorraine |last=Schuck|date=Hunyo 5, 2008|accessdate=Enero 2, 2009 | language = Ingles}}</ref> Ito ang pinakamalaking beauty pageant na may 50 opisyal na kandidata.<ref name=abs-negocc /><ref name=showbizandstyle>{{cite news|title=Second time a charm for new Miss Earth|url=http://showbizandstyle.inquirer.net/entertainment/entertainment/view/20080513-136201/Second-time-a-charm-for-new-Miss-Earth|publisher=Philippine Daily Inquirer|first=Armin|last=Adina|date=Mayo 13, 2008|accessdate=Disyembre 13, 2008|language=Ingles|archive-date=Abril 27, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100427123654/http://showbizandstyle.inquirer.net/entertainment/entertainment/view/20080513-136201/Second-time-a-charm-for-new-Miss-Earth|url-status=dead}}</ref> {{Infobox organization |name = Miss Philippines Earth |image = |image_border = |size = |caption = |map = |msize = |mcaption = |motto = Beauties for a Cause |formation= {{start date and age|2001|4|3}} |type = [[Patimpalak ng kagandahan]] |headquarters = [[Maynila]] |location = [[Pilipinas]] |membership = {{unbulleted list|Miss Earth <br/>(2001-kasalukuyan)|Miss Tourism Queen International<br/>(2005-2009)}} |language = [[Wikang Ingles|Ingles]] |leader_title = Presidente |leader_name = Ramon Monzon |leader_title2 = Executive Vice President |leader_name2 = Lorraine Schuck |leader_title3 = Bise Presidente |leader_name3 = Peachy Veneracion |leader_title4 = Miss Earth Brand Manager |leader_name4 = Astrud Schuck |num_staff = |budget = |website = {{URL|missphilippines-earth.com}} }} ==Mga Titulado== Mga Titulado sa nakaraang tatlong taon: {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan="2"|Taon !rowspan="2"|Miss Philippines Earth !colspan="4"|Elemental Court |- !Miss Air !Miss Water !Miss Fire !Miss Eco-Tourism |- !2022 |Jenny Ramp |Jimema Tempra |Angel Mae Santos |Erika Vina Tan |Nice Lampad |- !2021 |Naelah Alshorbaji |Ameera Almamari |Rocel Angelah Songano |Roni Meneses |Sofia Galve |- !2020 |Roxanne Allison Baeyens |Patrixia Santos |Gianna Llanes |Shane Tormes |Ilyssa Mendoza |- !2019 |Janelle Tee |Ana Monica Tan |Chelsea Lovely Fernandez |Alexandra Marie Dayrit |Karen Nicole Piccio |} == Talasanggunian == {{reflist}} [[Kategorya:Patimpalak ng kagandahan sa Pilipinas]] ppijcf5nwyr9kp6gih01fu4hgdk34a6 828 243664 1960929 1851758 2022-08-06T01:59:21Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain --[[ -- This module produces a link to a main article or articles. It implements the -- template {{main}}. -- -- If the module is used in category or category talk space, it produces "The -- main article for this category is xxx". Otherwise, it produces -- "Main article: xxx". --]] local mHatnote = require('Module:Hatnote') local mHatlist = require('Module:Hatnote list') local mArguments -- lazily initialise local p = {} function p.main(frame) mArguments = require('Module:Arguments') local args = mArguments.getArgs(frame, {parentOnly = true}) local pages = {} for k, v in pairs(args) do if type(k) == 'number' then local display = args['label ' .. k] or args['l' .. k] local page = display and string.format('%s|%s', string.gsub(v, '|.*$', ''), display) or v pages[#pages + 1] = page end end if #pages == 0 and mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then return mHatnote.makeWikitextError( 'Walang tinukoy na pahina', 'Template:Main#Errors', args.category ) end local options = { selfref = args.selfref } return p._main(pages, options) end function p._main(args, options) -- Get the list of pages. If no first page was specified we use the current -- page name. local currentTitle = mw.title.getCurrentTitle() if #args == 0 then args = {currentTitle.text} end local firstPage = string.gsub(args[1], '|.*$', '') -- Find the pagetype. local pageType = mHatnote.findNamespaceId(firstPage) == 0 and 'artikulo' or 'pahina' -- Make the formatted link text list = mHatlist.andList(args, true) -- Build the text. local isPlural = #args > 1 local mainForm local curNs = currentTitle.namespace if (curNs == 14) or (curNs == 15) then --category/talk namespaces mainForm = isPlural and 'Ang mga pangunahing %s para sa [[:en:Help:Categories|kategoryang]] ito ay %s' or 'Ang pangunahing %s para sa [[:en:Help:Categories|kategoryang]] ito ay %s' else mainForm = isPlural and 'Mga pangunahing %s: %s' or 'Pangunahing %s: %s' end local text = string.format(mainForm, pageType, list) -- Process the options and pass the text to the _rellink function in -- [[Module:Hatnote]]. options = options or {} local hnOptions = { selfref = options.selfref } return mHatnote._hatnote(text, hnOptions) end return p 5kzs0rf0bsrwvfvi1nlj0m2z17olsij 0 244375 1960766 1959389 2022-08-05T14:13:10Z 112.201.41.204 /* Brigada News FM *//*Brigada News FM Stations*/ wikitext text/x-wiki {{Infobox company | | name = Brigada Mass Media Corporation | logo = | type = [[Private company|Private]] | foundation = {{start date and age|2005|10|03}} | location = '''Brigada Complex'''<br>NLSA Road, Brgy. San Isidro, [[General Santos City]], [[Philippines]]<br>'''National Broadcast Center'''<br> 5th Floor Jacinta Building 2, Sta. Rita Street, EDSA, Guadalupe Nuevo, [[Makati City]], [[Philippines]] | key_people = Elmer Catulpos (Pres. and CEO, Brigada Group of Companies)<br>Yelcy Catulpos (EVP, Brigada Group of Companies)<br>Kan Balleque (Vice President for Operations, Brigada Group of Companies) | revenue = | net_income = | num_employees = | subsid = [[#Healthline Herbal Products|Brigada Healthline]]<br>Dynamic Force Security Agency<br>Brigada Pharmacy | homepage = http://brigada.ph |}} Ang '''Brigada Mass Media Corporation''' (BMMC) ay ang pangunahing [[Dyaryo|Dyanryong]] kompanya at pantelebisyon at pangradyo sa [[Pilipinas]]. ==Kasaysayan== ==Brigada News Philippines (newspaper)== *Brigada News Nationwide *Brigada News General Santos *Brigada News Davao *Brigada News Cagayan de Oro *Brigada News Zamboanga *Brigada News Cebu *Brigada News Bicol == Brigada News FM == ===Pangkalahatan-ideya=== Ang mga istayon ng Brigada News FM ay kolektibong kilala bilang Brigada News FM Philippines kasama ang kasalukuyan slogan ay The Music and News Authority. Sa Kasalukuyan ang Brigada News FM ay 45 na mamay-ari at pamamahala ng istasyon ng FM sa buong bansa at marami pa ang pinaplano na buksan. ===Istasyon=== {| class="wikitable sortable" |- ! Branding ! Callsign ! Frexquency ! Location |- | Brigada News FM General Santos | [[DXYM]] | 89.5&nbsp;MHz | [[General Santos]] |- | Brigada News FM Batangas | [[DWEY]] | 104.7&nbsp;MHz | [[Batangas City]]/[[Mega Manila]] |- | Brigada News FM Cebu | [[DYWF]] | 93.1&nbsp;MHz | [[Cebu City]] |- | Brigada News FM Baguio | {{n/a}} | 88.7 MHz | [[Baguio City|Baguio]] |- | Brigada News FM Laoag | {{n/a}} | 89.9 MHz | [[Laoag City|Laoag]] |- | Brigada News FM Vigan | {{n/a}} | 101.3 MHz | [[Vigan]] |- | Brigada News FM Tuguegarao | [[DWYA-FM|DWYA]] | 92.5 MHz | [[Tuguegarao]] |- | Brigada News FM Cauayan | [[DWVA-FM|DWVA]] | 92.9 MHz | [[Cauayan, Isabela|Cauayan]] |- | Brigada News FM Pampanga | [[DWCL]] | 92.7&nbsp;MHz | [[San Fernando, Pampanga|San Fernando]] |- | rowspan=3|Brigada News FM Olongapo | [[DWTY]] | 93.5&nbsp;MHz | [[Olongapo City|Olongapo]] |- | [[DWQM]] | 99.9 MHz | [[Iba, Zambales|Iba]] |- | {{n/a}} | 107.3 MHz | [[Palauig, Zambales|Palauig]] |- | Brigada News FM Lucena | [[DWKL]] | 92.7&nbsp;MHz | [[Lucena, Pilipinas|Lucena]] |- | Brigada News FM Mindoro | [[DWBY]] | 93.3&nbsp;MHz | [[Roxas, Oriental Mindoro]] |- | Brigada News FM Daet | [[DWYD]] | 102.9&nbsp;MHz | [[Daet, Camarines Norte|Daet]] |- | rowspan=2|Brigada News FM Naga | [[DWKM]] | 103.1&nbsp;MHz | [[Naga City, Camarines Sur|Naga]] |- | [[DWSV]] | 87.7 MHz | [[Goa, Camarines Sur|Goa]] |- | Brigada News FM Legazpi | [[DWED]] | 91.5&nbsp;MHz | [[Legazpi, Albay|Legazpi]] |- | Brigada News FM Masbate | {{n/a}} | 90.3 MHz | [[Masbate City]] |- | Brigada News FM Sorsogon | [[DWLH]] | 101.5&nbsp;MHz | [[Sorsogon City]] |- | rowspan=10|Brigada News FM Puerto Princesa | [[DWYO]] | 103.1&nbsp;MHz | [[Puerto Princesa]] |- | DZBI | 96.5&nbsp;MHz | [[Narra, Palawan|Narra]] |- | DWBP | 95.7&nbsp;MHz | [[Brooke's Point]] |- | DWYB | 98.3&nbsp;MHz | [[Quezon, Palawan|Quezon]] |- | {{n/a}} | 101.3&nbsp;MHz | [[Coron, Palawan|Coron]] |- | DWBJ | 100.5&nbsp;MHz | [[Roxas, Palawan]] |- | {{n/a}} | 93.3 MHz | [[Cuyo, Palawan|Cuyo]] |- | DWPZ | 95.3 MHz | [[El Nido, Palawan|El Nido]] |- | {{n/a}} | 103.7 MHz | [[Bataraza]] |- | {{n/a}} | 104.9 MHz | [[Taytay, Palawan|Taytay]] |- | Brigada News FM Toledo | [[DYBD]] | 88.5&nbsp;MHz | [[Toledo, Cebu|Toledo]] |- | Brigada News FM Bogo | [[DYMM-FM|DYMM]] | 90.9&nbsp;MHz | [[Bogo, Cebu|Bogo]] |- | Brigada News FM Kalibo | [[DYYQ]] | 89.3&nbsp;MHz | [[Kalibo, Aklan|Kalibo]] |- | Brigada News FM Antique | {{n/a}} | 104.5 MHz | [[San Jose, Antique|San Jose]] |- | Brigada News FM Capiz | [[DYYB-FM|DYYB]] | 107.3 MHz | [[Roxas, Capiz]] |- | Brigada News FM Iloilo | {{n/a}} | 104.7 MHz | [[Iloilo City]] |- | Brigada News FM Bacolod | [[DYMG]] | 103.1 MHz | [[Bacolod City|Bacolod]] |- | Brigada News FM Kabankalan | {{n/a}} | 99.7 MHz | [[Kabankalan City|Kabankalan]] |- | Brigada News FM San Carlos | [[DYBA]] | 89.3&nbsp;MHz | [[San Carlos, Negros Occidental|San Carlos]] |- | Brigada News FM Dumaguete | [[DYKZ]] | 89.5 MHz | [[Dumaguete]] |- | Brigada News FM Tacloban | [[DYTY]] | 93.5&nbsp;MHz | [[Tacloban City|Tacloban]] |- | Brigada News FM Ormoc | {{n/a}} | 93.5&nbsp;MHz | [[Ormoc]] |- | Brigada News FM Calbayog | DYYC | 100.5 MHz | [[Calbayog City|Calbayog]] |- | Brigada News FM Cagayan de Oro | [[DXMM-FM|DXMM]] | 102.5&nbsp;MHz | [[Cagayan de Oro City|Cagayan de Oro]] |- | rowspan=2|Brigada News FM Davao | [[DXKX]] | 91.5&nbsp;MHz | [[Davao City]] |- | {{n/a}} | 90.3 MHz | [[Digos City|Digos]] |- | Brigada News FM Zamboanga | [[DXZB]] | 89.9&nbsp;MHz | [[Zamboanga City]] |- | rowspan=2|Brigada News FM Koronadal | [[DXCE]] | 95.7&nbsp;MHz | [[Koronadal City|Koronadal]] |- | [[DXBR]] | 104.5 MHz | [[Tacurong]] |- | Brigada News FM Mati | {{n/a}} | 103.1 MHz | [[Mati, Davao Oriental|Mati]] |- | Brigada News FM Tagum | {{n/a}} | 97.5 MHz | [[Tagum]] |- | Brigada News FM Dipolog | {{n/a}} | 107.7 MHz | [[Dipolog City|Dipolog]] |- | Brigada News FM Pagadian | [[DXVV]] | 105.7 MHz | [[Pagadian City|Pagadian]] |- | Brigada News FM Ipil | {{n/a}} | 100.9 MHz | [[Ipil, Zamboanga Sibugay|Ipil]] |- | Brigada News FM Cotabato | [[DXZA]] | 89.3&nbsp;MHz | [[Cotabato City]] |- | Brigada News FM Valencia | {{n/a}} | 105.7 MHz | [[Valencia, Bukidnon|Valencia]] |- | Brigada News FM Iligan | [[DXZD]] | 95.1&nbsp;MHz | [[Iligan City|Iligan]] |- | Brigada News FM Oroquieta | [[DXBK]] | 95.3&nbsp;MHz | [[Oroquieta]] |- | Brigada News FM Butuan | [[DXVA]] | 96.7 MHz | [[Butuan City|Butuan]] |- | rowspan=2|Brigada News FM Kidapawan | [[DXZC]] | 97.5&nbsp;MHz | [[Kidapawan]] |- | {{n/a}} | 106.1 MHz | [[Midsayap, Cotabato|Midsayap]] |- | Brigada News FM Trento | [[DXYD]] | 105.5&nbsp;MHz | [[Trento, Agusan del Sur|Trento]] |- | Brigada News FM Surigao | {{n/a}} | 105.5 MHz | [[Surigao City]] |- | Brigada News FM Bislig | {{n/a}} | 91.9 MHz | [[Bislig]] |- | Brigada News FM Lebak | DXBI | 91.3 MHz | [[Lebak, Sultan Kudarat|Lebak]] |- |} '''Notes:'''<br> <nowiki>**</nowiki>Luzon Area flagship station<br> <nowiki>***</nowiki>Visayas Area flagship station<br> <nowiki>****</nowiki>Mindanao and National Network flagship station ==Brigada News TV== '''Free TV''' {| class="wikitable sortable" |- ! Branding ! Callsign ! Channel ! Power (kW) ! Location ! Type |- |Brigada News TV |[[DXYM-TV]] |TV-34 |25&nbsp;kW |[[General Santos City|General Santos]] |Originating |- |} '''Cable TV''' {| class="wikitable sortable" |- ! Cable/Satellite Provider ! Channel ! Location |- | Sky Cable Gensan | 35 | [[General Santos]] |- | Lakandula Cable TV | 52 | [[General Santos]] |- | Marbel Cable | 21 | [[Koronadal]] |- | JVL Star Cable | 15 | [[Koronadal]] |- | Sky Cable Polomolok | 15 | [[Polomolok]] |- | Sky Cable Maguindanao | 44 | [[Maguindanao]]/[[Cotabato]] |- | [[Cignal Digital TV]] | 114 | Nationwide |- |} ==Produkto== *Power Cells Herbal Capsule *Drivemax Herbal Dietary Supplement Capsule *Power Cells Enchanced Glutatione *Guard-C 500&nbsp;mg Capsule (Ascorbic Acid as Calcium Ascorbate) *Power Cells Liniment *NutriCleanse Herbal Capsule *Power Cell Soya Coffee *Fast Relax Ibuprofen Paracetamol Capsule *CuraMed Herbal Dietary Supplement Capsule *Panamend Mefenamic Acid Capsule *DriveMax Adult Coffee *Maxan 8 in 1 Coffee *Zoya Choco *Black Force Activate Charcoal Capsule *Hard Bull Dietary Supplement Capsule for Men *Yummyvit Syrup and Capsule *Bossing Premium Detergent *Bridgette Cosmetics *Lala Cosmetics *AeroLube Engine Treatment Oil *Nigari ==Brigada Group of Companies== * '''Brigada Mass Media Corporation''' * [[Baycomms Broadcasting Corporation]] * Brigada Publishing Corp. * Brigada Healthline Corporation * Brigada Pharmacy Inc. * Brigada Distribution Inc. * Brigada Unlimited Inc. * Brigada Healthcare Inc. * Brigada Rock Garden Resort Inc. * Global Dynamic Star Security Agency Inc. * Global Dynamic Star Protective Services Inc. * KaBrigada Foundation Inc. ==Mga sanggunian== {{reflist}} ==Mga panlabas na link== *[http://brigada.ph/ Brigada Website] {{Brigada Mass Media Corporation}} {{Radio in the Philippines}} [[Kategorya:Kompanya base sa General Santos]] [[Kategorya:Mga network pantelebisyon]] [[Kategorya:Mga kompanya sa Pilipinas]] s26f5ve6djmuv2ls36ob9p5john6bo7 0 257212 1960836 1567083 2022-08-05T21:06:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Vietnam]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Vietnam]] s00ufs180ssbhe0o9ufz5uim2vsxkax 0 277078 1960790 1723690 2022-08-05T18:07:30Z Glennznl 73709 link [[Silangang Berlin]] using [[:en:User:Edward/Find link|Find link]] wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Dahlem_Habelschwerdter_Allee_Rostlaube-2.JPG|thumb|Pangunahing pasukan sa Campus Dahlem]] Ang '''Malayang Unibersidad ng Berlin''' ({{Lang-de|Freie Universität Berlin}}, [[Wikang Ingles|Ingles]]: ''Free University of Berlin'', madalas dinadaglat bilang '''FU Berlin''' o '''FU''') ay isang unibersidad para sa pananaliksik na matatagpuan sa [[Berlin]], [[Alemanya]]. Isa ito sa mga pinakakinikilalang unibersidad ng Alemanya, na kilala sa pananaliksik sa humanidades at agham panlipunan, pati na rin sa larangan ng natural na agham at biyolohiya. Ang Malayang Unibersidad ay itinatag sa noo'y Kanlurang Berlin noong 1948 na nakatanggap ng suportang Amerikano sa panahon ng unang bahagi ng [[Cold War]] bilang isang ''de facto ''na pagpapatuloy ng Kanluran sa [[Unibersidad ng Berlin Humboldt|Pamantasang Frederick William]], na na matatagpuan sa Silangang Berlin na naharap sa malakas na komunistang panunupil; ang pangalan nito ay tumutukoy sa katayuan ng Kanlurang Berlin bilang bahagi ng malayang daigdig ng kanluran na iba sa tinatawag nilang "di-malayang" daigdig na komunista sa pangkalahatan at "di-malayang" pamantasang kontrolado ng mga komunista sa [[Silangang Berlin]]. Ang Malayang Unibersidad ng Berlin ay isa sa 11 pamantasang elit na Aleman na bahagi ng German Universities Excellence Initiative. {{coord|format=dms|display=title}} {{Stub|Edukasyon}} [[Kategorya:Mga pamantasan sa Alemanya]] nfepfqhec12z8otf80x3d4ct03pdk8s 0 284439 1960746 1945575 2022-08-05T13:29:31Z Maskbot 44 /* top */unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = Ika-32 Palaro ng Timog Silangang Asya | logo = <!-- 2023 SEA Games.png --> | size = 175px | caption = | host city = [[Phnom Penh]], [[Kambodya]] | country = | motto ="Sports Into Peace" ([[Khmer]]: "កីឡាចូលទៅក្នុងសន្តិភាព" [[Tagalog]]: Isports Para sa Kapayapaan) | nations participating = 11 | teams participating = | debuting countries = | athletes participating = TBA | sports = | events = | dates = | opening ceremony = 5 Mayo 2023 | closing ceremony = 15 Mayo 2023 | officially opened by = [[King of Cambodia]] (inaasahan) | officially closed by = | athlete's oath = | judge's oath = | torch lighter = | Paralympic torch = | Queen's Baton = | stadium = [[Pambansang Istadyum ng Morodok Techo]] | Paralympic stadium = | length = | indprize = | tmprize = | website = | previous = [[2021 Southeast Asian Games|Hanoi 2021]] | next = ''[[2025 Southeast Asian Games|Chonburi 2025]]'' | SpreviousS = | SnextS = | Sprevious = | Snext = }} Ang '''[[Palaro ng Timog Silangang Asya]] 2023''', ({{lang-km|ការប្រកួតកីឡាប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ២០២៣}}, <small>[[Romanization of Khmer|translit.]]</small> ''kar brakuot keila bracheacheat asi akne 2023'') o kilala bilang 32nd SEA Games ay ang ika-32 edisyon ng palaro na gaganapin sa [[Phnom Penh]], [[Cambodia|Kambodya]] sa darating na 5 hanggang 15 Mayo 2023. Ang anunsyo ay ginawa sa pagpulong ng SEA Games Federation Council sa Singgapur, at kasabay ng [[2015 Southeast Asian Games|Palaro ng Timog Silangang Asya 2015]], at ang Pangulo ng Pambansang Komiteng Olimpiko ng Kambodya, na si [[Thong Khon]]. Ang [[Philippines|Pilipinas]] ang orihinal na tinakdang maghost ng Mga Palaro, pero sinulong ito sa [[2019 Southeast Asian Games|2019]] matapos bawiin ng Brunei ang orihinal na karapatang paghohost. Ito ang unang pagkakataon ng Kambodya na maghost ng mga palaro matapos kinansela ang [[Palarong Peninsularo ng Timog Silangang Asya 1963]] dahil sa [[Cambodia (1953–1970)#Domestic developments|situwasyon ng politika]] sa bansang iyon noong panahon. 40 isports ang itatampok ng Palarong SEA 2023<ref>{{cite news |author=<!--not stated--> |date=10 April 2022 |title=40 sports to be featured at 2023 SEA Games in Cambodia |work=Bernama |url=https://www.bernama.com/en/sports/news.php?id=2070701 |access-date=11 April 2022}}</ref> == Pagsulong at paghahanda == Matapos ang anunsyo sa pagpili ng punong-abala, Si Punong Ministro [[Hun Sen]] ay inapruba ang huling disenyo ng pangunahing istadyum ng Mga Palaro.<ref name="announce" /> Habang nasa bisitang pang-estado si Hun Sen sa Beijing noong Mayo 2014, Ang pinuno ng [[Tsina]] na si [[Xi Jinping]] (Kalihim na heneral din ng [[Partido Komunista ng Tsina]]) ay pinangako ang pagpondo sa konstruksyon ng pangunahing istadyum ng pang-lahatang komplex na pang-isports sa isang lungsod na tagasunod ng Phnom Penh na Khan Chroy Jong Va. Ang 60,000-upuan na pangunahing istadyum, na tinatayang gagastos sa higit $157 milyon (₱8.2 bilyon) at ipapatayo ng isang kompanyang konstruksyong Tsino, ay kukumpletuhin sa pagitan ng 2019 and 2020 kasama ang pondong Tsino na buong gagamitin sa buogn proyekto. Ang pagkalahatang arena na [[Morodok Techo National Sports Complex]] ay itatampok ang languyang pang-olimpiko, isang patlang pamputbol, isang karerahang pantakbo, mga korteng pantennis at mga dormitoryo sa mga atleta.<ref name="stadium">{{cite news |date=19 May 2015 |title=Hun Sen reveals design for SEA Games stadium |agency=The Phnom Penh Post |url=http://www.phnompenhpost.com/national/hun-sen-reveals-design-sea-games-stadium |accessdate=3 January 2016}}</ref> Opisyal na binuksan ang pangunahing istadyum noong Agosto 2021. ==Ang palaro== ===Mga bansang naglalahok=== * {{flagSEAGF|BRU|2023}} * {{flagSEAGF|CAM|2023}} * {{flagSEAGF|INA|2023}} * {{flagSEAGF|LAO|2023}} * {{flagSEAGF|MYA|2023}} * {{flagSEAGF|MAS|2023}} * {{flagSEAGF|PHI|2023}} * {{flagSEAGF|SIN|2023}} * {{flagSEAGF|THA|2023}} * {{flagSEAGF|TLS|2023}} * {{flagSEAGF|VIE|2023}} ==Talasanggunian== {{reflist}} {{S-start}} {{Succession box|title=''[[Southeast Asian Games]]''<br />[[Phnom Penh]]|before=[[2021 Southeast Asian Games|Vietnam]]|after=[[2025 Southeast Asian Games|Chonburi]]|years=''XXXII Southeast Asian Games'' (2023)}} {{S-end}} {{SEA Games}} [[Kategorya:Palaro ng Timog Silangang Asya]] q6okqc1v3qnfkakpe7kgq8jvurt81gz 0 286607 1960830 1687207 2022-08-05T21:05:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Talaan ng mga manga]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Talaan ng mga manga]] bsaieuyo31vh6udlxrj0y6n1vo5dz4v 0 289411 1960905 1708470 2022-08-05T21:18:10Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Prepektura ng Ehime]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Prepektura ng Ehime]] k9sr88faoj2r05q7s0vk1g963v6rlv3 0 290781 1960741 1950732 2022-08-05T13:27:32Z Maskbot 44 /* top */unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox person/Wikidata}} {{Infobox person | name = Jeongyeon | image = <!-- 80717 열린음악회 트와이스 (7).jpg --> | caption = | birth_name = Yoo Kyung-wan<ref name=jbenjamin>{{cite web |last1=Benjamin |first1=Jeff |title=Twice members: Jeongyeon, the K-pop girl band's humble lead singer – her human touch always shines through and she puts family and bandmates first |url=https://www.scmp.com/lifestyle/entertainment/article/3083071/twice-members-jeongyeon-k-pop-girl-bands-humble-lead-singer |website=[[South China Morning Post]] |access-date=20 May 2020 |date=6 May 2020 |archive-date=19 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200519104607/https://www.scmp.com/lifestyle/entertainment/article/3083071/twice-members-jeongyeon-k-pop-girl-bands-humble-lead-singer |url-status=live }}</ref> | birth_date = {{birth date and age|1996|11|1|df=y}} | birth_place = [[Suwon]], [[Gyeonggi]], [[Timog Korea]] | education = | occupation = Mang-aawit | signature = Jeongyeon signature.svg | module = {{Infobox musical artist|embed=yes | genre = {{hlist|[[K-pop]]|[[J-pop]]}} | instrument = Tinig | years_active = 2015–kasalukuyan | label = {{hlist|[[JYP Entertainment|JYP]]|[[Warner Music Japan|Warner Japan]]|[[Republic Records|Republic]]}} | associated_acts = {{hlist|[[Twice]]|[[JYP Nation]]}} }} | module2 = {{Infobox Korean name|child=yes|headercolor=transparent | hangul = {{linktext|유|정|연}} | hanja = {{linktext|俞|定|延}} | rr = Yu Jeong-yeon | mr = Yu Chŏngyŏn | hangulborn = {{linktext|유|경|완}} | hanjaborn = {{linktext|俞|婧|婉}} | rrborn = Yu Gyeong-wan | mrborn = Yu Kyŏngwan }} }} {{Commonscat|Yoo Jeong-yeon}} Si '''Jeongyeon''' ({{Korean|유정연}}, 1 Nobyembre 1996 -) ay isang mang-aawit mula sa bansang [[Timog Korea]]. Siya ay isang miyembro ng Korean music group na [[Twice (banda)|TWICE]]. {{Authority control}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga mang-aawit mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Mga kompositor]] [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] {{stub|mang-aawit|Timog Korea}} heya18bh3232mybbcvjleud9x89jc0c 1960755 1960741 2022-08-05T13:40:49Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Jeongyeon | image = 170304 여의도 트와이스 팬싸 (20).jpg | caption = | birth_name = Yoo Kyung-wan<ref name=jbenjamin>{{cite web |last1=Benjamin |first1=Jeff |title=Twice members: Jeongyeon, the K-pop girl band's humble lead singer – her human touch always shines through and she puts family and bandmates first |url=https://www.scmp.com/lifestyle/entertainment/article/3083071/twice-members-jeongyeon-k-pop-girl-bands-humble-lead-singer |website=[[South China Morning Post]] |access-date=20 May 2020 |date=6 May 2020 |archive-date=19 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200519104607/https://www.scmp.com/lifestyle/entertainment/article/3083071/twice-members-jeongyeon-k-pop-girl-bands-humble-lead-singer |url-status=live }}</ref> | birth_date = {{birth date and age|1996|11|1|df=y}} | birth_place = [[Suwon]], [[Gyeonggi]], [[Timog Korea]] | education = | occupation = Mang-aawit | signature = Jeongyeon signature.svg | module = {{Infobox musical artist|embed=yes | genre = {{hlist|[[K-pop]]|[[J-pop]]}} | instrument = Tinig | years_active = 2015–kasalukuyan | label = {{hlist|[[JYP Entertainment|JYP]]|[[Warner Music Japan|Warner Japan]]|[[Republic Records|Republic]]}} | associated_acts = {{hlist|[[Twice]]|[[JYP Nation]]}} }} | module2 = {{Infobox Korean name|child=yes|headercolor=transparent | hangul = {{linktext|유|정|연}} | hanja = {{linktext|俞|定|延}} | rr = Yu Jeong-yeon | mr = Yu Chŏngyŏn | hangulborn = {{linktext|유|경|완}} | hanjaborn = {{linktext|俞|婧|婉}} | rrborn = Yu Gyeong-wan | mrborn = Yu Kyŏngwan }} }} {{Commonscat|Yoo Jeong-yeon}} Si '''Jeongyeon''' ({{Korean|유정연}}, 1 Nobyembre 1996 -) ay isang mang-aawit mula sa bansang [[Timog Korea]]. Siya ay isang miyembro ng Korean music group na [[Twice (banda)|TWICE]]. {{Authority control}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1996]] [[Kategorya:Mga mang-aawit mula sa Timog Korea]] [[Kategorya:Mga kompositor]] [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] {{stub|mang-aawit|Timog Korea}} akc5zty3q4k3rhiqugcoh4nslmzuooj 0 291430 1960957 1957270 2022-08-06T05:09:33Z 112.200.6.43 wikitext text/x-wiki {{BLP unsourced}} {{Infobox musical artist | name = Jimin | image = Jimin x Samsung Galaxy August 2021.png | image_size = | caption = Si Jimin noong Agosto 2021 | background = solo_singer | birth_name = Park Ji-min | birth_date = {{birth date and age|mf=yes|1995|10|13}} |birth_place = Geumjeong, [[Busan]], [[Timog Korea]] | origin = | alias = | genre = [[K-pop]], Alternative R&B | occupation = mang-aawit, kompositor, mananayaw | instrument = Vocals | associated_acts = [[BTS]] | years_active = 2013—kasalukuyan | label = Big Hit Entertainment }} Si '''Park Ji-min''' ([[Hangul]]: 박지민; ipinanganak noong Oktobre 13, 1995), mas kilala bilang '''Jimin''', ay isang mang-aawit, kompositor at mananayaw mula sa [[Timog Korea]]. Nagsimula ang kanyang karera sa musika noong 2013 bilang miyembro ng bandang [[BTS]]. {{stub}} {{uncategorized}}{{BTS}} lmoy9aav41805315s444d8an4rixcr0 0 294043 1960865 1815690 2022-08-05T21:11:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Phylum]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Phylum]] bn8npj9tyz7mwt2h2vqen92vo6zgqe0 0 297165 1960758 1939627 2022-08-05T13:41:33Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes, added [[CAT:UNCAT|uncategorised]] tag using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = Kraftwerk | image = Kraftwerk In Chicago-01.jpg | landscape = yes | caption = | background = group_or_band | origin = [[Düsseldorf]], [[North Rhine-Westphalia]], [[West Germany]] | genre = {{flatlist| <!--genres listed in #Music section--> * [[Electronic music|Electronic]] * [[synth-pop]]<ref name="ind">{{cite web |last1=Stubbs |first1=David |title=Ladies und Gentlemen, the future has arrived |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/ladies-und-gentlemen-the-future-has-arrived-8468340.html |website=[[The Independent]] | accessdate=24 October 2016 |date=27 January 2013}}</ref> * [[electro-pop]]<ref name="Independentconference">{{cite web |last1=Lusher |first1=Adam |title=The Kraftwerk conference: Why a bunch of academics consider the German electropoppers worthy of their own symposium |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/the-kraftwerk-conference-why-a-bunch-of-academics-consider-the-german-electropoppers-worthy-of-their-9993879.html |website=[[The Independent]] | accessdate=11 September 2016 |date=21 January 2015}}</ref> * [[art pop]]<ref name="moma">{{cite web |last1=Michaels |first1=Sean |title=Kraftwerk announce residency at New York's Moma |url=https://www.theguardian.com/music/2012/feb/16/kraftwerk-residency-new-york-moma |website=[[The Guardian]] | accessdate=12 February 2018}}</ref> * [[avant-garde music|avant-garde]]<ref name="Independentconference"/> * [[krautrock]]<ref name="McCormick">{{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/culture/music/rockandpopfeatures/9837423/Kraftwerk-the-most-influential-group-in-pop-history.html |title=Kraftwerk: the most influential group in pop |last=McCormick |first=Neil |date=January 30, 2013 |website=Telegraph UK |publisher=Telegraph Media Group |access-date=May 21, 2020 }}</ref> }} | years_active = {{start date|df=yes|1970}}–present | label = {{flatlist| * [[Kling Klang Studio|Kling Klang]] * [[EMI]] * [[Capitol Records|Capitol]] * [[Warner Bros. Records|Warner Bros.]] * [[Philips Records|Philips]] * [[Vertigo Records|Vertigo]] * [[Mute Records|Mute]] * [[Astralwerks Records|Astralwerks]] * [[Elektra Records|Elektra]] * [[Parlophone Records|Parlophone]] }} | associated_acts = {{flatlist| * [[Neu!]] * [[Organisation (band)|Organisation]] * [[Ibliss]] }} | website = {{URL|kraftwerk.com}} | current_members = {{unbulleted list|[[Ralf Hütter]] | [[Fritz Hilpert]] | Henning Schmitz | [[Falk Grieffenhagen]]}} | past_members = {{unbulleted list|[[Florian Schneider]] | Houschäng Nejadépour|Plato Kostic|Peter Schmidt|Karl Weiss|Thomas Lohmann|Eberhard Kranemann|Andreas Hohmann|[[Klaus Dinger]] | [[Michael Rother]] | [[Emil Schult]] | [[Wolfgang Flür]] | [[Klaus Röder]] | [[Karl Bartos]] | [[Fernando Abrantes]] | Stefan Pfaffe}} }} '''Kraftwerk''' ({{IPA-de|ˈkʁaftvɛɐ̯k|lang}}, {{literally}} "[[power station]]") ay isang bandang Aleman na nabuo sa [[Düsseldorf]] noong 1970 nina [[Ralf Hütter]] at [[Florian Schneider]]. Malawak na kinikilalang pasimuno at tagapagsulong ng musikang elektroniko [[electronic music]], Sila ay isa sa mga grupong sumikat at nagpasikat dyanrang ito. Ang grupo ay nagsimula bilang bahagi ng Kanlurang Alemanyang eksenang pangmusikang eksperimental na kung tawagin ay ''krautrock'' noong maagang dekadang 70 bago nila yakapin nang tuluyan ang instrumentong elektronik, kasama ang mga sintesayser ([[synthesizer]]), tambol elektrinico ([[drum machine]]), at bokoder [[vocoder]]. ===Sanggunian=== {{Reflist}} ===Pangunahing sanggunian=== {{refbegin}} {{refend}} {{Uncategorized|date=Agosto 2022}} m7nf91qqw5574zijydlrtrkux1zf21e 0 302392 1960806 1797523 2022-08-05T18:22:59Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious building|building_name=Santi Bartolomeo e Gaetano|image=San Bartolomeo.01.jpg|caption=|location=[[Bolonia]], [[Emilia-Romagna]]|geo=|religious_affiliation=[[Katoliko Romano]]|district=|consecration_year=1516|website=|architect=[[Andrea Marchesi]], [[Giovanni Battista Natali]], at [[Agostino Barelli]]|architecture_style=[[Arkitekturang Renasimiyento]]|groundbreaking=|year_completed=}}Ang '''Santi Bartolomeo e Gaetano''' ay isang estilong [[Arkitekturang Renasimiyento|Renasimiyentong]] simbahang [[Simbahang Katolika Romana|Katoliko Romano]] sa sentrong [[Bolonia]]; ito ay matatagpuan malapit sa Due Torri na katabi ng Strada Maggiore. == Kasaysayan == Ang isang simbahan sa pook na inialay kay [[Apostol Bartolome|San Bartolome]] ay umiral mula noong ika-5 siglo; malamang na ito ay itinayo sa ibabaw ng isang mas lumang simbahan at pinatira ang mga mongheng [[Mga Benedictino|Benedictino]] hanggang sa ika-16 na siglo. Ang simbahan ay idinisenyo ni [[Giovanni Battista Falcetti]] na may pagpapalawig ni [[Agostino Barelli]], at bunga ang kakaibang harapan dahil sa pagtatayo nito noong 1517 sa lugar ng isang palasyo na sinimulan ni [[Andrea da Formigine]], na kinomisyon ng isang miyembro ng Gozzadini. Ang proyekto, na makikita sa isang palapag na portico sa kahabaan ng labas, ay nagambala pagkatapos ng pagkamatay ng patron, sa lalong madaling panahon pagkatapos makumpleto ang naging gilid na portico. == Mga sanggunian == * [http://www.parrocchiasantibartolomeoegaetano.it Website ng Parish] 1u1cz290cteq3npfbl5ovgd5w0618xy 0 305062 1960798 1881103 2022-08-05T18:14:30Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Concattedrale_di_Santa_Maria.jpg|thumb| Kanlurang harapan ng katedral, ipinapakita ang di-karaniwang posisyon ng campanile]] Ang '''Katedral ng''' '''Matelica''' ({{Lang-it|Concattedrale}} o ''Chiesa di Santa Maria Assunta'') ay isang [[Simbahang Katolika Romana|Katoliko Romanong]] [[Katedral|simbahan]] sa [[Matelica]], [[Marche]], [[Italya]], na alay sa [[Pag-aakyat sa Langit kay Maria]]. Dating luklukang episkopal ng [[Katoliko Romanong Diyosesis ng Fabriano-Matelica|Diyosesis ng Matelica]], ngayon ay [[konkatedral]] na sa [[Katoliko Romanong Diyosesis ng Fabriano-Matelica|Diocese ng Fabriano-Matelica]]. == Kasaysayan at pagsasalarawan == Ang unang katedral ng Matelica ay itinayo sa makasaysayang sentro ng bayan, ngunit nahulog sa pagkawasak pagkatapos na ilipat ang luklukan ng obispo sa ibang lugar, at sa wakas ay giniba noong 1530. Napalitan na ito bilang pangunahing simbahan ng bayan noong ika-15 siglo ng simbahan ng Santa Maria della Piazza, na ginawang katedral sa ilalim ng pangalan ng Santa Maria Assunta noong 1785 nang ibalik ang Matelica bilang isang obispado. == Mga sanggunian == * [http://www.fabriano-matelica.it/strutture/164-parrocchia-concattedrale-santa-maria-assunta Website ng Diocese of Fabriano-Matelica: parokya ng katedral] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161025193031/http://www.fabriano-matelica.it/strutture/164-parrocchia-concattedrale-santa-maria-assunta |date=2016-10-25 }} {{In lang|it}} * [http://www.itcmatelica.it/fc_CampanileSantaMaria.htm Website ng ITC, Matelica: kasaysayan ng katedral at campanile, na may bibliography] {{In lang|it}} 1enhw1m4jxudn2631kje1zw9tsqvci5 0 305241 1960739 1947227 2022-08-05T13:25:56Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox Italian comune|name=Ferrara|elevation_footnotes=|area_footnotes=|area_total_km2=404.36|population_footnotes=|population_total=132009|population_as_of=31 December 2016|pop_density_footnotes=|population_demonyms=Ferraresi, Estensi|elevation_m=9|mayor_party=[[Lega Nord|LN]]|twin1=|twin1_country=|saint=[[San Jorge]]|day=Abril 23|postal_code=44121 to 44124|area_code=0532|website={{official website|http://www.comune.ferrara.it/}}|mayor=[[Alan Fabbri]]|frazioni=<small>Aguscello, Albarea, Baura, Boara, Borgo Scoline, Bova, Casaglia, Cassana, Castel Trivellino, Chiesuol del Fosso, Cocomaro di Cona, Cocomaro di Focomorto, Codrea, Cona, Contrapò, Corlo, Correggio, Denore, Focomorto, Francolino, Gaibana, Gaibanella, Sant'Egidio, Malborghetto di Boara, Malborghetto di Correggio, Marrara, Mezzavia, Monestirolo, Montalbano, Parasacco, Pescara, Pontegradella, Pontelagoscuro, Ponte Travagli, Porotto, Porporana, Quartesana, Ravalle, Sabbioni, San Bartolomeo in Bosco, San Martino, Spinazzino, Torre della Fossa, Uccellino, Viconovo, Villanova</small>|official_name=''Comune di Ferrara''|shield_alt=|native_name={{native name|egl|Fràra}}|image_skyline=|imagesize=|image_alt=|image_caption=Parelong paikot: Piazza Ariostea, [[Katedral ng Ferrara]], Corso Martiri della Libertà, [[Teatro Comunale (Ferrara)|Tanghalang Panlungsod ng Ferrara]], [[Certosa ng Ferrara]], Monumental na [[tore ng tubig]], at [[Castello Estense|Kastilyo Estense]].|image_flag=Bandiera di Ferrara.png|image_shield=CoA Città di Ferrara.svg|image_map=|province=[[Lalawigan ng Ferrara|Ferrara]] (FE)|map_alt=|map_caption=Location in the Province of Ferrara|pushpin_label_position=|pushpin_map_alt=|coordinates={{coord|44|50|N|11|37|E|type:city_region:IT|display=inline,title}}|coordinates_footnotes=|region=[[Emilia-Romagna]]|footnotes=}} Ang '''Ferrara''' ({{IPAc-en|f|ə|ˈ|r|ɑːr|ə}}, Italyano: [ferˈraːra]; Emiliano: ''Fràra'' [ˈfraːra]) ay isang lungsod at ''[[komuna]]'' sa [[Emilia-Romaña|Emilia-Romagna]], hilagang Italya, kabesera ng [[Lalawigan ng Ferrara]]. Noong 2016, mayroon itong 132,009 na naninirahan.<ref>{{cite web|title=Popolazione 2016 (in Italian)|url=http://servizi.comune.fe.it/8242/popolazione-2016|publisher=Municipality of Ferrara|accessdate=30 December 2017}}</ref> Matatagpuan ito {{Convert|44|km|0}} hilagang-silangan ng [[Bolonia]], sa Po di Volano, isang sangay ng sanga ng pangunahing sapa ng [[Po (Ilog)|Ilog Po]], na matatagpuan {{Convert|5|km|0}} hilaga. Ang bayan ay may malalawak na kalye at maraming palasyo na nagmula sa [[Renasimiyento]], nang naging tahanan ito ng korte ng [[Pamilya Este]].<ref name="EB1911">{{EB1911|wstitle=Ferrara|volume=10|page=283|access-date=28 December 2017|inline=1}}</ref> Dahil sa kagandahan at kahalagahan sa kultura nito, itinalaga ito ng [[UNESCO]] bilang isang [[Pandaigdigang Pamanang Pook]]. == Mga tala == {{Reflist|30em}} == Mga sanggunian == * Acerbi, Enrico. [http://www.napoleon-series.org/military/battles/1799/c_1799z4.html "Ang Kampanya noong 1799 sa Italya: Klenau at Ott Vanguards at Left Wing ng Coalition Abril - Hunyo 1799"] . Napoleon Series, Robert Burnham, pinuno ng patnugot. Marso 2008. Na-access ang 30&nbsp;Oktubre 2009. * == Mga panlabas na link == * [http://www.ferrarainfo.com/ Opisyal na Site ng Opisina ng Turismo - sa anim na wika] * {{Official website|http://www.comune.fe.it/}} * [http://www.ferraraok.it/ Search engine at index ng mga website na nauugnay sa Ferrara] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050206204915/http://www.ferraraok.it/ |date=2005-02-06 }} * [http://www.teatrocomunaleferrara.it/ Ang Comunale Theatre] * [http://www.ferrarafestival.it/ Ferrara Balloons Festival - ang pinakamalaking Hot Air Balloons Fiesta sa Italya] * [http://ferrarasottolestelle.it/ Ferrara Under the Stars - Ang pinakamahalagang pagdiriwang ng musika sa tag-init ng Italya] * [http://www.ferrarabuskers.com/ Ferrara Buskers 'Festival] * [http://www.palazzodiamanti.it/ Palazzo dei Diamanti - Ferrara National Museum of Art] * [http://www.unife.it/ Ang Unibersidad ng Ferrara] * [http://www.estense.com/ Lokal na diyaryo] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Official website different in Wikidata and Wikipedia]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] [[Kategorya:Pages with unreviewed translations]] dydgrlwkf63zzgpys2w522r2hkd4g5h 0 305539 1960914 1815488 2022-08-05T21:19:40Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Genus]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Genus]] coxv3mxx803znu58ri7l95cuen6xz1f 0 305545 1960907 1815506 2022-08-05T21:18:30Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Phylum]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Phylum]] bn8npj9tyz7mwt2h2vqen92vo6zgqe0 0 306627 1960910 1960605 2022-08-05T21:19:00Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Wikang Sisilyano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Sisilyano]] 7zd88lbsa7wu4pjo8fh3ju99qz25juu 828 307275 1960930 1924899 2022-08-06T02:13:34Z GinawaSaHapon 102500 Pinabuti ang mensahe. Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('sa [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit sa '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' sa " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("%s na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] na subpahina, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage ng tagagamit" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng makikita agad ang mga pagbabago ng marami. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p o32pcjhvkqvxdnfws6bb1u5f0lsr47f 1960931 1960930 2022-08-06T02:18:12Z GinawaSaHapon 102500 Fixes sa pangungusap. Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('sa [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng makikita agad ang mga pagbabago ng marami. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p kt5y8kf4cn3c4ohxy5emwun1f2wg8nt 1960932 1960931 2022-08-06T02:19:05Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('[https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng makikita agad ang mga pagbabago ng marami. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p e0dmft2bbh4avdgl95y5qcxdxabe7qo 1960933 1960932 2022-08-06T02:19:45Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('ng [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng makikita agad ang mga pagbabago ng marami. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p 8e1wini1tpzwix8ew9giok7slso47yy 1960934 1960933 2022-08-06T02:20:42Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('ng [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng makikita agad ang mga pagbabago ng marami. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago ' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p fwqdy4f4nfhg5dvhycqqeld8lrau9fh 1960935 1960934 2022-08-06T02:23:30Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('ng [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng malawakang makikita ang mga pagbabago. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago ' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p dgbxyq260k6xy9s8rldb149puofjitd 1960936 1960935 2022-08-06T02:24:38Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('ng [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] or [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng mapapansin agad ang mga pagbabago. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago ' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p bxpdd3ufizf4y23a5spyugs9a5uba7v 1960937 1960936 2022-08-06T02:25:32Z GinawaSaHapon 102500 Scribunto text/plain local p = {} -- _fetch looks at the "demo" argument. local _fetch = require('Module:Transclusion_count').fetch local yesno = require('Module:Yesno') function p.num(frame, count) if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end -- Build output string local return_value = "" if count == nil then if frame.args[1] == "risk" then return_value = "napakalaking bilang ng" else return_value = "maraming" end else -- Use 2 significant figures for smaller numbers and 3 for larger ones local sigfig = 2 if count >= 100000 then sigfig = 3 end -- Prepare to round to appropriate number of sigfigs local f = math.floor(math.log10(count)) - sigfig + 1 -- Round and insert "nasa" or "+" when appropriate if (frame.args[2] == "yes") or (mw.ustring.sub(frame.args[1],-1) == "+") then -- Round down return_value = string.format("%s+", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) ) * (10^(f))) ) else -- Round to nearest return_value = string.format("nasa&#x20;%s", mw.getContentLanguage():formatNum(math.floor( (count / 10^(f)) + 0.5) * (10^(f))) ) end -- Insert percentage of pages if that is likely to be >= 1% and when |no-percent= not set to yes if count and count > 250000 and not yesno (frame:getParent().args['no-percent']) then local percent = math.floor( ( (count/frame:callParserFunction('NUMBEROFPAGES', 'R') ) * 100) + 0.5) if percent >= 1 then return_value = string.format("%s&#x20;pahina, o halos %s%% ng lahat", return_value, percent) end end end return return_value end -- Actions if there is a large (greater than or equal to 100,000) transclusion count function p.risk(frame) local return_value = "" if frame.args[1] == "risk" then return_value = "risk" else local count = _fetch(frame) if count and count >= 100000 then return_value = "risk" end end return return_value end function p.text(frame, count) -- Only show the information about how this template gets updated if someone -- is actually editing the page and maybe trying to update the count. local bot_text = (frame:preprocess("{{REVISIONID}}") == "") and "\n\n----\n'''Mensahe sa pasilip''': Kusang ina-update ang pagsama ([[Template:High-use/doc#Technical details|tingnan ang dokumentasyon]])." or '' if count == nil then if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end end local title = mw.title.getCurrentTitle() if title.subpageText == "doc" or title.subpageText == "sandbox" then title = title.basePageTitle end local systemMessages = frame.args['system'] if frame.args['system'] == '' then systemMessages = nil end -- This retrieves the project URL automatically to simplify localization. local templateCount = ('ng [https://linkcount.toolforge.org/index.php?project=%s&page=%s %s pahina]'):format( mw.title.getCurrentTitle():fullUrl():gsub('//(.-)/.*', '%1'), mw.uri.encode(title.fullText), p.num(frame, count)) local used_on_text = "'''Ang " .. (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Lua module" or "padron") .. ' na ito ay ginagamit '; if systemMessages then used_on_text = used_on_text .. systemMessages .. ((count and count > 2000) and (",''' ng " .. templateCount) or ("'''")) else used_on_text = used_on_text .. templateCount .. "'''" end local sandbox_text = ("subpahina na [[%s/burador|/burador]] o [[%s/pagsubok|/pagsubok]] ng %s, o sa sarili mong [[%s]]. "):format( (mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "module" or "padron"), title.fullText, title.fullText, mw.title.getCurrentTitle().namespace == 828 and "Module:Sandbox|module sandbox" or ":en:Wikipedia:User pages#SUB|subpage" ) local infoArg = frame.args["info"] ~= "" and frame.args["info"] if (systemMessages or frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000) ) then local info = systemMessages and '.<br/>Posibleng magdulot ito ng mga pagbabagong makikita agad sa interface ng Wikipedia kung babaguhin ito.' or '.' if infoArg then info = info .. "<br />" .. infoArg end sandbox_text = info .. '<br /> Para makaiwas sa mga problema' .. (count and count >= 100000 and ' at load sa server' or '') .. ', pakisubok muna ang anumang pagbabago sa ' .. sandbox_text .. 'Maaaring idagdag ang mga pagbabagong ito sa pahina sa tulong ng ibang editor. ' else sandbox_text = (infoArg and ('.<br />' .. infoArg .. ' C') or ' at p') .. 'osibleng mapapansin agad ang mga pagbabago. Pakisubok muna ang mga balak na pagbabago sa ' .. sandbox_text end local discussion_text = systemMessages and 'Pag-usapan ang mga pagbabago ' or 'Pag-usapan muna ang mga balak na pagbabago ' if frame.args["2"] and frame.args["2"] ~= "" and frame.args["2"] ~= "yes" then discussion_text = string.format("%ssa [[%s]]", discussion_text, frame.args["2"]) else discussion_text = string.format("%ssa [[%s|pahina ng usapan]]", discussion_text, title.talkPageTitle.fullText ) end return used_on_text .. sandbox_text .. discussion_text .. " bago gawin ito." .. bot_text end function p.main(frame) local count = nil if yesno(frame.args['fetch']) == false then if (frame.args[1] or '') ~= '' then count = tonumber(frame.args[1]) end else count = _fetch(frame) end local image = "[[File:Ambox warning yellow.svg|40px|alt=Warning|link=]]" local type_param = "style" local epilogue = '' if frame.args['system'] and frame.args['system'] ~= '' then image = "[[File:Ambox important.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" local nocat = frame:getParent().args['nocat'] or frame.args['nocat'] local categorise = (nocat == '' or not yesno(nocat)) if categorise then epilogue = frame:preprocess('{{Sandbox other||{{#switch:{{#invoke:Effective protection level|{{#switch:{{NAMESPACE}}|File=upload|#default=edit}}|{{FULLPAGENAME}}}}|sysop|templateeditor|interfaceadmin=|#default=[[Category:Pages used in system messages needing protection]]}}}}') end elseif (frame.args[1] == "risk" or (count and count >= 100000)) then image = "[[File:Ambox warning orange.svg|40px|alt=Warning|link=]]" type_param = "content" end if frame.args["form"] == "editnotice" then return frame:expandTemplate{ title = 'editnotice', args = { ["image"] = image, ["text"] = p.text(frame, count), ["expiry"] = (frame.args["expiry"] or "") } } .. epilogue else return require('Module:Message box').main('ombox', { type = type_param, image = image, text = p.text(frame, count), expiry = (frame.args["expiry"] or "") }) .. epilogue end end return p ao99fhm0wzh02lnc0w6iyw4xwiyafh0 0 307388 1960759 1903698 2022-08-05T13:41:49Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes, added [[CAT:O|orphan]] tag using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Agosto 2022}} {{Infobox musical artist|Background=non_vocal_instrumentalist|image=Lord Vinheteiro.jpg|Birth_name=Fabrício André Bernard Di Paolo|Alias=Lord Vinheteiro, Vinheteiro|birth_date={{birth date|year=1980|month=1|day=22}}|birth_place=[[São Paulo]], [[Brazil]]|Instrument=Piyano|Years_active=2008–ngayon}}Si '''Fabricio André Bernard Di Paolo''', propesyonal na kilala bilang '''Lord Vinheteiro''' ay isang [[Pianista|piyanistang]] Brasilenyo, ''[[audio engineer]]'', ''[[YouTuber]]'' at mambibiro . Pinakakilala siya sa pagkakaroon ng pinakamalaki at dalubhasang piano channel sa buong mundo sa [[YouTube]], na may higit sa 6 milyong mga subscribers. Siya rin ay bahagi ng programa ng Pânico, mula sa [[Jovem Pan FM]] sa Brazil at aktwal na co-host ng ''Master Podcast''. == Karera == Sinimulan ni Fabricio ang pag-aaral ng musika sa edad na 8. Nag-aral siya ng [[piyano]] at [[biyolin]] sa pamamagitan ng mga pribadong aralin; kalaunan, pumasok siya sa Institutong pansining (''Arts Institute ;'' pinaikli bilang IA) ng [[Pamantasang Estatal ng São Paulo|UNESP]], ngunit huminto siya dahil pakiramdam niya ay tinanggihan siya ng mga guro at karamihan ng kanyang mga kamag-aral. Bukod sa piyano, si Lord ay gumagawa ng musika at isa siyang ''audio engineer'' na nagturo din sa sarili ng ''electric bass'' at akordyon. Si Vinheteiro ay mayroong isang beterinaryong degree sa kolehiyo, ngunit ang kanyang pagkahilig sa musika ay naging daan sa pagiging musikero niya imbes na maging isang doktor ng mga alagang hayop.{{Fact|date=October 2020}} <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">kailangan ng banggit</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> Noong 2008 nilikha niya ang channel na Lord Vinheteiro sa [[YouTube]], na mabilis na naging tanyag sa internet. Naglalaro siya ng iba't ibang bersyon ng piano ng mga klasikong kanta mula sa telebisyon, [[pelikula]], [[anime]] at mga [[Larong bidyo|video game]]. Isa siya sa mga nagpasimula ng mga ganitong uri ng nilalaman sa plataporma . Dahil sa nilalamang ginawa sa kanyang channel sa YouTube, lumahok siya sa mga sikat na programa sa Brazil tulad ng ''[[Jornal Nacional]]'' at [[The Noite com Danilo Gentili|''The Noite com na si Danilo Gentili'']]. Tumutugtog din siya ng piyano sa isang malaking konsyerto sa Tsina kasama ang ibang mga lokal na musikero, at maraming iba pang kilalang tao. Gumagawa si Lord Vinheteiro ng mga bidyo madalas ay lingguhan para sa kanyang YouTube channel, na nakaabot na nang halos 6 milyong mga subscribers. Ang kanyang mga pangunahing impluwensya ay sina [[Frederic Francois Chopin|Chopin]] at [[Scott Joplin]]{{Fact|date=October 2020}} . == Mga Sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na kawingan == * Channel ni Lord Vinheteiro sa YouTube * {{Official website|https://lordmusicacademy.com}} [[Kategorya:Mga musiko mula sa Brasil]] [[Kategorya:Musika ng Brasil]] a4fm563x3ph6huczvyteuc726qezqy9 0 307907 1960915 1960606 2022-08-05T21:19:50Z EmausBot 20162 Bot: Kinukumpuni ang nagkadalawang pagpapapunta sa [[Wikang Sisilyano]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikang Sisilyano]] 7zd88lbsa7wu4pjo8fh3ju99qz25juu 0 309633 1960756 1953353 2022-08-05T13:41:04Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Setyembre 2021}} {{Infobox Christian leader | type = Cardinal | honorific-prefix = [[Ang Kanyang Kabunyan]]<br/> | name = José Fuerte Advíncula | honorific-suffix = | archbishop_of = [[Kardinal (Katolisismo)|Kardinal]]<br>[[Arkidiyosesis ng Maynila|Arsobispo ng Maynila]] | image = Barasoain church jose advincula, dennis villarojo domingo salonga 45th sacerdotal anniversary 25 (edit).jpg | caption = | province = | diocese = | archdiocese = Maynila | see = Maynila | appointed = 25 Marso 2021 | enthroned = | ended = | predecessor = [[Luis Antonio Tagle|Luis Antonio G. Kardinal Tagle]] | successor = | ordination = 14 Abril 1976 | consecration = 8 Setyembre 2001 | cardinal = 28 Nobyembre 2020 | created_cardinal_by = [[Papa Francisco]] | rank = [[Kardinal-Pari]] | other_post = [[San Vigilio, Roma|Kardinal-Pari ng San Vigilio]] (2020–) | previous_post = [[Diyosesis ng San Carlos (Pilipinas)|Obispo ng San Carlos]] (2001–2011)<br>[[Arkidiyosesis ng Capiz|Arsobispo ng Capiz]] (2011–2021) | birth_name = José Fuerte Advíncula | birth_date = {{Birth date and age|1952|03|30|mf=y}} | birth_place = [[Dumalag, Capiz|Dumalag]], [[Capiz]], [[Pilipinas]] | death_date = | death_place = | coat_of_arms = Coat of arms of Jose Fuerte Advincula (Manila).svg | consecrated_by = [[Antonio Franco (diplomatiko)|Antonio Franco]] | motto = ''Audiam''<br>("Makikinig ako") }} Si '''José Fuerte Advíncula Jr.''' (isinilang noong 30 Marso 1952) ay isang [[Mga Pilipino|Pilipino]]ng prelado ng [[Simbahang Katolika]] na hinirang [[Arkidiyosesis ng Maynila|Arsobispo ng Maynila]]. Siya ay naging [[Kardinal (Katolisismo)|kardinal]] mula Nobyembre 2020. Siya ay naglingkod dati bilang [[Diyosesis ng San Carlos (Pilipinas)|Obispo ng San Carlos]] mula 2001 hanggang 2011 at [[Arkidiyosesis ng Capiz|Arsobispo ng Capiz]] mula 2011 hanggang 2021. ==Talambuhay== Isinilang si Advíncula noong 30 Marso 1952, sa [[Dumalag, Capiz|Dulamag]], [[Capiz]] kina José Firmalino Advíncula at Carmen Falsis Fuerte.<ref>{{cite web|url=https://www.mypope.com.ph/five-things-to-know-about-cardinal-elect-jose-advincula-jr/|title=5 Bagay na Malaman Tungkol kay Kardinal-Halal Jose Advíncula Jr.|first=Joy|last=Rojas|date=28 Nobyembre 2020|website=My Pope Philippines|accessdate=26 Marso 2021|archive-date=23 Mayo 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523205741/https://www.mypope.com.ph/five-things-to-know-about-cardinal-elect-jose-advincula-jr/|url-status=dead}}</ref> Siya ay nagsunog ng kilay sa Mataas na Paaralan ng [[Seminaryo ng San Pio X]] sa [[Lungsod Roxas]], at nanatili pagkatapos ng pagtatapos upang mag-aral ng pilosopiya. Kumukuha siya sa mga kurso ng teolohiya sa [[Pamantasan ng Santo Tomas]] sa [[Maynila]]. Inabituhan siya bilang isang pari ng Arkidiyosesis ng Cápiz on 14 Abril 1976.<ref name=consist>{{cite press release | publisher= [[Tanggapan ng Mediya ng Banal na Sede]] | access-date = 26 Oktubre 2020 | url = http://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2020/10/25/0552/01275.html | language = it |title = Annuncio di Concistoro il 28 novembre per la creazione di nuovi Cardinali, 25.10.2020 | date= 25 Oktubre 2020}}</ref> Siya ay naglingkod bilang Ispirituwal na Direktor ng Seminaryo ng San Pio X habang Propersor at Dekana ng Aralin din. Kasunod nag-aral siya ng sikolohiya sa [[Pamantasang De La Salle]] sa Maynila at pagkatapos batas na kanon sa Pamantasan ng Santo Tomás sa Maynila at sa [[Pampuntipikang Pamantasan ng Santo Tomas Aquino|Angelicum]] sa [[Roma]], kung saan nalikom ng lisensyado sa batas na kanon. Pagbalik sa Pilipinas, naglingkod siya sa seminaryo sa Vigan, Nueva Segovia, at sa panrehiyong seminaryo ng Jaro. Noong 1995, siya ay naging Rektor ng Seminaryo ng San Pio X ng Capiz; nakahawak din siya ng mga posisyon sa pangasiwaan ng arkidiyosesis bilang Tagapagtanggol ng Pagbubuklod, Tagapagtaguyod ng Katarungan, at Panghukumang Bikaryo. Nong 1999, naging kura paroko siya ng Santo Tomás de Villanueva sa [[Dao, Capiz|Dao]], Capiz.<ref name=consist/> Hinirang siya ni [[Papa Juan Pablo II]] bilang [[Diyosesis ng San Carlos (Pilipinas)|Obispo ng San Carlos]] noong 25 Hulyo 2001,<ref name=vatbio>{{cite press release | publisher = Holy See Press Office | access-date = 26 Oktubre 2020 | date= 25 Hulyo 2001 | language = it | title = Rinunce e Nomine, 25.07.2001 | url = http://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2001/07/25/0423/01245.html }}</ref> at natanggap niya ang pagtatalagang episkopal noong 8 Setyembre 2001.<ref name=consist/> Noong 9 Nobyembre 2011, inatasan siya ni [[Papa Benedicto XVI]] bilang Arsobispo ng Capiz.<ref>{{cite press release | publisher = Holy See Press Office | access-date = 26 Oktubre 2020 | language = it | title = Rinunce e Nomine, 09.11.2011 | date= 9 Nobyembre 2011 | url = http://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2001/07/25/0423/01245.html }}</ref><ref>{{cite news | url = http://www.visayandailystar.com/2011/November/11/topstory5.htm | archive-url = https://web.archive.org/web/20120513171454/http://www.visayandailystar.com/2011/November/11/topstory5.htm | archive-date= 13 Mayo 2012 | url-status= dead | title = Advincula itinalagang arsobispo ng Papa | access-date = 26 Oktubre 2020 | work = Visayan Daily Star}}</ref> Sa loob ng [[Kapulungan ng mga Katolikong Obispo ng Pilipinas]], naging kasapi siya ng Komisyon para sa Doktrina ng Pananampalataya at Komisyon para sa mga Mamamayang Katutubo.<ref name=consist/> Noong 28 Nobyembre 2020, ginawa siyang kardinal ni [[Papa Francisco]], itinalaga siya bilang Kardinal-Pari sa [[San Vigilio, Roma|San Vigilio in Via Paolo Di Dono]].<ref>{{cite web |title=Concistoro Ordinario Pubblico: Assegnazione dei Titoli, 28.11.2020| language = it |date=28 Nobyembre 2020 |website=[[Tanggapan ng Mediya ng Banal na Sede]]|access-date=28 Nobyembre 2020| url= https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2020/11/28/0618/01449.html |archive-url= https://web.archive.org/web/20201128155120/https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2020/11/28/0618/01449.html|archive-date= 28 Nobyembre 2020 |url-status=live}}</ref> Noong 16 Disyembre, hinirang siya bilang isang kasapi ng [[Konggregasyon para sa Klero]].<ref>{{cite press release | access-date = 16 Disyembre 2020 | date= 16 Disyembre 2020 | publisher = Holy See Press Office | title = Mga Pagbibitiw at mga Paghirang, 16.12.2020 | url =https://press.vatican.va/content/salastampa/en/bollettino/pubblico/2020/12/16/201216a.html}}</ref> Noong 25 Marso 2021, siya ay hinirang ni Papa Francisco bilang arsobispo ng [[Arkidiyosesis ng Maynila|Maynila]].<ref>{{cite press release | publisher = Holy See Press Office | access-date = 28 Marso 2021 | url = https://press.vatican.va/content/salastampa/en/bollettino/pubblico/2021/03/25/210325d.html | title = Mga Pagbibitiw at mga Paghirang, 25.03.2021 }}</ref><ref>{{cite news | access-date = 25 Marso 2021 | url = https://www.rappler.com/nation/cardinal-jose-advincula-capiz-named-manila-archbishop | title = Kardinal Advincula ng Capiz hinirang arsobispo ng Maynila | agency = Rappler |first = Paterno R. | last = Esmaquel II | date= 25 Marso 2021}}</ref> ==Tingnan din== *[[Mga kardinal na nilikha ni Papa Francisco]] ==Mga talasanggunian== {{Reflist}} ==Mga panlabas na kawing== * {{cite web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/en/documentation/cardinali_biografie/cardinali_bio_advincula_jf.html|title=Advincula Card. Jose Fuerte|website=[[Tanggapan ng Mediya ng Banal na Sede]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20201129021843/https://press.vatican.va/content/salastampa/en/documentation/cardinali_biografie/cardinali_bio_advincula_jf.html|archive-date=29 Nobyembre 2020|url-status=live}} *{{cite web | url = http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/badvi.html | title = Jose Fuerte Cardinal Advincula | website = Pamunuan ng Simbahang Katolika (Catholic Hierarcy)}} {{s-start}} {{s-rel|ca}} {{s-bef|before=[[Nicolas M. Mondejar]]}} {{s-ttl|title=[[Diyosesis ng San Carlos (Pilipinas)|Obispo ng San Carlos]]|years=25 Hulyo 2001 – 9 Nobyembre 2011}} {{s-aft|after=[[Salvador Trane Modesto]]}} {{s-bef|before=[[Onesimo Cadiz Gordoncillo]]}} {{s-ttl|title=[[Arkidiyosesis ng Capiz|Arsobispo ng Capiz]]|years=9 Nobyembre 2011 – 25 Marso 2021}} {{s-non|reason=[[Sede vacante]]}} {{s-new}} {{s-ttl|title=[[San Vigilio, Roma|Kardinal-Pari ng San Vigilio]]|years=28 Nobyembre 2020 – }} {{s-inc|rows=2}} {{s-bef|before=[[Luis Antonio Tagle]]}} {{s-ttl|title=[[Arkidiyosesis ng Maynila|Arsobispo ng Maynila]]|years=25 Marso 2021 –<!-- hindi pa natalaga -->}} {{s-end}} {{BD|1952|LIVING|Advíncula, Jose}} [[Kategorya:Mga mamamayan mula sa Capiz]] [[Kategorya:Simbahang Katolika sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga Katolikong arsobispo ng ika-21 dantaon]] [[Kategorya:Mga Pilipinong arsobispo ng Simbahang Katolika]] [[Kategorya:Mga Pilipinong arsobispo]] [[Kategorya:Mga arsobispo ng Maynila]] [[Kategorya:Mga kardinal mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga kardinal na nilikha ni Papa Francisco]] [[Kategorya:Mga nagtapos sa Pamantasang De La Salle]] [[Kategorya:Mga nagtapos sa Pamantasan ng Santo Tomas]] [[Kategorya:Mga Bisaya]] 997cwcnygko70s465i3sermmlv9qj4g 0 310423 1960745 1860360 2022-08-05T13:29:04Z 112.200.118.149 Bagong balita wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Cherie Gil | image = File:Cherie Gil.jpg | image_size = 250px | caption = Si Gil sa Berlinale 2016. | birth_name = Evangeline Rose Gil Eigenmann | birth_date = {{birth date and age|1963|6|21|df=yes}}<ref name="tvguide bio">{{cite magazine | url = https://www.tvguide.com/celebrities/cherie-gil/bio/481615/ | title = Bio |magazine=TV Guide | accessdate = 23 Marso 2016|language=en}}</ref> | birth_place = [[Maynila]], [[Pilipinas]]<ref name="tvguide bio"/> | occupation = Artista | yearsactive = 1970–kasalukuyan | height = {{height|ft=5|in=7}} | spouse = {{marriage|Rony Rogoff|1994|2008|end={{abbr|ann.|annulled}}}} | children = 3 | parents = [[Eddie Mesa]]<br/>[[Rosemarie Gil]] | relatives = [[Michael de Mesa]] (kapatid)<br/>[[Mark Gil]] (kapatid)<br/>Gabby Eigenmann (pamangkin)<br/>[[Sid Lucero]] (pamangkin)<br/>[[Geoff Eigenmann]] (pamangkin)<br/>[[Ryan Eigenmann]] (pamangkin)<br/>[[Andi Eigenmann]] (pamangkin)<br/>Max Eigenmann (pamangkin)<br/>Bianca Rogoff (anak)<br/>Raphael Rogoff (anak) }} Si '''Evangeline Rose Gil Eigenmann''' ({{IPA-tl|ˈhil ˈaɪɡɛnmɐn}}, ipinanganak 21 Hunyo 1963), namatay noong Agosto 5 2022 mas kilala sa kanyang pangalang pang-entablado na '''Cherie Gil''', ay isang artista mula sa [[Pilipinas]]. Naging artista siya sa telebisyon, pelikula at [[teatro]] simula pa noong nasa 9 na taon gulang siya. Pinakakilala siya sa kanyang pagganap bilang si Lavinia Arguelles sa ''[[Bituing Walang Ningning]]'' kung saan binitiw niya ang ikonikong linyang "''You're nothing but a second-rate, trying hard copycat!''" kay Diorina, ang karakter ni [[Sharon Cuneta]].<ref name=":0">{{Cite web|date=2019-07-14|title=Sharon Cuneta, Cherie Gil reenact iconic movie scene — with a twist|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2019/7/14/cuneta-gil-bituing-walang-ningning.html|url-status=live|access-date=2021-05-10|website=CNN Philippines|language=en}}</ref> ==Pansariling buhay== Si Cherie Gil ay anak ng mga Pilipinong mang-aawit-aktor na sina [[Eddie Mesa]] at [[Rosemarie Gil]], at kapatid ng kapwang artista na sina [[Michael de Mesa]] at [[Mark Gil]]. Dati siyang kasal kay Rony Rogoff, isang [[biyolinista]]; nagkaroon sila ng dalawang anak, sina, Bianca at Raphael.<ref name="Raphael">{{cite news | url = http://www.gmanetwork.com/entertainment/gma/photos/2016-07-26/5405/IN-PHOTOS-Have-you-seen-Cherie-Gils-drop-dead-gorgeous-son-Raphael-Eigenmann-Rogoff | title = IN PHOTOS: Have you seen Cherie Gil's Drop Dead Gorgeous Son, Raphael Eigenmann Rogoff? |work=GMA News| date = 26 Hulyo 2016 | accessdate = 12 Setyembre 2016|language=en}}</ref> Ang panganay niyang anak na si Jeremiah David (Jay), ay anak niya sa aktor na si Leo Martinez.<ref name="Pieta">{{cite news|url=http://www.pep.ph/news/19646/cherie-gil-handling-her-separation-from-husband-roni-rogoff-with-grace | title=Cherie Gil Handling her Separation from Husband Roni Rogoff with Grace |series=Celeb life/Couples | author=Sibonga, Glen P. |work=Philippine Entertainment Portal| date=24 Oktubre 2008 | accessdate=10 Agosto 2009|language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] i74k6rr3pa63hiflne51n89ivq591u1 1960955 1960745 2022-08-06T05:02:13Z Darwgon0801 69449 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Cherie Gil | image = File:Cherie Gil.jpg | image_size = 250px | caption = Si Gil sa Berlinale 2016. | birth_name = Evangeline Rose Gil Eigenmann | birth_date = 21 Hunyo 1963<ref name="tvguide bio">{{cite magazine | url = https://www.tvguide.com/celebrities/cherie-gil/bio/481615/ | title = Bio |magazine=TV Guide | accessdate = 23 Marso 2016|language=en}}</ref> | death_date = 5 Agosto 2022 (59 taong gulang) | birth_place = [[Maynila]], [[Pilipinas]]<ref name="tvguide bio"/> | death_place = [[Lungsod ng New York]], [[Estados Unidos]] | occupation = Artista | yearsactive = 1970–2022 | height = {{height|ft=5|in=7}} | spouse = {{marriage|Rony Rogoff|1994|2008|end={{abbr|ann.|annulled}}}} | children = 3 | parents = [[Eddie Mesa]]<br/>[[Rosemarie Gil]] | relatives = [[Michael de Mesa]] (kapatid)<br/>[[Mark Gil]] (kapatid)<br/>Gabby Eigenmann (pamangkin)<br/>[[Sid Lucero]] (pamangkin)<br/>[[Geoff Eigenmann]] (pamangkin)<br/>[[Ryan Eigenmann]] (pamangkin)<br/>[[Andi Eigenmann]] (pamangkin)<br/>Max Eigenmann (pamangkin)<br/>Bianca Rogoff (anak)<br/>Raphael Rogoff (anak) }} Si '''Evangeline Rose Gil Eigenmann''' ({{IPA-tl|ˈhil ˈaɪɡɛnmɐn}}, Hunyo 21, 1963 – Agosto 5, 2022), mas kilala sa kanyang pangalang pang-entablado na '''Cherie Gil''', ay isang artista mula sa [[Pilipinas]]. Naging artista siya sa telebisyon, pelikula at [[teatro]] simula pa noong nasa 9 na taon gulang siya. Pinakakilala siya sa kanyang pagganap bilang si Lavinia Arguelles sa ''[[Bituing Walang Ningning]]'' kung saan binitiw niya ang ikonikong linyang "''You're nothing but a second-rate, trying hard copycat!''" kay Diorina, ang karakter ni [[Sharon Cuneta]].<ref name=":0">{{Cite web|date=2019-07-14|title=Sharon Cuneta, Cherie Gil reenact iconic movie scene — with a twist|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2019/7/14/cuneta-gil-bituing-walang-ningning.html|url-status=live|access-date=2021-05-10|website=CNN Philippines|language=en}}</ref> Pumanaw si Cherie Gil sa edad na 59 sa New York, Estados Unidos mula sa sakit na kanser. ==Pansariling buhay== Si Cherie Gil ay anak ng mga Pilipinong mang-aawit-aktor na sina [[Eddie Mesa]] at [[Rosemarie Gil]], at kapatid ng kapwang artista na sina [[Michael de Mesa]] at [[Mark Gil]]. Dati siyang kasal kay Rony Rogoff, isang [[biyolinista]]; nagkaroon sila ng dalawang anak, sina, Bianca at Raphael.<ref name="Raphael">{{cite news | url = http://www.gmanetwork.com/entertainment/gma/photos/2016-07-26/5405/IN-PHOTOS-Have-you-seen-Cherie-Gils-drop-dead-gorgeous-son-Raphael-Eigenmann-Rogoff | title = IN PHOTOS: Have you seen Cherie Gil's Drop Dead Gorgeous Son, Raphael Eigenmann Rogoff? |work=GMA News| date = 26 Hulyo 2016 | accessdate = 12 Setyembre 2016|language=en}}</ref> Ang panganay niyang anak na si Jeremiah David (Jay), ay anak niya sa aktor na si Leo Martinez.<ref name="Pieta">{{cite news|url=http://www.pep.ph/news/19646/cherie-gil-handling-her-separation-from-husband-roni-rogoff-with-grace | title=Cherie Gil Handling her Separation from Husband Roni Rogoff with Grace |series=Celeb life/Couples | author=Sibonga, Glen P. |work=Philippine Entertainment Portal| date=24 Oktubre 2008 | accessdate=10 Agosto 2009|language=en}}</ref> ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Mga artista mula sa Pilipinas]] 56srdepaah326jln447zvalkhg1yjny 0 311021 1960736 1946741 2022-08-05T13:24:43Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist|Name=BGYO|image=|image_size=|image_upright=|alt=|caption=|Alias=|Origin=[[Manila, Philippines]]|Genre={{hlist|[[Pop music|Pop]]|[[Hip-hop]]|[[Electronic dance music|EDM]]|[[Synth-pop]]|[[Rhythm and blues|R&B]]}}|Years_active=2020–present|Label={{hlist|[[Star Music]]<ref name="MiguelDumaual">{{Cite web|last=News|first=Miguel Dumaual, ABS-CBN|date=2020-12-04|title=‘Star Magic Shines On’: What happened, who signed, who’s new|url=https://news.abs-cbn.com/entertainment/12/04/20/star-magic-shines-on-what-happened-who-signed-whos-new|access-date=2021-01-16|website=ABS-CBN News|language=en}}</ref>|[[Star Magic]]}}|Associated_acts={{flatlist| * [[Bini (group)|BINI]]}}|Current_members=*Gelo *Akira *JL *Mikki *Nate|Landscape=yes|website=}} '''Ang BGYO''' (binibigkas bilang bee-gi-why-oh, dating kilala bilang '''Star Hunt Academy Boys''' o '''SHA Boys)''' ay isang bandang [[Mga Pilipino|Filipino]] na binubuo ng limang miyembro na sina Akira, Gelo, JL, Mikki, at Nate. Ang banda ay binuo ng [[ABS-CBN]] Star Hunt Academy. Ang debut single ng grupo na "The Light" ay inilabas noong 29 Enero 2021, na may kaakibbat na isang music video at online concert.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=2021-01-14|title=New boy group on the P-Pop block|url=https://manilastandard.net/showbitz/music-concerts/344410/new-boy-group-on-the-p-pop-block.html|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=2021-01-16|website=Manila Standard|language=en}}</ref> Sila ang ikalimang Pilipinong artista na pumasok sa lingguhang tsart ng ''Billboard Next Big Sound''.<ref>{{Cite web|title=BILLBOARD NEXT BIG SOUND MAY 15,2021|url=https://www.billboard.com/charts/next-big-sound-25/2021-05-15/|access-date=2021-05-11|website=billboard.com|language=en}}</ref><ref name="KstreetMNL_BGYO_BillboardDebut">{{Cite web|first=Clara|last=Palma|date=2021-05-12|title=BGYO DEBUTS AT NO. 2 ON BILLBOARD’S NEXT BIG SOUND CHART|url=http://www.kstreetmanila.com/2021/05/bgyo-debuts-at-no-2-on-billboards-next-big-sound-chart/|access-date=2021-05-13|publisher=kstreetmanila.com|language=en}}</ref> == Pangalan == Ang pangalan ng pangkat ay isang akronim na ang ibig sabihin ay "'''B'''ecoming the change, '''G'''oing further, '''Y'''ou and I, '''O'''riginally Filipino" sa wikang Ingles.<ref name=":0">{{Cite web|title=BGYO’s debut music video "The Light", breaks record!|url=https://www.kapamilyaonlineworld.com/bgyos-debut-music-video-the-light-breaks-record/|access-date=2021-02-06|website=kapamilyaonlineworld.com|language=tl}}</ref> Ang pangalan ng kanilang fandom ay "Aces" na pinili ng mga miyembro ng banda mula sa mga mungkahi ng mga tagahanga.<ref name="MSN_BGYO_BillboardDebut">{{Cite web|author=JM|date=2021-05-12|title=P-pop group BGYO makes its Billboard chart debut|url=https://www.msn.com/en-ph/news/other/p-pop-group-bgyo-makes-its-billboard-chart-debut/ar-BB1gE6Iv|access-date=2021-05-13|publisher=msn.com|language=en}}</ref><ref name="kstreetmanila.com">{{Cite web|title=BGYO REVEALS FAN CLUB NAME + TO SING "HE’S INTO HER" OST|url=http://www.kstreetmanila.com/2021/04/bgyo-reveals-fan-club-name-to-sing-hes-into-her-ost/|access-date=2021-04-10|website=kstreetmanila.com|language=en}}</ref> == Kasaysayan == === 2018–2020: Paunang pasinaya at pagpapakilala === == Kasiningan == Binanggit ng BGYO na ang [[BTS]], [[Exo]], [[GOT7]], [[Wanna One]], [[Seventeen (banda)|Seventeen]], [[Bagong Kultura Teknolohiya|NCT]], [[ParaanV|WayV]], [[Mga batang naligaw|Stray Kids]], [[TXT (banda)|TXT]], [[Shawn Mendes]], [[Ed Sheeran]], [[Justin Bieber]], [[Kendrick Lamar]], [[Gary Valenciano]], [[Iñigo Pascual]], [[Erik Santos]] at [[Regine Velasquez]] ang kanilang inspirasyon sa musika.<ref>{{cite web|first=Elyse|last=Ilagan|url=https://nylonmanila.com/meet-bgyo-p-pops-breakout-boy-group/|title=MEET BGYO, P-POP’S BREAKOUT BOY GROUP|publisher=nylonmanila.com|date=2021-02-11|access-date=2021-04-23|language=en}}</ref><ref>{{cite web|author=Liezel dela Cruz|url=https://ent.abs-cbn.com/ifeelu/articles-videos/get-upclose-and-personal-with-bgyo-as-they-share-inspiring-tales-dreams-and-trivia-bits-14399#|title=Get up close and personal with BGYO as they share inspiring tales, dreams, and trivia bits|publisher=ent.abs-cbn.com|date=2021-03-15|access-date=2021-04-23|language=en}}</ref><ref name="BGYO_koukyouzen.com">{{cite web|author=Calistina|url=https://www.koukyouzen.com/2021/03/interview-withavec-bgyo.html|title=Interview with/avec BGYO|publisher=koukyouzen.com|date=2021-03-03|access-date=2021-05-01|language=en}}</ref> == Mga miyembro == * Angelo "Gelo" Troy Rivera - Pinuno * Akira "Aki" Morishita * John Lloyd "JL" Toreliza * Michael "Mikki" Claver Jr. * Nathaniel "Nate" Porcalla == Diskograpiya == {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="1" scope="col" style="width:14em;" |Pamagat ! rowspan="1" scope="col" style="width:1em;" |Taon !Sang. |- ! scope="row" |"[[:en:The Light (BGYO song)|The Light]]" |2021 |<ref>{{Citation|title=The Light - Single by BGYO|url=https://music.apple.com/ph/album/the-light-single/1549491772|language=en-GB|access-date=2021-05-28}}</ref> |- ! scope="row" |"[[:en:Feel Good Pilipinas|Feel Good Pilipinas]]" {{small|(kasama si [[KZ Tandingan]])}} |2021 |<ref>{{Citation|title=Feel Good Pilipinas - Single by KZ Tandingan & BGYO|url=https://music.apple.com/ph/album/feel-good-pilipinas-single/1566560333|language=en-GB|access-date=2021-05-28}}</ref> |} === ''Promotional singles'' === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="1" scope="col" style="width:14em;" |Pamagat ! rowspan="1" scope="col" style="width:1em;" |Taon !Sang. |- ! scope="row" |"Runnin'" {{small|(kasama si Keiko Necesario)}} |2021 |<ref name="Coke Studio Philippines4">{{cite web|url=https://www.facebook.com/CocaColaPhilippines/posts/4043156662397008|title=Coke Studio Itodo Mo Beat Mo with BGYO and Keiko Necesario|author=COCA-COLA Philippines|date=May 17, 2021|work=CocaColaPhilippines|access-date=2021-05-17}}</ref> |} === Mga soundtrack === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="1" scope="col" style="width:14em;" |Pamagat ! rowspan="1" scope="col" style="width:1em;" |Taon !Sang. |- ! scope="row" |"He's Into Her" |2021 |<ref>{{Citation|title=He's Into Her - Single by BGYO|url=https://music.apple.com/ph/album/hes-into-her-single/1558389469|language=en-GB|access-date=2021-05-28}}</ref> |} == Pilmograpiya == === Telebisyon === {| class="wikitable" !Taon !Buwan/Petsa !Programa !Sang. |- ! rowspan="1" |2019 |Agosto 3 |''[[:en:Pinoy Big Brother: Otso|Pinoy Big Brother: Otso]]'' |<ref name="ent.abs-cbn.com2">{{Cite web|url=https://ent.abs-cbn.com/articles-news/star-hunt-academy-set-to-make-more-p-pop-idols-shine-worldwide-12780|title=Star Hunt Academy set to make more P-pop idols shine worldwide|access-date=2021-02-16|website=ent.abs-cbn.com|language=en}}</ref> |- ! rowspan="8" |2020 |Oktubre 18 | rowspan="4" |[[:en:ASAP (TV program)|''ASAP Natin 'To'']] |<ref name="JournalPH_BGYO2">{{Cite web|title=‘BGYO’ set to take the P-Pop world by storm|url=https://journal.com.ph/entertainment/showbiz/bgyo-set-to-take-the-p-pop-world-by-storm/|access-date=2020-01-22|website=journal.com.ph|language=en|archive-date=2021-01-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115084117/https://journal.com.ph/entertainment/showbiz/bgyo-set-to-take-the-p-pop-world-by-storm/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|title=[10.18.2020] SHA Boys on ASAP - BTS On|url=https://twitter.com/addictedtoJLT/status/1343062646614945793?s=20|access-date=2021-01-16|website=twitter.com}}</ref> |- |Oktubre 25 |<ref>{{Cite web|title=Star Hunt Academy Trainees set the dance floor on fire with their power moves|url=https://www.youtube.com/watch?v=KAS59gShQH8&t=129s|access-date=2021-01-16|website=youtube.com}}</ref> |- |Nobyembre 22 |<ref>{{Cite web|title=Star Hunt Academy Trainees take on Sarah G’s hit songs!|url=https://www.youtube.com/watch?v=scEYR8-skog|access-date=2021-01-16|website=youtube.com}}</ref> |- |Nobyembre 29 |<ref>{{Cite web|title=P-Pop girl group Bini and Star Hunt Academy boys take ASAP stage {{!}} Manila Bulletin|url=https://mb.com.ph/2020/11/29/p-pop-girl-group-bini-and-star-hunt-academy-boys-take-asap-stage/amp/|access-date=2021-01-16|website=mb.com.ph}}</ref> |- |Nobyembre 30 |''[[:en:Magandang Buhay|Magandang Buhay]]'' |<ref>{{Cite web|last=Entertainment|first=ABS-CBN|date=2020-11-30|title=Star Hunt Academy Boys become emotional because of their parents|url=https://www.youtube.com/watch?v=B9yISLPuhM0&t=6s|access-date=2021-01-16|website=youtube.com|language=tl}}</ref> |- |Disyembre 6 |''[[:en:Pinoy Big Brother: Connect|Pinoy Big Brother: Connect]]'' |<ref name="JournalPH_BGYO2" /><ref>{{Cite web|date=2021-01-01|title=LIST: New P-Pop groups to 'stan' for|url=https://www.philstar.com/entertainment/music/2021/02/01/2073229/list-new-p-pop-groups-stan-for|access-date=2021-02-07|website=philstar.com/|language=en-US}}</ref> |- |Disyembre 12 |''[[:en:It's Showtime (TV program)|It's Showtime]]'' |<ref name="JournalPH_BGYO2" /> |- |Disyembre 20 |[[:en:2020 ABS-CBN Christmas Special|''ABS-CBN Christmas Special 2020'']] |<ref>{{Cite news|title=Top Kapamilya loveteams, stars headline ABS-CBN Christmas special fundraising pre-show|language=en|work=Manila Standard|url=https://manilastandard.net/mobile/article/342288|access-date=2021-01-16}}</ref> |- ! rowspan="27" |2021 |Enero 31 |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.abante.com.ph/bgyo-bagyo-ang-dating-sa-mga-fan|title=BGYO bagyo ang dating sa mga fan/|access-date=2021-02-04|website=abante.com.ph|language=en}}</ref> |- |Pebrero 5 |''[[:en:It's Showtime (TV program)|It's Showtime]]'' |<ref>{{Cite web|title=BGYO’s warm-up routine astonishes Vice Ganda: Is this BGYO or SexBomb?|url=https://www.lionheartv.net/2021/02/bgyos-warm-up-routine-astonishes-vice-ganda-is-this-bgyo-or-sexbomb/|access-date=2021-04-12|website=lionheartv.net|language=en}}</ref> |- |Pebrero 7 |''[[:en:Be The Light: The BGYO Launch|Be The Light: The BGYO Launch (Philippines Re-broadcast)]]'' |<ref>{{cite web|url=https://tfc.tv/episode/details/217989/be-the-light-the-bgyo-media-launch|title=Be The Light: The BGYO Media Launch|date=7 February 2021|website=tfc.tv|access-date=18 February 2021}}</ref> |- |Pebrero 13 |''[[:en:Be The Light: The BGYO Launch|Be The Light: The BGYO Launch (Worldwide Re-broadcast)]]'' |<ref>{{cite web|url=https://myx.global/bgyo-be-the-light-2/|title=BGYO "Be The Light" Re-broadcast & Twitter #BGYOMYX Watch Party on MYX 2/13 7P PST|date=30 January 2021|website=myx.global|access-date=19 February 2021}}</ref> |- |Pebrero 25 | rowspan="2" |''[[:en:Pinoy Big Brother: Connect|Pinoy Big Brother: Connect]]'' |<ref>{{Cite web|date=2021-02-25|title=PBB Connect:Feb 25,2021|url=https://tfc.tv/episode/details/218761/pinoy-big-brother-connect-february-25-2021|access-date=2021-02-27|website=tfc.tv/|language=en-US}}</ref> |- |Pebrero 26 |<ref>{{Cite web|date=2021-02-26|title=PBB Connect:Feb 26,2021|url=https://tfc.tv/episode/details/218878/pinoy-big-brother-connect-february-26-2021|access-date=2021-02-27|website=tfc.tv/|language=en-US}}</ref> |- |Marso 7 |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://filipino.news/2021/03/07/watch-bgyo-performs-the-light-with-gary-v-on-asap/|title=WATCH: BGYO performs ‘The Light’ with Gary V on ‘ASAP’|access-date=2021-04-12|website=filipino.news|language=en}}</ref> |- |Marso 8 |''[[:en:Myx|We Rise Together]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://tfc.tv/episode/details/219438/we-rise-together-march-08-2021|title=We Rise Together (March 8, 2021)|access-date=2021-03-14|website=tfc.tv|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://starcinema.abs-cbn.com/2021/3/12/news/this-week-on-we-rise-together-kira-balinger-gr-68312|title=This week on 'We Rise Together': Kira Balinger, Grae Fernandez, Richard Juan + BGYO!|access-date=2021-03-15|website=starcinema|language=en}}</ref> |- |Marso 9 |''[[:en:DZMM TeleRadyo|Teleradyo - Sakto]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/entertainment/03/09/21/alamin-ano-ang-ibig-sabihin-ng-bgyo|title=ALAMIN: Ano ang ibig sabihin ng BGYO|access-date=2021-03-10|website=news.abs-cbn.com|language=tl}}</ref> |- |Marso 12 |''[[:en:Myx|MYX Philippines - MYXclusive]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://red58.org/myx-philippines/live-bgyo-on-myxclusive-watch-video-idUql_fZ4exaE|title=BGYO on MYXclusive|access-date=2021-03-14|website=red58.org|language=tl|archive-date=2021-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616043225/https://red58.org/myx-philippines/live-bgyo-on-myxclusive-watch-video-idUql_fZ4exaE|url-status=dead}}</ref> |- | rowspan="3" |Marso 14 |''[[:en:Myx|I Feel U]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://tfc.tv/episode/details/219701/i-feel-u-march-14-2021|title=I Feel U (March 14, 2021)|access-date=2021-03-14|website=tfc.tv|language=en}}</ref> |- |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://ent.abs-cbn.com/asap/videos/bgyo-will-give-color-to-your-life-with-kulay-performance-302767|title=BGYO will give color to your life with ‘Kulay’ performance|access-date=2021-03-14|website=ent.abs-cbn.com|language=en}}</ref> |- |''[[:en:Pinoy Big Brother: Connect|Pinoy Big Brother: Connect @ The Big Night]]'' |<ref>{{Cite web|last=Entertainment|first=Manila Bulletin|title=Liofer of Zamboanga del Sur named as ‘PBB Connect’ big winner|url=https://mb.com.ph/2021/03/15/liofer-of-zamboanga-del-sur-named-as-pbb-connect-big-winner/|access-date=2021-04-13|website=mb.com.ph}}</ref><ref>{{Cite web|last=CC|first=JE|title=Historic PBB Connect’s Big Night Viewers Takes the Online World By Storm|url=https://www.msn.com/en-ph/entertainment/entertainmentnews/historic-pbb-connects-big-night-viewers-takes-the-online-world-by-storm/ar-BB1eDH4u|access-date=2021-04-13|website=msn.com}}</ref> |- |Marso 21 |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/03/20/asap-natin-to-brings-another-musical-extravaganza-this-sunday/|title=‘ASAP Natin ‘To’ brings another musical extravaganza this Sunday|access-date=2021-03-21|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- |Marso 22 |''[[:en:Magandang Buhay|Magandang Buhay (Re-broadcast)]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/_MagandangBuhay/status/1373549661118554116|title=Feel good Monday kasama ang mga Momshie with BGYO and Coach Mickey Perz, PLUS Jin and Jeremy!|access-date=2021-03-21|website=twitter.com|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tfc.tv/episode/details/220006/magandang-buhay-march-22-2021|title=Magandang Buhay March 22, 2021|access-date=2021-03-22|website=tfc.tv|language=en}}</ref> |- |Abril 4 |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To (Re-broadcast)]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://filipino.news/2021/04/04/watch-p-pop-group-bgyo-performs-sarah-g-hit-songs-tala-kilometro/|title=WATCH: P-pop group BGYO performs Sarah G hit songs ‘Tala’, ‘Kilometro’|access-date=2021-04-04|website=filipino.news|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/04/01/best-of-the-best-all-star-party-this-easter-sunday-on-asap-natin-to/|title=Best of the best all-star party this Easter Sunday on ‘ASAP NATIN ‘TO’|access-date=2021-04-04|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- |Abril 9 |[[:en:The Filipino Channel|''K World: Better Together!'']] |<ref>{{cite web|url=https://twitter.com/KapamilyaTFC/status/1380407724739977217|title=KWorldBetterTogether|access-date=2021-04-21|website=twitter.com|language=en}}</ref> |- |Abril 16 |''[[:en:Cinema One|Cinema News]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/c1nemaone/status/1382644036721287171|title=It's a Friday night filled with music on #CinemaNews with #BGYO and #Morisette|access-date=2021-04-18|website=twitter.com|language=en}}</ref> |- |Abril 18 | rowspan="3" |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.lionheartv.net/2021/04/asap-natin-to-takes-viewers-higher-with-live-concert-performances-this-sunday/|title=‘ASAP Natin ‘To’ takes viewers higher with live concert performances this Sunday|access-date=2021-04-18|website=lionheartv.net|language=en}}</ref> |- |Abril 25 |<ref>{{Cite web|url=https://filipino.news/2021/04/25/watch-bgyo-performs-hes-into-her-on-asap/|title=WATCH: BGYO performs ‘He’s Into Her’ on ‘ASAP’|access-date=2021-04-25|website=filipino.news|language=en}}</ref> |- |Mayo 16 |<ref name="FGP_Manila Bulletin2">{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/05/15/grand-back-to-back-celebrations-and-performances-bring-fell-good-vibes-on-asap-natin-to-this-sunday/|title=Grand back-to-back celebrations and performances bring fell good vibes on ‘ASAP Natin ‘To’ this Sunday|access-date=2021-05-15|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- |Mayo 17 |''[[:en:Magandang Buhay|Magandang Buhay]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://tfc.tv/episode/details/222412/magandang-buhay-may-17-2021|title=Magandang Buhay March 17, 2021|access-date=2021-05-18|website=tfc.tv|language=en}}</ref> |- |Mayo 23 |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/05/21/asap-natin-to-packed-with-stellar-and-fresh-performances/|title=‘ASAP Natin 'To’ packed with stellar and fresh performances|access-date=2021-05-22|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- |Mayo 29 |''[[:en:It's Showtime (TV program)|It's Showtime]]'' |<ref>{{Cite web|title=WATCH: BGYO performs He’s Into Her OST on It’s Showtime stage|url=https://ent.abs-cbn.com/itsshowtime/videos/watch-bgyo-performs-hes-into-her-ost-on-stage-307004|access-date=2021-06-01|website=ent.abs-cbn.com|language=en}}</ref> |- |Mayo 30 | rowspan="2" |''[[:en:ASAP (Philippine TV program)|ASAP Natin 'To]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/05/29/darren-and-morissette-launch-new-singles-on-asap-natin-to/|title=Darren and Morissette launch new singles on ‘ASAP Natin 'To’|access-date=2021-06-01|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- | rowspan="2" |Hunyo 6 |<ref>{{Cite web|url=https://mb.com.ph/2021/06/06/party-with-the-biggest-stars-on-asap-natin-to-this-sunday/|title=Party with the biggest stars on ASAP Natin 'To this Sunday|access-date=2021-06-06|website=mb.com.ph|language=en}}</ref> |- |''[[:en:Kapatid Channel|TV5's - Idols of Pop]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/TV5manila/status/1401521706951315457|title=#PoPinoyIdolsOfPop|access-date=2021-06-06|website=twitter.com/tv5manila|language=en}}</ref> |} === Mga palabas sa online === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:left;" ! scope="col" |Taon ! scope="col" |Pamagat !Himpilan !(Mga) Tala !Sang. |- ! rowspan="1" |2020 |''BGYO on Kumu Live (as SHA Boys)'' | rowspan="2" |[[:en:Kumu (streaming service)|Kumu]] | rowspan="2" |3 episodes kada linggo | rowspan="2" |<ref name="Adobo_KUMU2">{{cite web|url=https://www.adobomagazine.com/entertainment/digital-abs-cbn-stars-p-pop-idols-flock-to-kumu-a-kumufied-kapamilya/|title=Digital: ABS-CBN stars, P-Pop idols flock to kumu, a #kumufied Kapamilya|work=Adobo Magazine|date=March 26, 2021|access-date=2021-04-21}}</ref> |- ! rowspan="3" |2021 |''BGYO on Kumu Live'' |- |''MYX Spotlight Artist for April'' |[[:en:Myx|MYX Philippines]] |5 episodes |<ref name="MYX_Spotlight2">{{cite web|url=https://www.facebook.com/MYX.Philippines/photos/a.10151607935212113/10158042024632113|title=#MYXSpotlight to BGYO|date=March 31, 2021|work=MYX.Philippines|access-date=2021-04-21}}</ref> |- |''Coke Studio Itodo Mo Beat Mo with BGYO and Keiko Necesario'' |[[:en:Coke Studio Philippines|Coke Studio Philippines]] |7 episodes |<ref name="Coke Studio Philippines4"/> |} == Mga parangal at nominasyon == {| class="wikitable sortable" |+ ! Gantimpala ! Taon ! Kategoryang ! Ginawa !Sang. |- ! PUSH Awards | align="center" | 2020 | Push Music Personality of the Year | align="center" | "BGYO" |<ref>{{Cite web|title=PUSH Awards 2020|url=https://push.abs-cbn.com/2021/2/25/fresh-scoops/push-awards-2020-191943|access-date=2020-03-01|website=push.abs-cbn.com|language=en}}</ref> |} == Mga Sanggunian == {{reflist}} == Mga iba pang sanggunian == * {{YouTube|title=BGYO|custom=BGYOofficial}} [[Kategorya:Mga banda mula sa Pilipinas]] [[Kategorya:Mga musiko mula sa Pilipinas]] or9ybqgbk54d8a7pa3m243kols6nsvs 0 311915 1960918 1953929 2022-08-05T21:47:25Z 112.201.96.102 /* Presensiya sa Social Media */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Oktubre 2021}} {{Infobox person| name=Rudy Baldwin| image=<!-- Rudy Baldwin.jpg -->| caption=Madam Rudy Baldwin| alt=Rudy Baldwin, self-proclaimed psychic| occupation=psychic| nationality=Filipino| birth_name=[unknown] }} Si '''Rudy Baldwin''' ay isang kontrobersiyal na personalidad na nakilala online sa kaniyang mga social media posts na naglalahad ng mga ''vision'' o panghuhula sa mga diumano ay pangyayaring magaganap sa hinaharap. Lalong umugong ang kaniyang pangalan matapos itampok ang kaniyang mga hula sa mga palabas na KMJS at Rated Korina.<ref> https://www.gmanetwork.com/entertainment/showbiznews/news/79239/rudy-baldwin-may-pitong-pangitain-para-sa-natitirang-limang-buwan-ng-2021/story </ref> Ang kaniyang talambuhay ay isinadula sa telebisyon sa palabas na [[Magpakailanman]] noong 23 Enero 2021, na pinagbidahan ni Max Collins.<ref>[https://www.imdb.com/title/tt13900834/ Babala at pangitain: The Rudy Baldwin Story (Magpakailanman episode 370)] on IMDB</ref> Hindi pa matukoy kung ang kaniyang totoong pangalan ay Rudy Baldwin o hindi. ==Presensiya sa Social Media== Ang kaniyang Facebook page ay kasalukuyang mayroong higit sa 4.3 milyon na tagasubaybay, ayon sa datos nitong Agosto 2022.<ref>https://facebook.com/rudybaldwn</ref> ==Mga Hula== Ilan sa mga diumano ay nagkatotoong hula ni ''Madam'' Rudy Baldwin ay naging laman ng mga balita at pahayagan sa Pilipinas. ====Pagpanaw ng mang-aawit na si Claire dela Fuente==== Diumano ay nahulaan ni Rudy Baldwin ang pagpanaw ng tinaguriang ''Jukebox Queen'' na si [[Claire Dela Fuente]]. Ang kaniyang social media post tungkol sa “tatlong showbiz personalities na mamamatay” ay umani ng higit animnapu na libong Likes sa Facebook. Hindi tahasang pinangalanan ni Rudy Baldwin si Claire sa naturang post.<ref name="sagisag2021">[https://www.sagisag.com/article/3650/news/did-rudy-baldwin-predict-claire-dela-fuentes-death Did Rudy Baldwin predict Claire Dela Fuente's death?] | Bea Grace Pascual. Sagisag News. 30 Marso 2021</ref> ==Mga Reaksiyon== Ikinumpara ng ilang kritiko si Rudy Baldwin kay Madam Auring na isa ring kilalang manghuhula. Subalit mayroon ding mga personalidad katulad ni Mystika na hindi naniniwala sa mga hula ni Rudy Baldwin.<ref>https://pop.inquirer.net/114071/minus-the-crystal-ball-whats-up-with-rudy-baldwin</ref> ===Mga Puna=== May mga netizen a pumuna sa self-proclaimed ''clairvoyant'' na nagsabing nagdudulot lamang ng karagdagang pagkabahala at pangamba ang kaniyang mga social media post, at lalong nakasasama sa sikolohikal na kalusugan ng mga Pilipino sa kalagitnaan ng pandemya.<ref>https://philnews.ph/2021/07/24/rudy-baldwin-predictions-about-tragic-events-lambasted-online/</ref> Ayon sa lathalang lokal na The Cordilleran Sun, si Rudy Baldwin ay gumagamit ng mga ''ambiguous'' na mga hula ukol sa mga natural o likas na kaganapang talagang nangyayari sa mundo, tulad ng mga bagyo, sakuna, lindol , sunog, at mga kamatayan ng mga celebrity. Hini lahat ng hula niya ay tumatama, at kapag may tumama ay agad niyang aakuin ito. Mapapansin din daw na binubura niya ang mga posts na hindi nagkatotoo upang palabasin na hindi siya nagkakamali.<ref>https://www.cordilleransun.com/2021/08/rudy-baldwin-exposed-and-debunked-is.html</ref> Ayon naman kay Xian Gaza na kilala sa pagiging celebrity scammer, si Rudy Baldwin ay isa lang din maituturing na scammer na gumagawa ng mga pekeng prediksyon. ''It takes one scammer to know one'', dagdag pa ng binata.<ref> https://www.msn.com/en-ph/news/other/xian-gaza-accuses-rudy-baldwin-of-being-a-fake-psychic-and-a-scammer/ar-AAMVy46?ocid=msedgdhp&amp;pc=U531</ref> ===Mga kontrobersiya=== Sa programang pangradyo at telebisyon na Raffy Tulfo In Action noong 18 Agosto 2021, isinangguni ng isang dating kliyente si Rudy Baldwin ukol sa kaniyang mga hula na diumano ay peke. Kasama rin sa mga nakapanayam sa programa ang dating manager ni Rudy Baldwin na ngayon ay isa na rin sa mga tumutuligsa sa celebrity psychic. Balak ng dalawa at ng iba pang diumano ay nabiktima ni Baldwin sa kaniyang panloloko at pagbebenta ng mga ''overpriced'' lucky charms na kasuhan ang manghuhula. Tumugon naman ang kampo ni Baldwin at ayon sa kaniyang abogado ay kakasuhan nila ang mga ginang dahil umano sa paninira sa kaniya.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=zbwOQowNnBM Raffy Tulfo in Action Reply Episode on YouTube]</ref><ref>https://kami.com.ph/133259-rudy-baldwin-nag-react-matapos-ipa-tulfo-ng-dating-manager-customer-see-court.html</ref> Ilan sa mga personalidad na hinulaan ni Baldwin na diumano ay sunod nang mamamatay ay nagpahayag din ng puna sa naturang ''psychic''.<ref> https://philnews.ph/2020/09/12/donnalyn-bartolome-exposes-truth-rudy-baldwins-predictions/</ref><ref>https://bandera.inquirer.net/291125/piolo-pascual-damay-sa-isyu-ni-rudy-baldwin</ref> ==Mga Eksternal na Link== * https://facebook.com/RudyBaldwn – Opisyal at beripikadong Facebook page ni Rudy Baldwin ==Tingnan Din== * [[Self-fulfilling prophecy]] * [[Sabi-sabi]] * [[Superstisyon]] * [[Haka-haka]] ==Mga Sanggunian== {{Uncategorized|date=Oktubre 2021}} gaai2u5f3jyu3201ttkhc4img2qybqx 0 313422 1960751 1951391 2022-08-05T13:37:54Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox person|name=Abdullah Öcalan|image=Abdullah Öcalan.png|caption=|birth_date={{birth date and age|df=yes|1949|04|04}}<ref name="ANFNews">{{cite web |title=International Initiative: Celebrate Öcalan's birthday with us |url=https://anfenglishmobile.com/features/international-initiative-celebrate-Oecalan-s-birthday-with-us-42742 |website=ANFNews |publisher=ANFNews |access-date=18 April 2020 |ref=ANFnews}}</ref>|birth_place=[[Ömerli, Halfeti|Ömerli]], Turkiya|nationality=[[mga Kurdo|Kurdo]]<ref name="RelTurkKurdCiv">{{citation |editor-surname = Djupe | editor-given = Paul A. | editor-link = openlibrary:authors/OL2814131A | editor-surname2 = Rozell | editor-given2 = Mark J. | editor-link2 = Mark J. Rozell | editor-surname3 = Jelen | editor-given3 = Ted G. | editor-link3 = openlibrary:authors/OL444962A | contribution = Religion in Turkey’s Kurdish Conflict | contribution-url = https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780190614379.001.0001/acref-9780190614379-e-673#acref-9780190614379-e-673-div1-3 | author-surname = Türkmen | author-given = Gülay | title = The Oxford Encyclopedia of Politics and Religion | publisher = [[Oxford University Press]] | year = 2020 | isbn = 9780190614386 | doi = 10.1093/acref/9780190614379.001.0001}}</ref><ref>{{cite web |title=Profile: Abdullah Ocalan ( Greyer and tempered by long isolation, PKK leader is braving the scepticism of many Turks, and some of his own fighters) |url=https://www.aljazeera.com/news/europe/2013/03/201332114565201776.html |publisher=Al Jazeera}}</ref><ref>R. McHugh, 'Ocalan, Abdullah (1948—)</ref><ref>Özcan, Ali Kemal. Turkey's Kurds: A Theoretical Analysis of the PKK and Abdullah Öcalan. London: Routledge, 2005.</ref><ref>{{cite book |last1=Phillips |first1=David L. |title=The Kurdish Spring: A New Map of the Middle East |date=2017 |publisher=Routledge |isbn=9781351480369 |url=https://books.google.com/books?id=nh8xDwAAQBAJ&pg=PT60|language=en}}</ref><ref>{{cite web |last1=Butler |first1=Daren |title=Kurdish rebel chief Ocalan dons mantle of peacemaker |url=https://uk.reuters.com/article/us-turkey-kurds-ocalan/kurdish-rebel-chief-ocalan-dons-mantle-of-peacemaker-idUKBRE92K0KG20130321 |website=UK Reuters |language=en |date=21 March 2013}}</ref>|citizenship=[[Turkiya]]|occupation=Tagapagtatag at pinuno ng militanteng organisasyon [[Partido ng mga Manggagawa ng Kurdistan|PKK]],<ref name="Paul">Paul J. White, ''Primitive rebels or revolutionary modernizers?: The Kurdish national movement in Turkey'', Zed Books, 2000, [https://books.google.com/books?id=a80KQ4jdOeUC "Professor Robert Olson, University of Kentucky"]</ref> political activist, writer, [[List of political theorists|political theorist]]|education=[[Faculdad ng Agham Pampoltika, Pamantasan ng Ankara|Pamantasan ng Ankara, Faculdad ng Agham Pampoltika]]<ref>{{cite book |last1=Öcalan |first1=Abdullah |title=Capitalism: The Age of Unmasked Gods and Naked Kings |date=2015 |publisher=New Compass |page=115 }}</ref>|organization=[[Partido ng mga Manggagawa ng Kurdistan]] (PKK), [[Unyon ng mga Pamayanan ng Kurdistan]] (KCK)|spouse={{Marriage|Kesire Yıldırım|24 May 1978}}|relatives={{Ubl | [[Osman Öcalan]] (kapatid na lalaki) | [[Ömer Öcalan]] (pamangking lalaki) | [[Dilek Öcalan]] (pamangking babae) }}}} Si '''Abdullah Öcalan''' ({{IPAc-en|ˈ|oʊ|dʒ|əl|ɑː|n}} {{Respell|OH|jə-lahn}};<ref name="US State Dept2">{{cite book|title=Political Violence against Americans 1999|publisher=[[Bureau of Diplomatic Security]]|isbn=978-1-4289-6562-1|page=[https://books.google.com/books?id=B6aqciIXBdQC&pg=PA123 123]|date=December 2000}}</ref> Turko: [œdʒaɫan]; ipinanganak noong 4 Abril 1949), kilala rin bilang '''Apo<ref name="US State Dept2" /><ref>{{cite encyclopedia|title=Kurdistan Workers' Party (PKK)|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325238/Kurdistan-Workers-Party-PKK#ref1106877|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|access-date=25 July 2013}}</ref>''' (maikli para sa Abdullah at "tiyuhin" sa Kurdo),<ref>{{cite book|last=Mango|first=Andrew|title=Turkey and the War on Terror: 'For Forty Years We Fought Alone'|year=2005|publisher=London|location=Routledge|isbn=978-0-203-68718-5|page=32|quote=The most ruthless among them was Abdullah Öcalan, known as Apo (a diminutive for Abdullah; the word also means 'uncle' in Kurdish).}}</ref><ref>{{cite book|last=Jongerden|first=Joost|title=The Settlement Issue in Turkey and the Kurds: An Analysis of Spatical Policies, Modernity and War|url=https://archive.org/details/settlementissuet00jong_169|url-access=limited|year=2007|publisher=Brill|location=Leiden, the Netherlands|isbn=9789004155572|page=[https://archive.org/details/settlementissuet00jong_169/page/n86 57]|quote=In 1975 the group settled on a name, the Kurdistan Revolutionaries (Kurdistan Devrimcileri), but others knew them as Apocu, followers of Apo, the nickname of Abdullah Öcalan (apo is also Kurdish for uncle).}}</ref> ay isang [[Mga Kurdo|Kurdong]] bilanggong politikal<ref>{{cite news|date=2 March 2013|title=Locked in a fateful embrace: Turkey's PM and his Kurdish prisoner|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/world/2013/mar/01/turkey-pm-kurdish-prisoner-peace|access-date=17 February 2021}}</ref><ref>{{cite news|date=6 March 2020|title=Turkey slams honorary citizenship for Ocalan|work=ANSA.it|url=https://www.ansa.it/english/news/2020/03/06/turkey-slams-honorary-citizenship-for-ocalan_70a9d3ee-fee9-4207-b49c-989e86255987.html|access-date=17 February 2021}}</ref> at kasaping tagapagtatag ng ang militanteng [[Partido ng mga Manggagawa ng Kurdistan]] (PKK).<ref name="USTerrorList22">{{cite web|url=https://2001-2009.state.gov/s/ct/rls/crt/2006/82738.htm|work=Country Reports on Terrorism|title=Chapter 6—Terrorist Groups|date=27 April 2005|publisher=[[United States Department of State]]|access-date=23 July 2008}}</ref><ref name="DoS2">{{cite web|last=Powell|first=Colin|title=2001 Report on Foreign Terrorist Organizations|url=https://2001-2009.state.gov/s/ct/rls/rpt/fto/2001/5258.htm|work=Foreign Terrorist Organizations|publisher=Bureau of Public Affairs, U.S. State Department|location=Washington, DC|date=5 October 2001|access-date=24 June 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Traynor|first1=Ian|last2=Istanbul|first2=Constanze Letsch|date=2013-03-01|title=Locked in a fateful embrace: Turkey's PM and his Kurdish prisoner|language=en-GB|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/world/2013/mar/01/turkey-pm-kurdish-prisoner-peace|access-date=2020-05-21|issn=0261-3077|quote="We have to manage public opinion. Öcalan is a political prisoner who still has influence over his organisation." - [[Hüseyin Çelik]]}}</ref><ref>{{cite news|date=2019-03-20|title=AMs criticise Kurdish leader's treatment|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/uk-wales-politics-47646773|access-date=2020-05-21}}</ref> Si Öcalan ay nakabase sa Syria mula 1979 hanggang 1998.<ref>{{cite news|date=3 March 2020|title=Jailed PKK leader Abdullah Ocalan granted rare family visit|work=[[Rudaw]]|url=https://www.rudaw.net/english/middleeast/turkey/030320202|access-date=30 September 2020}}</ref> Tumulong siya sa pagtatag ng PKK noong 1978, at pinamunuan ito sa [[Tunggaliang Kurdo-Turko (1978-kasalukuyan)|tunggaliang Kurdo-Turko]] noong 1984. Para sa karamihan ng kaniyang pamumuno, nakabase siya sa [[Syria]], na nagbigay ng [[Sanctuary|santuwaryo]] sa PKK hanggang sa huling bahagi ng dekada 1990. Matapos mapilitang umalis sa Syria, si Öcalan ay dinukot sa [[Nairobi]] noong 1999&nbsp;ng [[Pambansang Organisasyong Pangkaalaman (Turkiya)|Pambansang Organisasyong Pangkaalaman ng Turkiya]] (sa tulong ng [[Estados Unidos|USA]]) at dinala sa Turkiya,<ref>{{Cite news|last=Weiner|first=Tim|date=1999-02-20|title=U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel (Published 1999)|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/1999/02/20/world/us-helped-turkey-find-and-capture-kurd-rebel.html|access-date=2021-01-07|issn=0362-4331}}</ref> kung saan pagkatapos ng paglilitis ay hinatulan siya ng kamatayan sa ilalim ng Artikulo 125&nbsp;ng [[Kodigo Penal ng Turkiya]], na may kinalaman sa pagbuo ng mga armadong organisasyon.<ref>{{Cite web|title=Öcalan v Turkey (App no 46221/99) ECHR 12 May 2005 {{!}} Human Rights and Drugs|url=https://www.hr-dp.org/contents/553|access-date=2021-01-07|website=www.hr-dp.org}}</ref> Ang sentensiya ay binago sa pinalubhang habambuhay na pagkakakulong nang [[Parusang pangkamatayan sa Turkiya|binuwag ng Turkiya ang parusang pangkamatayan]]. Mula 1999 hanggang 2009, siya ang nag-iisang bilanggo<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/303045.stm|work=BBC News|title=Prison island trial for Ocalan|date=24 March 1999}}</ref> sa [[İmralı bilangguan|bilangguan ng İmralı]] sa [[Dagat ng Marmara]], kung saan siya nakakulong pa rin.<ref>Marlies Casier, Joost Jongerden, ''Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue'', Taylor & Francis, 2010, [https://books.google.com/books?id=_sG-NVapmrkC&pg=PA146&dq=%C3%96calan+%C4%B0mral%C4%B1&hl=tr&ei=XF3gTLC4AYWSuwO7xsW8Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEIQ6AEwBjgU#v=onepage&q=%C3%96calan%20%C4%B0mral%C4%B1&f=false p. 146.]</ref><ref>Council of Europe, ''Parliamentary Assembly Documents 1999 Ordinary Session (fourth part, September 1999), Volume VII'', Council of Europe, 1999, [https://books.google.com/books?id=EkgXi4vNFjAC&pg=PA18&dq=#v=onepage&q&f=false p. 18]</ref> Si Öcalan ay nagtaguyod ng isang pampulitikang solusyon sa tunggalian mula noong [[tigil-putukan ng Partido ng mga Manggagaw ang Kurdistan noong 1993]].<ref name=":0v2">{{Cite book|last=Özcan|first=Ali Kemal|title=Turkey's Kurds: A Theoretical Analysis of the PKK and Abdullah Ocalan|date=2006|publisher=Routledge|isbn=9780415366878|pages=205|language=en}}</ref><ref name="MKK">Mag. Katharina Kirchmayer, ''The Case of the Isolation Regime of Abdullah Öcalan: A Violation of European Human Rights Law and Standards?'', GRIN Verlag, 2010, [https://books.google.com/books?id=E8ACMAY1rRgC&pg=PA37&dq=#v=onepage&q&f=false p. 37]</ref> Ang panahon ng pagkakabilanggo ni Öcalan ay umikot sa pagitan ng mahabang panahon ng paghihiwalay kung saan siya ay hindi pinapayagang makipag-ugnayan sa labas ng mundo, at mga panahon kung kailan siya ay pinahihintulutang tumanggap ng mga bumisita.<ref>{{cite web|url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-kurds-idUSKCN1SM1TZ|title=Jailed PKK leader visit ban lifted, Turkish minister says|date=16 May 2019|work=Reuters}}</ref> Kasangkot din siya sa mga negosasyon sa gobyerno ng Turkiya na humantong sa isang pansamantalang [[prosesong pangkapayapaan ng Kurdo–Turko]] noong 2013.<ref>{{Cite web|title=What kind of peace? The case of the Turkish and Kurdish peace process|url=https://www.opendemocracy.net/en/what-kind-of-peace-case-of-turkish-and-kurdish-peace-process/|access-date=2021-01-07|website=openDemocracy|language=en}}</ref> Mula sa bilangguan, naglathala si Öcalan ng ilang mga libro. Ang [[Hineolohiya]], na kilala rin bilang agham ng kababaihan, ay isang anyo ng [[Peminismo|feminismong]] itinaguyod ni Öcalan<ref name="reuters-argentieri2">{{cite news|url=http://blogs.reuters.com/great-debate/2015/02/03/the-pro-woman-ideology-battling-islamic-state/|date=3 February 2015|access-date=24 November 2016|first=Benedetta|last=Argentieri|work=[[Reuters]]|title=One group battling Islamic State has a secret weapon – female fighters|archive-url=https://web.archive.org/web/20190822043827/http://blogs.reuters.com/great-debate/2015/02/03/the-pro-woman-ideology-battling-islamic-state/|archive-date=22 August 2019|url-status=dead}}</ref> at pagkatapos ay isang pangunahing prinsipyo ng [[Unyon ng mga Pamayanan ng Kurdistan]] (KCK).<ref name="opendemocracy2">{{cite web|url=https://www.opendemocracy.net/uk/anna-lau-erdelan-baran-melanie-sirinathsingh/kurdish-response-to-climate-change|date=18 November 2016|access-date=24 November 2016|first1=Anna|last1=Lau|first2=Erdelan|last2=Baran|first3=Melanie|last3=Sirinathsingh|publisher=[[openDemocracy]]|title=A Kurdish response to climate change|archive-date=12 Nobiyembre 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171112190014/https://www.opendemocracy.net/uk/anna-lau-erdelan-baran-melanie-sirinathsingh/kurdish-response-to-climate-change|url-status=dead}}</ref> Ang pilosopiya ni Öcalan ng [[Demokratikong kompederalismo|demokratikong confederalism]] ay isang malakas na impluwensiya sa mga estrukturang pampolitika ng [[Nagsasariling Pampangasiwaan ng Hilaga at Silangang Syria]], isang nagsasariling na [[polity]] na binuo sa Syria noong 2012. == Mga sanggunian ==  {{Reflist}} [[Kategorya:Articles with hCards]] [[Kategorya:Nabubuhay na mga tao]] [[Kategorya:Ipinanganak noong 1946]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Italyano ng CS1 (it)]] [[Kategorya:Mga terorista]] rx8xuu5m1ck19tzkwdsya66emk16bmx 0 315377 1960964 1960205 2022-08-06T07:27:04Z Allyriana000 119761 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Earth 2022''' ay ang ika-22 edisyon ng [[Miss Earth]] pageant. Si '''Destiny Wagner''' ng [[Belize|Belis]] ang magpuputong sa kanyang kahalili sa pagtatapos ng kaganapan. {{Infobox beauty pageant | name = Miss Earth 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = [[Pilipinas]] | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = {{Hlist|[[Benin]]|[[Somalya]]|[[Tunisya]]}} | withdrawals = | returns = {{Hlist|[[Ecuador|Ekwador]]|[[Honduras]]|[[Kasakstan]]|[[Kyrgyzstan|Kirgistan]]|[[Kroasya]]|[[Liberya]]|[[Turkiya]]}} | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = | next = }} ==Mga Kalahok== Sa kasalukuyan, mayroon ng 36 na Kalahok na ang kumpirmado: {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Delegado ! Edad ! Bayan |- | '''{{flagicon|ALB}} [[Albanya]]''' | Rigelsa Cybi<ref>{{Cite web|url=https://tienphong.vn/nhan-sac-nong-bong-tua-thien-than-noi-y-cua-tan-hoa-hau-trai-dat-albania-2022-post1446019.tpo|title=Nhan sắc nóng bỏng tựa 'thiên thần nội y' của tân Hoa hậu Trái đất Albania 2022|website=Tien Phong|language=vi|date=15 Hunyo 2022|access-date=18 Hulyo 2022}}</ref> | 25 | [[Tirana]] |- |{{Flagicon|ARG}} '''[[Arhentina]]''' |Sofia Martinoli |23 |Berisso |- | '''{{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]]''' | Katharina Sarah Prager | 19 | Weitra |- | '''{{flagicon|BEL}} [[Belhika]]''' | Daphné Nivelles | 22 | [[Sint-Truiden]] |- | '''{{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]]''' | Elizabeth Gasiba<ref>{{Cite web|url=https://www.idntimes.com/hype/entertainment/ratna-herlina/pesona-elizabeth-gasiba-miss-earth-venezuela-2022-c1c2|title=9 Pesona Elizabeth Gasiba, Miss Earth Venezuela 2022 yang Memukau!|website=IDN Times|language=id|date=6 Enero 2022|access-date=2 Pebrero 2022}}</ref> | 24 | [[Caracas]] |- | '''{{flagicon|VIE}} [[Vietnam|Biyetnam]]''' | Thạch Thu Thảo<ref>{{Cite web|url=https://zingnews.vn/nong-thuy-hang-dang-quang-hoa-hau-cac-dan-toc-viet-nam-2022-post1336374.html|title=Nông Thúy Hằng đăng quang Hoa hậu các Dân tộc Việt Nam 2022|website=Zing News|language=vi|date=Hulyo 16, 2022|access-date=Hulyo 17, 2022}}</ref> | 21 | Trà Vinh |- | '''{{flagicon|BIH}} [[Bosnia at Herzegovina]]''' | Dajana Šnjegota | 19 | Srbac |- |{{Flagicon|COD}} '''[[Demokratikong Republika ng Congo|Demokratikong Republika ng Konggo]]''' |Abuana Nkumu | |[[Kinshasa]] |- | '''{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]]''' | Marcie Reid | 27 | [[Glasgow]] |- | '''{{flagicon|ESP}} [[Espanya]]''' | Aya Kohen | 21 | [[Sevilla, Espanya|Sevilla]] |- | '''{{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]]''' | Brielle Simmons<ref>{{Cite web|url=https://missearthusa.com/brielle-simmons.html|title=MEET MISS EARTH USA BRIELLE SIMMONS|website=Miss Earth USA|language=en|date=Hulyo 7, 2022|access-date=Hulyo 17, 2022}}</ref> | 21 | Fort Washington |- | '''{{flagicon|EST}} [[Estonia|Estonya]]''' | Liisi Tammoja | 20 | Pärn |- | '''{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]]''' | Shereen Brogan | 24 | [[Cardiff]] |- | '''{{flagicon|GRC}} [[Gresya]]''' | Georgia Nastou | 23 | [[Athens]] |- | '''{{flagicon|JPN}} [[Hapon]]''' | Manae Matsumoto | 25 | [[Prepektura ng Saitama|Saitama]] |- | '''{{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]]''' | Angela Vasilevska | 24 | [[Skopje]] |- | '''{{flagicon|INA}} [[Indonesia|Indonesya]]''' | Eunike Suwandi | 20 | [[Jakarta]] |- | '''{{flagicon|ENG}} [[Inglatera]]''' | Beth Rice | 27 | Suffolk |- | '''{{flagicon|IRE}} [[Republika ng Irlanda|Irlanda]]''' | Alannah Larkin | 18 | Eyrecourt |- | '''{{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]]''' | Jessica Cianchino | 23 | Markham |- | '''{{flagicon|KAZ}} [[Kasakistan]]''' | Anna Glubokovskaya | 20 | Karaganda |- | '''{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]]''' | Aizhan Chanacheva | 23 | Naryn |- | '''{{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]]''' | Sheyla Ravelo | 22 | San Antonio de los Baños |- | '''{{flagicon|LBN}} [[Lebanon|Libano]]''' | Ayah Bajouk | | [[Beirut]] |- | '''{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]]''' | Essiana Weah | 25 | Harper |- | '''{{flagicon|MYS}} [[Malaysia]]''' | Eissya Thong | 21 | [[Ipoh]] |- | '''{{flagicon|MEX}} [[Mehiko]]''' | Indira Pérez | 23 | [[Veracruz]] |- |{{Flagicon|NAM}} '''[[Namibia|Namibya]]''' |Michelle Mukuve |22 |Rundu |- | '''{{flagicon|Nepal}} [[Nepal]]''' | Sareesha Shrestha | 25 | Lalitpur |- | '''{{flagicon|Norway}} [[Noruwega]]''' | Lilly Sødal | 19 | Kristiansand |- | '''{{flagicon|Netherlands}} [[Netherlands|Olanda]]''' | Merel Hendriksen | 24 | Kesteren |- | '''{{flagicon|Palestine}} [[Estado ng Palestina|Palestina]]''' | Nadeen Ayoub | 27 | Ramallah |- |{{flagicon|Philippines}} '''[[Pilipinas]]''' |Jenny Ramp |19 |[[Santa Ignacia]] |- | '''{{flagicon|FRA}} [[Pransiya]]''' | Alison Carrasco | 25 | [[Toulouse]] |- | '''{{flagicon|PRI}} [[Puerto Rico|Porto Riko]]''' | Paulina Avilés-Feshold<ref>{{Cite web|url=https://htnewz.com/representative-of-carolina-is-the-new-miss-earth-puerto-rico-2022/|title=Representative of Carolina is the new Miss Earth Puerto Rico 2022|website=htnewz|language=en|date=31 Enero 2022|access-date=2 Pebrero 2022|archive-date=2 Pebrero 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220202134149/https://htnewz.com/representative-of-carolina-is-the-new-miss-earth-puerto-rico-2022/|url-status=dead}}</ref> | 21 | Carolina |- | '''{{flagicon|PRT}} [[Portugal]]''' | Maria Rosado | 21 | Ourém |- | '''{{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]]''' | Nieves Marcano | 24 | Maria Trinidad Sanchez |- | '''[[File:Proposed flag of Réunion (VAR).svg|border|23px]] [[Réunion]]''' | Gwenaëlle Laugier | 20 | Saint-Benoît |- | '''{{flagicon|RUS}} [[Rusya]]''' | Ekaterina Velmakina | 19 | [[Moscow]] |- | '''{{flagicon|TUN}} [[Tunisya]]''' | Imen Mehrzi | 26 | Kairouan |- |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|SOM}} [[Somalia|Somalya]] *{{flagicon|TUN}} [[Tunisia|Tunisya]] ===Bumalik=== Huling sumabak noong 2013: *{{flagicon|ALB}} [[Albanya]] Huling sumabak noong 2015: *{{flagicon|SCO}} [[Scotland|Eskosya]] Huling sumabak noong 2016: *{{flagicon|NAM}} [[Namibia|Namibya]] *{{flagicon|PLE}} [[Estado ng Palestina|Palestina]] Huling sumabak noong 2017: *{{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] *{{flagicon|KGZ}} [[Kyrgyzstan|Kirgistan]] Huling sumabak noong 2019: *{{flagicon|KAZ}} [[Kazakhstan|Kasakstan]] Huling sumabak noong 2020: *{{flagicon|HND}} [[Honduras]] *{{flagicon|LBR}} [[Liberia|Liberya]] *{{flagicon|URY}} [[Uruguay|Urugway]] ==Paparating na pambansang patimpalak== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa ! Petsa |- | {{flagicon|HND}} [[Honduras]] | Agosto 6, 2022 |- | {{flagicon|GTM}} [[Guwatemala]] | Agosto 7, 2022 |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Agosto 10, 2022 |- | {{flagicon|UGA}} [[Uganda]] | Agosto 20, 2022 |- | {{flagicon|IND}} [[India|Indiya]] | Agosto 21, 2022 |- | {{flagicon|Somalia}} [[Somalya]] | Agosto 26, 2022 |- | {{flagicon|Paraguay}} [[Paragway]] | Agosto 27, 2022 |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Agosto 29, 2022 |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Setyembre 4, 2022 |- | {{flagicon|Slovenia}} [[Eslobenya]] | Setyembre 24, 2022 |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Oktubre 12, 2022 |} ==Mga Sanggunian== 55ewb91gtx83gz2ptdicz9y35hru3mo 0 316920 1960752 1952990 2022-08-05T13:40:00Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = Celeste Cortesi | image = Ms. Pasay Celeste Cortesi in Ilocos Sur.jpg | caption = | title = [[Miss Philippines Earth|Miss Earth Philippines 2018]]<br>[[Miss Universe Philippines 2022]] | nationalcompetition = [[Miss Philippines Earth|Miss Earth Philippines 2018]]<br>(Nanalo)<br>[[Miss Earth|Miss Earth 2018]]<br>(Top 8)<br>[[Miss Universe Philippines 2022]]<br>(Nanalo)<br>[[Miss Universe 2022]]<br>(Abangan) | birth_date = {{birth date and age|1997|12|15|df=yes}} | birth_name = Silvia Celeste Rabimbi Cortesi | birth_place = [[Pasay]], [[Pilipinas]] | height = {{height|m=1.73}} | hair_color = [[Itim]] | eye_color = [[Kayumanggi]] }} Si '''Silvia Celeste Rabimbi Cortesi''' (ipinanganak noong 15 Disyembre 1997) ay isang Filipina-Italian model at beauty pageant titleholder na kinoronahang [[Miss Universe Philippines 2022]]. Siya ang kakatawan sa [[Pilipinas]] sa [[Miss Universe 2022]] pageant.<ref>{{Cite web |date=April 30, 2022 |title=Pasay's Celeste Cortesi is Miss Universe Philippines 2022 |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/pasay-celeste-cortesi-winner-miss-universe-philippines-2022/ |access-date=April 30, 2022 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Adina |first=Armin P. |date=2022-05-01 |title=Celeste Cortesi of Pasay is Miss Universe PH |url=https://entertainment.inquirer.net/447160/celeste-cortesi-of-pasay-is-miss-universe-ph |access-date=2022-04-30 |website=INQUIRER.net |language=en}}</ref> Dati siyang kinoronahang [[Miss Philippines Earth|Miss Earth Philippines 2018]] at kinatawan ang Pilipinas sa [[Miss Earth|Miss Earth 2018]] pageant kung saan nagtapos siya sa Top 8.<ref>{{Cite web |last=Ilaya |first=Felix |date=2018-10-12 |title=Meet Celeste Cortesi, Philippine bet for Miss Earth 2018 |url=https://www.gmanetwork.com/entertainment/celebritylife/news/9878/meet-celeste-cortesi-philippine-bet-for-miss-earth-2018/photo |access-date=2022-04-30 |website=GMA News Online |language=en}}</ref><ref>{{cite web |date=November 3, 2018 |title=PH bet Celeste Cortesi finishes in Miss Earth 2018 Top 8 |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/215873-celeste-cortesi-top-8-finalists/ |website=Rappler |publisher=}}</ref> == Buhay at pag-aaral == Si Cortesi ay ipinanganak noong 15 Disyembre 1997 sa [[Pasay]], [[Metro Manila]], Pilipinas sa isang Pilipinong Bicolano na ina na ipinanganak sa [[Camarines Sur]], Pilipinas at isang Italyano na ama na ipinanganak sa [[Venezuela]]. Nagtrabaho siya bilang isang modelo sa [[Italya]] bago bumalik sa Pilipinas. Kinatawan niya ang Pilipinas sa kauna-unahang pagkakataon bilang kandidato ng Miss Earth Philippines 2018 na nagba-banner sa Filipino Community of [[Roma]], [[Italya]].<ref>{{Cite web |date=2022-05-01 |title=Who is Celeste Cortesi, Miss Universe Philippines 2022? |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/things-to-know-celeste-cortesi-miss-universe-philippines-2022/ |access-date=2022-05-01 |website=RAPPLER |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |title=9 Things You Need To Know About Miss Universe Philippines 2022 Celeste Cortesi |url=https://www.cosmo.ph/entertainment/miss-universe-philippines-2022-celeste-cortesi-facts-a3871-20220501 |access-date=2022-05-01 |website=COSMO.PH |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Sancha |first=Gilbert Kim |title=Pasay’s Cortesi bags Miss Universe Philippines 2022 crown |url=https://tribune.net.ph/index.php/2022/05/02/pasays-cortesi-bags-miss-universe-philippines-2022-crown/ |access-date=2022-05-01 |language=en-US}}</ref> Si Cortesi ay nasa isang relasyon sa manlalaro ng putbol na si Mathew Custodio.<ref>{{Cite web |last=Viernes |first=Franchesca |date=2022-05-01 |title=Who is Miss Universe Philippines 2022 Celeste Cortesi? 5 things to know |url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/artandculture/830294/who-is-miss-universe-philippines-2022-celeste-cortesi-5-things-to-know/story/ |access-date=2022-05-01 |website=GMA News Online |language=en}}</ref> == Mga paligsahan ng kagandahan == === Miss Philippines Earth-Italy 2018 === Si Cortesi ang nagwagi sa unang edisyon ng Miss Philippines Earth-Italy pageant sa Roma. Sumali siya sa pageant dahil pinasigla siya ng kanyang ina na Pilipino. === Miss Earth Philippines 2018 === Noong 19 Mayo 2018, kinoronahan siya bilang Miss Earth Philippines 2018&nbsp;ng outgoing titleholder na si Karen Ibasco.<ref>{{Cite web |date=2018-05-19 |title=Miss Earth Philippines 2018 Silvia Celeste Cortesi's winning answers |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/202915-silvia-celeste-cortesi-2018-winner-question-and-answer/ |access-date=2022-04-30 |website=Rappler |language=en-US}}</ref> === Miss Earth 2018 === Matapos manalo sa [[Miss Philippines Earth|Miss Earth Philippines 2018]] pageant, nakuha niya ang karapatang kumatawan sa Pilipinas sa [[Miss Earth|Miss Earth 2018]] pageant, natapos siya bilang Top 8 finalist.<ref>{{Cite web |date=2018-11-03 |title=TRANSCRIPT: Miss Earth 2018 'hashtag,' Q and A segments |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/215870-hashtag-question-and-answer-2018/ |access-date=2022-04-30 |website=Rappler |language=en-US}}</ref> === Miss Universe Philippines 2022 === Noong 6 Abril 2022, na kumakatawan sa Pasay, kinumpirma si Cortesi bilang isa sa tatlumpu't dalawang opisyal na kalahok para sa [[Miss Universe Philippines 2022]] pageant. Napanalunan ni Cortesi ang mga parangal na ''Miss Photogenic'' at ''Best in Swimsuit''. Nakamit din niya ang ''Frontrow Best Arrival Look'', ''Miss Avana'', at ''Miss Aqua Boracay'' awards. Sa pagtatapos ng event, kinoronahan si Cortesi ng outgoing Miss Universe Philippines 2021 [[Beatrice Gomez]] bilang [[Miss Universe Philippines 2022]].<ref>{{Cite web |last=Viernes |first=Franchesca |date=April 6, 2022 |title=Miss Universe Philippines reveals top 32 finalists |url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/content/827665/miss-universe-philippines-reveals-top-32-finalists/story/ |access-date=April 30, 2022 |website=[[GMA News Online]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Panaligan |first=Marisse |date=2022-04-30 |title=Miss Pasay Celeste Cortesi wins Miss Universe Philippines 2022! |url=https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/content/830267/miss-pasay-celeste-cortesi-wins-miss-universe-philippines-2022/story/ |access-date=2022-05-01 |website=GMA News Online |language=en}}</ref> == Sanggunian == {{reflist}} == Panlabas na links == * {{instagram|celeste_cortesi}} [[Kategorya:Ipinanganak noong 1997]] [[Kategorya:Mga Pilipinang nanalo sa patimpalak ng kagandahan]] [[Kategorya:Mga Pilipino]] r6wn3nz2ldaglj6whvyjimqpse1l5u8 0 316948 1960740 1944239 2022-08-05T13:26:11Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes, added [[CAT:O|orphan]] tag using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Agosto 2022}} {{Infobox clergy | name = Gerhard von Rad | image = <!-- Gerhard_von_Rad.jpg --> | image_size = 215px | caption = | birth_date = {{Birth date|1901|10|21|df=y}} | birth_place = [[Nuremberg]], [[Kingdom of Bavaria]], [[German Empire]] | death_date = {{Death date and age|1971|10|31|1901|10|21|df=y}} | death_place = [[Heidelberg]], [[West Germany]] | church = [[Confessing Church]] | other_names = | education = | alma_mater = {{plainlist| * [[University of Erlangen]] * [[University of Tübingen]] }} | ordained = | writings = ''The Problem of the Hexateuch and Other Essays'' (1938)<ref name="DBG">{{cite web |url=https://www.bibelwissenschaft.de/stichwort/31744/ |title=von Rad, Gerhard |last=Oeming |first=Manfred |date=January 2007 |website=[[Deutsche Bibelgesellschaft]] |access-date=17 March 2020 |language=de}}</ref><br/> ''Genesis: A Commentary'' (1949-1953)<ref name="DBG"/><br/> ''Old Testament Theology'' (1958-1960)<ref name="DBG"/> | congregations = | offices_held = Professor of Old Testament, [[University of Heidelberg]] | title = Reverend Doctor | spouse = | children = | parents = | footnotes = }} Si '''Gerhard von Rad''' (21 Oktubre 1901 &ndash; 31 Oktubre 1971) ay isang akademikong [[Aleman]], iskolar ng [[Bibliya]], teologo, exehete, at propesor sa [[Universidad ng Heidelberg]].<ref name="DBG"/> ===Tradisyong pambibig at Pentateuch=== [[File:Cover of the 1972 edition of von Rad's commentary on Genesis.jpg|thumb|right|200px|Cover of the 1972 German edition of von Rad's ''Commentary'' on [[Book of Genesis|Genesis]], highly regarded among [[Religious studies|religious scholars]] as "one of the finest examples of theological interpretation of the Old Testament which has been produced during the [[Aftermath of World War II|period following the Second World War]]".<ref>{{cite journal |last=Childs |first=Brevard S. |date=September 1974 |title=Review: ''Genesis, A Commentary'' |journal=[[Religious Studies (journal)|Religious Studies]] |publisher=[[Cambridge University Press]] |volume=10 |issue=3 |pages=360–362 |doi=10.1017/S0034412500007770 |jstor=20005188}}</ref>]] Kasama ni [[Martin Noth]], nilapat ni von Rad ang [[kritisismong anyo]] na sinimulan ni [[Hermann Gunkel]] sa [[Dokumentaryong hipotesis]].<ref name="Oxford">{{cite book|editor1-last=Cross |editor1-first=F. L. |title=The Oxford Dictionary of the Christian Church |location=New York |publisher=Oxford University Press |date=2005}}</ref> Kasama ni [[Martin Noth]], kanyang nilapat ang tradisyong pambibig ng [[Pentateuch]] sa paliwanag ng pinagmulan nito. Along with [[Martin Noth]].<ref name="Oxford"/> ==Mga Publikasyon== *''The Problem of the Hexateuch and other essays'' {{ISBN|0-334-01310-0}} *''Genesis: A Commentary'' (Old Testament Library) {{ISBN|0-664-20957-2}} *''Deuteronomy: A Commentary'' (Old Testament Library) {{ISBN|0-664-20734-0}} *''Studies in Deuteronomy'' (Studies in Biblical theology) ASIN B0007JWYNA *''Old Testament Theology'' {{ISBN|0-334-01182-5}} *''Old Testament Theology'', One-Volume Edition {{ISBN|1-56563-652-X}} *''The Message of the Prophets: Old Testament Theology'' {{ISBN|0-334-01005-5}} *''Holy War in Ancient Israel'' {{ISBN|0-85244-208-4}} *''Das Alte Testament Deutsch'' (ATD), Tlbd.2/4, ''Das erste Buch Mose, Genesis'' {{ISBN|3-525-51112-4}} (This textbook series of detailed theological commentaries on individual books of the bible translates as "The Old Testament [in] German"; the volume is on the book of ''Genesis'') *''God at work in Israel'' {{ISBN|0-687-14960-6}} *''Biblical interpretations in preaching'' {{ISBN|0-687-03444-2}} *''Gottes Wirken in Israel: Vorträge zum Alten Testament'' {{ISBN|3-7887-0404-7}} ("God's acting in Israel: [public] lectures on the Old Testament") *''Wisdom in Israel'' {{ISBN|0-687-45756-4}} (translation of the German book below ?) *''The message of the prophets'' ASIN B0006C6BA0 *''Weisheit in Israel'' ASIN B000E1Q3CY ("Wisdom in Israel") *''Theologie des Alten Testaments'' (Einführung in die evangelische Theologie) ASIN B0007JBBTI ("Theology of the Old Testament"/ series title: "Introduction into 'evangelisch'[e] theology" ["evangelisch" in German is used in a similar sense as "Protestant" in English, but has other connotations; hence it is not directly translatable; it usually refers to [[lutheran]] or closely related faith and theology, or Christians adhering to it) *''Basileia'' (Bible Key Words from [[Gerhard Kittel]]'s ''Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament'') ASIN B000BGT0RW *''Theologie des Alten Testaments'', Bd. 2. {{ISBN|3-579-05003-6}} (vol.2 of the title above) *''Kaiser Taschenbücher, Bd.1, Theologie des Alten Testaments. Die Theologie der geschichtlichen Überlieferungen Israels''. {{ISBN|3-579-05002-8}} ("Kaiser [publisher's name] pocketbooks, vol.1, "Theology of the Old Testament. Theology of the historical tradition of Israel") *''Das Alte Testament Deutsch'' (ATD), Tlbd.8 : Das fünfte Buch Mose (Deuteronomium) {{ISBN|3-525-51136-1}} (the volume on the book ''Deuteronomium'' of the series mentioned above) *''Erinnerungen aus der Kriegsgefangenschaft, Frühjahr 1945'' {{ISBN|3-7887-0507-8}} ("Memories of a prisoner of war, spring 1945") *''Predigt-Meditationen'' {{ISBN|3-525-60237-5}} ("Sermon meditations") *''Eirene'' (Pocket crammer series) ASIN B0007FP9LI *''Origin of the concept of the day of Yahweh'' ASIN B0007JF2HA * ''From Genesis to Chronicles: Explorations in Old Testament Theology'' {{ISBN|0-8006-3718-6}} ([http://www.bookreviews.org/pdf/4704_4824.pdf review)] ==Mga sanggunian== {{reflist}} [[Kategorya:Mga iskolar ng Bibliya]] [[Kategorya:Mga teologo]] br0rdfmx636x3j0k3n75a0c7v715qcs 0 317166 1960747 1948013 2022-08-05T13:29:49Z Maskbot 44 /* top */unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox academic | honorific_prefix = <!-- see [[MOS:HONOURIFIC]] --> | name = Raymond E. Brown | honorific_suffix = [[Sulpicians|SS]] | image = <!-- Raymond E Brown.jpeg --> | alt = | caption = Raymond Edward Brown (1928–1998), American Catholic priest and prominent Biblical scholar. | native_name = | native_name_lang = | birth_name = <!-- use only if different from full/othernames --> | birth_date = {{Birth date|1928|05|22}} | birth_place = [[New York City]], U.S. | death_date = {{Death date and age|1998|08|08|1928|05|22}} | death_place = [[Menlo Park, California]], U.S. | death_cause = | region = | nationality = Amerikano | citizenship = | residence = | other_names = | occupation = [[Biblical scholar]], [[Priesthood (Catholic Church)|Catholic priest]] in [[Society of Saint-Sulpice]] | period = 1955–1998 | known_for = First tenured Catholic scholar at [[Union Theological Seminary in the City of New York|Union Theological Seminary]] | title = | boards = <!--board or similar positions extraneous to main occupation--> | spouse = | children = | parents = | relatives = | awards = <!--notable national level awards only--> | website = | education = | alma_mater = St. Mary's University, Baltimore<!--will often consist of the linked name of the last-attended higher education institution--> | thesis_title = The ''Sensus Plenior'' of Sacred Scripture | thesis_url = | thesis_year = 1955 | school_tradition = | doctoral_advisor = | academic_advisors = | influences = <!--must be referenced from a third party source--> | era = | discipline = <!--major academic discipline – e.g. Physicist, Sociologist, New Testament scholar, Ancient Near Eastern Linguist--> | sub_discipline = <!--academic discipline specialist area – e.g. Sub-atomic research, 20th Century Danish specialist, Pauline research, Arcadian and Ugaritic specialist--> | workplaces = [[Union Theological Seminary (New York City)|Union Theological Seminary]] (UTS)<!--full-time positions only, not student positions--> | doctoral_students = <!--only those with WP articles--> | notable_students = <!--only those with WP articles--> | main_interests = | notable_works = | notable_ideas = | influenced = <!--must be referenced from a third party source--> | signature = | signature_alt = | signature_size = | footnotes = }} Si '''Raymond Edward Brown''' {{post-nominals|post-noms=[[Sulpicians|SS]]}} (22 Mayo 1928 – 8 Agosto 1998) ay isang Amerikanong paring [[Romano Katoliko]] na kasapi ng [[Society of St. Sulpice|Sulpician Fathers]] at isang kilalang iskolar ng [[Bibliya]]. Isa siyang dalubahasa sa hipotetikal na pamayanang maka-Juan (mga sumulat ng [[Ebanghelyo ni Juan]]) at tungkol sa buhay at kamatayan ni [[Hesus]]. Isa siyang propesor emeritus sa [[Union Theological Seminary (New York City)|Union Theological Seminary]] (UTS) in [[New York City|New York]] kung saan siya nagturo ng 29 taong. Siya ay kilala bilang isang mahusay na propesor. Noong 1953, si Padre Brown ay inordinahan bilang paring Katoliko para sa [[Roman Katolikong Diyoses ng St. Augustine]] sa [[Florida]]. Nakamit niya ang [[Doctor of Sacred Theology]] mula sa Seminaryo ng St. Mary noong 1955 at ikalawang doktorado sa [[Wikang Semitiko]] noong 1958 mula sa [[Johns Hopkins University]]. Siya ay nagtrabaho bilang isang kasaping mananaliksik ng American Schools of Oriental Research sa [[Herusalem]], [[Israel]] kung saan siya gumawa ng [[concordance]] ng [[Dead Sea Scrolls]]. Siya ay isang tagapayong dalubhasa sa Obispo ng St. Augustine na si Joseph P. Hurley sa [[Ikalawang Konsilyong Vaticano]]. Siya ay hinirang noong 1972 sa Pontifical Biblical Commission at muli noong 1996. Isa siyang natatanging Propesor na Auburn ng Pag-aaral ng [[Bibliya]] sa Union Theological Seminary sa New York City mula 1971-1990. Nagsilbi siyang Presidente ng Catholic Biblical Association, Society of Biblical Literature (1976–77) at Society of New Testament Studies (1986–87). Si Brown ay itinutuing na isa sa pinakamahusay na iskolar ng Bibliya sa Amerikano at ginawaran ng 24 honoraryong degreeng doktorado ng maraming mga unibersidad sa Estados Unidos at sa Europa. Si Padre Brown ay isa sa mga iskolar na Katoliko na gumamit ng pamamaraang [[Kritisismong pangkasaysayan|historikal-kritical]] sa pag-aaral ng [[Bibliya]]. [[Kategorya:Mga iskolar ng Bibliya]] [[Kategorya:Mga paring Romano Katoliko]] 43fnywwjaco05lxcpxpl83dskuovhc4 1960761 1960747 2022-08-05T13:42:29Z Maskbot 44 import image from Wikidata &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox academic | honorific_prefix = <!-- see [[MOS:HONOURIFIC]] --> | name = Raymond E. Brown | honorific_suffix = [[Sulpicians|SS]] | image = Raymond Elias Feist 20080316 Salon du livre 1.jpg | alt = | caption = Raymond Edward Brown (1928–1998), American Catholic priest and prominent Biblical scholar. | native_name = | native_name_lang = | birth_name = <!-- use only if different from full/othernames --> | birth_date = {{Birth date|1928|05|22}} | birth_place = [[New York City]], U.S. | death_date = {{Death date and age|1998|08|08|1928|05|22}} | death_place = [[Menlo Park, California]], U.S. | death_cause = | region = | nationality = Amerikano | citizenship = | residence = | other_names = | occupation = [[Biblical scholar]], [[Priesthood (Catholic Church)|Catholic priest]] in [[Society of Saint-Sulpice]] | period = 1955–1998 | known_for = First tenured Catholic scholar at [[Union Theological Seminary in the City of New York|Union Theological Seminary]] | title = | boards = <!--board or similar positions extraneous to main occupation--> | spouse = | children = | parents = | relatives = | awards = <!--notable national level awards only--> | website = | education = | alma_mater = St. Mary's University, Baltimore<!--will often consist of the linked name of the last-attended higher education institution--> | thesis_title = The ''Sensus Plenior'' of Sacred Scripture | thesis_url = | thesis_year = 1955 | school_tradition = | doctoral_advisor = | academic_advisors = | influences = <!--must be referenced from a third party source--> | era = | discipline = <!--major academic discipline – e.g. Physicist, Sociologist, New Testament scholar, Ancient Near Eastern Linguist--> | sub_discipline = <!--academic discipline specialist area – e.g. Sub-atomic research, 20th Century Danish specialist, Pauline research, Arcadian and Ugaritic specialist--> | workplaces = [[Union Theological Seminary (New York City)|Union Theological Seminary]] (UTS)<!--full-time positions only, not student positions--> | doctoral_students = <!--only those with WP articles--> | notable_students = <!--only those with WP articles--> | main_interests = | notable_works = | notable_ideas = | influenced = <!--must be referenced from a third party source--> | signature = | signature_alt = | signature_size = | footnotes = }} Si '''Raymond Edward Brown''' {{post-nominals|post-noms=[[Sulpicians|SS]]}} (22 Mayo 1928 – 8 Agosto 1998) ay isang Amerikanong paring [[Romano Katoliko]] na kasapi ng [[Society of St. Sulpice|Sulpician Fathers]] at isang kilalang iskolar ng [[Bibliya]]. Isa siyang dalubahasa sa hipotetikal na pamayanang maka-Juan (mga sumulat ng [[Ebanghelyo ni Juan]]) at tungkol sa buhay at kamatayan ni [[Hesus]]. Isa siyang propesor emeritus sa [[Union Theological Seminary (New York City)|Union Theological Seminary]] (UTS) in [[New York City|New York]] kung saan siya nagturo ng 29 taong. Siya ay kilala bilang isang mahusay na propesor. Noong 1953, si Padre Brown ay inordinahan bilang paring Katoliko para sa [[Roman Katolikong Diyoses ng St. Augustine]] sa [[Florida]]. Nakamit niya ang [[Doctor of Sacred Theology]] mula sa Seminaryo ng St. Mary noong 1955 at ikalawang doktorado sa [[Wikang Semitiko]] noong 1958 mula sa [[Johns Hopkins University]]. Siya ay nagtrabaho bilang isang kasaping mananaliksik ng American Schools of Oriental Research sa [[Herusalem]], [[Israel]] kung saan siya gumawa ng [[concordance]] ng [[Dead Sea Scrolls]]. Siya ay isang tagapayong dalubhasa sa Obispo ng St. Augustine na si Joseph P. Hurley sa [[Ikalawang Konsilyong Vaticano]]. Siya ay hinirang noong 1972 sa Pontifical Biblical Commission at muli noong 1996. Isa siyang natatanging Propesor na Auburn ng Pag-aaral ng [[Bibliya]] sa Union Theological Seminary sa New York City mula 1971-1990. Nagsilbi siyang Presidente ng Catholic Biblical Association, Society of Biblical Literature (1976–77) at Society of New Testament Studies (1986–87). Si Brown ay itinutuing na isa sa pinakamahusay na iskolar ng Bibliya sa Amerikano at ginawaran ng 24 honoraryong degreeng doktorado ng maraming mga unibersidad sa Estados Unidos at sa Europa. Si Padre Brown ay isa sa mga iskolar na Katoliko na gumamit ng pamamaraang [[Kritisismong pangkasaysayan|historikal-kritical]] sa pag-aaral ng [[Bibliya]]. [[Kategorya:Mga iskolar ng Bibliya]] [[Kategorya:Mga paring Romano Katoliko]] hs9q2zayxr2ew00dx68aqwwy2asw8vk 0 317729 1960743 1954761 2022-08-05T13:28:40Z Maskbot 44 /* top */unlink broken files &/or gen fixes, added [[CAT:O|orphan]], [[CAT:UNCAT|uncategorised]] tags using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Agosto 2022}} {{Infobox television|image=<!-- Poster seri web Layangan Putus.jpg -->|image_upright=1.13|image_size=|image_alt=|caption=Poster resmi|native_name=|genre={{Plainlist| * [[Film drama|Drama]] * [[Film keluarga|Keluarga]] * [[Film percintaan|Roman]] }}|creator=[[Tencent Video|WeTV Original]]|based_on={{Based on|''Layangan Putus''|Mommy ASF}}|writer=|screenplay=Oka Aurora|story=|director=[[Benni Setiawan]]|creative_director=Shania Punjabi|starring={{Plainlist| * [[Reza Rahadian]] * [[Putri Marino]] * [[Anya Geraldine]] * [[Frederika Cull|Frederika Alexis Cull]] * [[Graciella Abigail]] }}|narrated=|theme_music_composer=[[Prinsa Mandagie]]|opentheme="Sahabat Dulu" — [[Prinsa Mandagie]]|endtheme="Sahabat Dulu" — [[Prinsa Mandagie]]|composer=[[Ricky Lionardi]]|country=Indonesia|language={{Plainlist| Bahasa Indonesia Bahasa Inggris }}|num_seasons=1|num_episodes=10|list_episodes=#Pranala luar|executive_producer={{Plainlist| * [[Dhamoo Punjabi]] * Jeff Han * Kaichen Li * Lesley Simpson }}|producer=[[Manoj Punjabi]]|location=Jakarta|cinematography=Aryo Chiko|editor={{Plainlist| * Firdauzi Trizkiyanto * Muhammad Rizal }}|camera=Multi-kamera|runtime=25—42 menit|company=[[MD Entertainment]]|distributor=|budget=|network={{Plainlist| * [[WeTV]] * [[iflix]] }}|picture_format=[[1080p]]|audio_format=|first_run=Indonesia|first_aired={{start date|2021|11|26}}|last_aired={{end date|2022|1|22}}|preceded_by=|followed_by=|related=<!-- To be used only for remakes, spin-offs, and adaptations -->|website=http://www.mdentertainment.com|production_website=}} '''''Ang Layangan Putus''''' ay isang web series Indonesia na ginawa ng MD Entertainment, sa direksyon ni Benni Setiawan at batay sa isang viral story na nagsimula sa isang kwentong isinulat sa [[Hatirang pangmadla|social media,]] na pagkatapos ay isinulat sa isang nobela na pinamagatang ''Layangan Putus'', na isinulat ng parehong tao [[Sagisag-panulat|na may pen name]] Mommy ASF. Ang serye ay pinagbibidahan nina Reza Rahadian, Putri Marino, at Anya Geraldine . Nag-premiere ang serye sa WeTV at iflix noong 26 Nobyembre 2021, at ipinalabas din sa RCTI noong 9 Pebrero 2022. {{Uncategorized|date=Agosto 2022}} 1vru0vjme25khu31hk5u4a3e0mcx8zs 0 318106 1960738 1956179 2022-08-05T13:25:19Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox website|name=''Ethnologue''|logo=Ethnologue logo.svg|screenshot=<!-- File:Ethnologue.JPG -->|screenshot_size=270px|caption=Three-volume 17th edition|url={{URL|https://www.ethnologue.com/|ethnologue.com}}|commercial=Oo|owner=[[SIL International]], Estados Unidos}}Ang '''''Ethnologue: Languages of the World''''' (''Mga Wika ng Mundo'', inistilo bilang '''''Ethnoloɠue''''') ay isang taunang sangguniang publikasyon sa print at online na nagbibigay ng mga estadistika at iba pang impormasyon sa mga buhay na [[wika]] ng mundo. Ito ay unang inilabas noong 1951, at ngayon ay inilathala taun-taon ng [[SIL International]], isang [[organisasyon parachurch|non-profit na organisasyong Kristiyano]] na nakabase sa US, sa buong mundo. Ang pangunahing layunin ng SIL ay mag-aral, magpaunlad, at magdokumento ng mga wika [[Kristiyanong misyon|para sa mga layuning pangrelihiyon]] at itaguyod ang [[Mangmang|literasiya]]. Kasama sa ''etnologo'' ang bilang ng mga tagapagsalita, lokasyon, diyalekto, kadikit na wika, [[Eksonimo at endonimo|awtonimo]], pagkakaroon ng Bibliya sa bawat wika at diyalektong inilarawan, isang maikling paglalarawan ng mga pagsisikap sa pagbabagong-buhay kung saan iniulat, at isang pagtatantiya ng kakayahang magamit ng wika gamit ang [[Pinalawak na Markahang Intergenerational Disruption Scale|Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale]] ('''''EGIDS''''').<ref>{{Cite journal |last=Lewis |first=M. Paul |last2=Simons |first2=Gary F. |year=2010 |title=Assessing Endangerment: Expanding Fishman's GIDS |url=https://www.lingv.ro/RRL%202%202010%20art01Lewis.pdf |journal=[[:fr:Revue Roumaine de Linguistique|Romanian Review of Linguistics]] |volume=55 |issue=2 |pages=103–120}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Bickford |first=J. Albert |last2=Lewis |first2=M. Paul |last3=Simons |first3=Gary F. |year=2015 |title=Rating the vitality of sign languages |journal=Journal of Multilingual and Multicultural Development |volume=36 |issue=5 |pages=513–527 |doi=10.1080/01434632.2014.966827}}</ref> == Pangkalahatang-tanaw == Ang ''Ethnologue'' ay inilathala ng SIL International (dating kilala bilang Summer Institute of Linguistics), isang Kristiyanong organisasyon ng serbisyo sa [[lingguwistika]] na may pandaigdigang tanggapan sa [[Dallas]], Texas. Ang organisasyon ay nag-aaral ng maraming minoryang wika upang mapadali ang pag-unlad ng wika, at upang makipagtulungan sa mga nagsasalita ng naturang mga komunidad ng wika sa pagsasalin ng mga bahagi ng Bibliya sa kanilang mga wika.<ref name="NYT">{{Cite news |last=Erard |first=Michael |date=July 19, 2005 |title=How Linguists and Missionaries Share a Bible of 6,912 Languages |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2005/07/19/science/19lang.html?_r=0}}</ref> == Mga sanggunian == === Mga pagsipi === {{Reflist}} == Karagdagang pagbabasa == *  {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=sGtObJnBydQC&pg=PT85|title=Linguistic Genocide in Education-or Worldwide Diversity and Human Rights?|first=Tove|last=Skutnabb-Kangas|publisher=[[Routledge]]|year=2001|author-link=Tove Skutnabb-Kangas|access-date=2014-07-13|isbn=9781135662356}} * {{Cite web |last=Paolillo |first=John C. |last2=Das |first2=Anupam |date=March 31, 2006 |title=Evaluating language statistics: the Ethnologue and beyond |url=http://www.uis.unesco.org/Library/Documents/evaluating-language-statistics-ethnologue-beyond-culture-2006-en.pdf |access-date=October 8, 2015 |publisher=[[UNESCO]] Institute of Statistics |pages=3–5}} == Mga panlabas na link == * [https://www.ethnologue.com/ Web na bersyon ng ''Ethnologue''] [[Kategorya:Mga pamilya ng wika]] i3wg8kzqf94k61izfazq5427el77e1b 0 318399 1960773 1960396 2022-08-05T16:08:44Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Intercontinental 2022''' ay ang ika-50 edisyon ng [[Miss Intercontinental]]. Ito ay gaganapin sa Sharm El-Sheik, Ehipto sa Oktubre 14, 2022. Si Cindy Obeñita ng [[Pilipinas]] ang magpuputong sa kanyang magiging kahalili pagkatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/7/21/Miss-Intercontinental-2022-Egypt-.html|title=Miss Intercontinental returns to Egypt for 2022 pageant|website=[[CNN Philippines]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/life/07/21/22/date-venue-for-miss-intercontinental-2022-announced|title=Final date, venue for Miss Intercontinental 2022 announced|website=[[ABS-CBN News and Current Affairs|ABS-CBN News]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Intercontinental 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = Oktubre 14, 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = Meraki Resort, Sharm El-Sheik,. Ehipto | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = [[Benin]], [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | withdrawals = | returns = [[Australia|Australya]], [[Bahamas]], [[Curaçao]], [[Scotland |Eskosya]], [[Wales|Gales]], [[Inglatera]] | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = }} ==Mga Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon nang 42 na kalahok: {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | Susanne Seel Hessen{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Giessen |- | {{flagicon|ARG}} [[Arhentina]] | Fiona Tenuta Vanerio<ref>{{Cite web|last=Herlina|first=Ratna|date=12 Abril 2022|title=9 Pesona Memikat Fiona Tenuta, Miss Intercontinental Argentina 2022|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-fiona-tenuta-miss-intercontinental-argentina-2022-c1c2-1|access-date=3 Agosto 2022|website=IDN Times|language=id}}</ref> | 26 | [[Buenos Aires]] |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Courtney Tester{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Perth]] |- | {{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]] | Sabina Chyst{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | [[Vienna]] |- | {{flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Selanda]] | Rovelyn Milford<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Ca4OOD8sM-q/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental sa Instagram: Let us introduce Rovelyn, the new MISS INTERCONTINENTAL NEW ZEALAND|website=Instagram|language=en|date=9 Marso 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Auckland |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | Emmy Carrero<ref>{{Cite web|url=https://www.elflowvenezuela.org.ve/el-miss-global-beauty-venezuela-2021-corono-a-su-grupo-de-reinas/|title=EL “MISS GLOBAL BEAUTY VENEZUELA 2021” CORONÓ A SU GRUPO DE REINAS|website=El Flow Venezuela|language=es|date=3 Disyembre 2021|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 27 | Mérida |- | {{flagicon|BEN}} [[Benin]] | Tissanta Todjihounde{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | Porto Novo |- | {{flagicon|BOE}} [[Bonaire]] | Imani Mercera{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Kralendijk |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Maria Cecília Almeida{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | Teresina |- | {{flagicon|CUW}} [[Curaçao]] | Stepheni Gregoria{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|SCO}} [[Eskosya]] | Melissa Douglas<ref name=micuk>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CWifuSjMkuF/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental UK sa Instagram: Proudly introducing your new Miss Intercontinental UK queens|website=Instagram|language=en|date=21 Nobyembre 2021|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Edinburgh]] |- | {{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] | Sylvia Šulíková{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Bratislava |- | {{flagicon|SVN}} [[Eslobenya]] | Eva Bergant{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Kranj |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Michelle Thorlund{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Irvine |- | {{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] | Nadia King<ref name=micuk/> | 25 | Barnsley |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Chrysa Kavraki{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Lauren Less{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Falmouth |- | {{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]] | Ilirjana Saliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Kumanovo |- | {{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] | Dita Zzahra{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Bandar Lampung |- | {{flagicon|ENG}} [[Inglatera]] | Brooke Nicola Smith<ref name=micuk/> | 23 | [[Norwich]] |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Rachel Arhin{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | Oakville |- | {{flagicon|KEN}} [[Kenya]] | Eulene Vulegani{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Nairobi]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Dayanna Watson | 26 | [[San José, Costa Rica|San José]] |- | {{flagicon|HRV}} [[Croatia|Kroasya]] | Sara Matec{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Spilt |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Lourdes Feliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | La Lisa |- | {{flagicon|LVA}} [[Latbiya]] | Klaudija Zauere{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | [[Riga]] |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Zaki Yah<ref>{{Cite web|url=https://missmauritius.org/grand-final-2021/|title=Grand Final 2021 Miss Mauritius|website=Miss Mauritius|language=en|date=|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 20 | |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | Michelle Luna<ref>{{Cite web|url=https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02nZYfMxE3yugdUW6JHbEQpQBCr7shYQisgty4dGkY5nUeXP4ef4ACF67KCvU9hzANl&id=114658250245302|title=Miss Intercontinental Mexico sa Facebook: Gracias a cada uno de los patrocinadores que se unieron al evento de coronación de Nuestra Reina Michelle Luna Miss Intercontinental México 2022!!|website=[[Facebook]]|language=es|date=21 Hunyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 22 | Tampico |- | {{flagicon|MCO}} [[Monaco|Monako]] | Mihaiela Bocancea{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Lungsod ng Monako |- | {{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | Azarel Nazita{{cn|date=Agosto 2022}} | | [[Dubai]] |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | Joy Raimi{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] | Melissa Bottema<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cg36j--j8yW/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental NL sa Instagram: Here she is! Er werd veel gespeculeerd maar Miss Intercontinental Netherlands 2022 is Melissa Bottema ! De 22 - jarige prachtige brunette zal Nederland met trots vertegenwoordigen bij de 50e editie in Egypte!|website=Instagram|language=de|date=5 August 2022|access-date=6 August 2022}}</ref> | 22 | |- | {{flagicon|PHL}} [[Pilipinas]] | Gabrielle Basiano<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/161067400616853/posts/pfbid032W2fhYAiYNem3fBDeqFsDo9JBydnRPv1pBBHWeV7mR6SpEK3RPiibBRbDT3YQsL1l/?app=fbl|title=Binibining Pilipinas sa Facebook: The 2022 Binibining Pilipinas Miss Intercontinental, Gabrielle Basiano!|website=[[Facebook]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Borongan]] |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | Pauline Thimon<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CeGQF41sx83/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental France sa Instagram: @paulinethimon Miss International France 2022 pour la 50ème édition de @missintercontinentalofficial|website=Instagram|language=fr|date=28 Mayo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 25 | [[Paris]] |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | María Felix{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | [[New York]] |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Karolína Syrotuková{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | Chabařovice |- | {{flagicon|ROU}} [[Romania|Rumanya]] | Denisa Andreea Malacu{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | [[Bucharest]] |- | {{flagicon|SMR}} [[San Marino]] | Maria Zanotti{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | |- | {{flagicon|ZWE}} [[Zimbabwe|Simbabwe]] | Yollanda Chimbarami{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Amanda Jensen<ref>{{Cite web|url=https://www.matichon.co.th/lifestyle/social-women/news_3467584|title=สุดปัง! มิสแกรนด์ฯ ส่ง ‘ไฮดี้ อมันดา’ ตัวแทนไทยประกวด ‘มิสอินเตอร์คอนฯ’ ที่อียิปต์|website=Matichon|language=th|date=22 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Phuket |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Kelsey Kohler<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgVt_0itbJC/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental Chile sa Instagram: Miss Intercontinental Chile 2022, Kelsey Kohler será Chile en la próxima edición 50 de Miss Intercontinental 2022|website=Instagram|language=es|date=23 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Chillán |- | {{flagicon|CYP}} [[Tsipre]] | Katerina Dimitriou{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Paphos |- | {{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]] | Patrícia Perger{{cn|date=Agosto 2022}} | | |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgB49WxjEiR/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental South Africa sa Instagram: African Beauty International presents a night of pageantry to remember. Two shows that you will never forget. Mrs Universe Africa and Miss Intercontinental South Africa 2022|website=[[Instagram]]|language=en|date=|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | Setyembre 27, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} ==Panlabas na kawing== *{{Official website|https://www.missintercontinental.com}} lf6owi8otahbcavuoo9rixtyd8h445y 1960774 1960773 2022-08-05T16:09:56Z Elysant 118076 wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Intercontinental 2022''' ay ang ika-50 edisyon ng [[Miss Intercontinental]]. Ito ay gaganapin sa Sharm El-Sheik, Ehipto sa Oktubre 14, 2022. Si Cindy Obeñita ng [[Pilipinas]] ang magpuputong sa kanyang magiging kahalili pagkatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/7/21/Miss-Intercontinental-2022-Egypt-.html|title=Miss Intercontinental returns to Egypt for 2022 pageant|website=[[CNN Philippines]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/life/07/21/22/date-venue-for-miss-intercontinental-2022-announced|title=Final date, venue for Miss Intercontinental 2022 announced|website=[[ABS-CBN News and Current Affairs|ABS-CBN News]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Intercontinental 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = Oktubre 14, 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = Meraki Resort, Sharm El-Sheik,. Ehipto | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = [[Benin]], [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | withdrawals = | returns = [[Australia|Australya]], [[Bahamas]], [[Curaçao]], [[Scotland |Eskosya]], [[Wales|Gales]], [[Inglatera]] | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = }} ==Mga Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon nang 42 na kalahok: {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | Susanne Seel Hessen{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Giessen |- | {{flagicon|ARG}} [[Arhentina]] | Fiona Tenuta Vanerio<ref>{{Cite web|last=Herlina|first=Ratna|date=12 Abril 2022|title=9 Pesona Memikat Fiona Tenuta, Miss Intercontinental Argentina 2022|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-fiona-tenuta-miss-intercontinental-argentina-2022-c1c2-1|access-date=3 Agosto 2022|website=IDN Times|language=id}}</ref> | 26 | [[Buenos Aires]] |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Courtney Tester{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Perth]] |- | {{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]] | Sabina Chyst{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | [[Vienna]] |- | {{flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Selanda]] | Rovelyn Milford<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Ca4OOD8sM-q/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental sa Instagram: Let us introduce Rovelyn, the new MISS INTERCONTINENTAL NEW ZEALAND|website=Instagram|language=en|date=9 Marso 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Auckland |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | Emmy Carrero<ref>{{Cite web|url=https://www.elflowvenezuela.org.ve/el-miss-global-beauty-venezuela-2021-corono-a-su-grupo-de-reinas/|title=EL “MISS GLOBAL BEAUTY VENEZUELA 2021” CORONÓ A SU GRUPO DE REINAS|website=El Flow Venezuela|language=es|date=3 Disyembre 2021|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 27 | Mérida |- | {{flagicon|BEN}} [[Benin]] | Tissanta Todjihounde{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | Porto Novo |- | {{flagicon|BOE}} [[Bonaire]] | Imani Mercera{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Kralendijk |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Maria Cecília Almeida{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | Teresina |- | {{flagicon|CUW}} [[Curaçao]] | Stepheni Gregoria{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|SCO}} [[Eskosya]] | Melissa Douglas<ref name=micuk>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CWifuSjMkuF/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental UK sa Instagram: Proudly introducing your new Miss Intercontinental UK queens|website=Instagram|language=en|date=21 Nobyembre 2021|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Edinburgh]] |- | {{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] | Sylvia Šulíková{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Bratislava |- | {{flagicon|SVN}} [[Eslobenya]] | Eva Bergant{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Kranj |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Michelle Thorlund{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Irvine |- | {{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] | Nadia King<ref name=micuk/> | 25 | Barnsley |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Chrysa Kavraki{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Lauren Less{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Falmouth |- | {{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]] | Ilirjana Saliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Kumanovo |- | {{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] | Dita Zzahra{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Bandar Lampung |- | {{flagicon|ENG}} [[Inglatera]] | Brooke Nicola Smith<ref name=micuk/> | 23 | [[Norwich]] |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Rachel Arhin{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | Oakville |- | {{flagicon|KEN}} [[Kenya]] | Eulene Vulegani{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Nairobi]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Dayanna Watson | 26 | [[San José, Costa Rica|San José]] |- | {{flagicon|HRV}} [[Croatia|Kroasya]] | Sara Matec{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Spilt |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Lourdes Feliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | La Lisa |- | {{flagicon|LVA}} [[Latbiya]] | Klaudija Zauere{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | [[Riga]] |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Zaki Yah<ref>{{Cite web|url=https://missmauritius.org/grand-final-2021/|title=Grand Final 2021 Miss Mauritius|website=Miss Mauritius|language=en|date=|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 20 | |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | Michelle Luna<ref>{{Cite web|url=https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02nZYfMxE3yugdUW6JHbEQpQBCr7shYQisgty4dGkY5nUeXP4ef4ACF67KCvU9hzANl&id=114658250245302|title=Miss Intercontinental Mexico sa Facebook: Gracias a cada uno de los patrocinadores que se unieron al evento de coronación de Nuestra Reina Michelle Luna Miss Intercontinental México 2022!!|website=[[Facebook]]|language=es|date=21 Hunyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 22 | Tampico |- | {{flagicon|MCO}} [[Monaco|Monako]] | Mihaiela Bocancea{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Lungsod ng Monako |- | {{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | Azarel Nazita{{cn|date=Agosto 2022}} | | [[Dubai]] |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | Joy Raimi{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] | Melissa Bottema<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cg36j--j8yW/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental NL sa Instagram: Here she is! Er werd veel gespeculeerd maar Miss Intercontinental Netherlands 2022 is Melissa Bottema ! De 22 - jarige prachtige brunette zal Nederland met trots vertegenwoordigen bij de 50e editie in Egypte!|website=Instagram|language=de|date=5 Agosto 2022|access-date=6 Agosto 2022}}</ref> | 22 | |- | {{flagicon|PHL}} [[Pilipinas]] | Gabrielle Basiano<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/161067400616853/posts/pfbid032W2fhYAiYNem3fBDeqFsDo9JBydnRPv1pBBHWeV7mR6SpEK3RPiibBRbDT3YQsL1l/?app=fbl|title=Binibining Pilipinas sa Facebook: The 2022 Binibining Pilipinas Miss Intercontinental, Gabrielle Basiano!|website=[[Facebook]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Borongan]] |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | Pauline Thimon<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CeGQF41sx83/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental France sa Instagram: @paulinethimon Miss International France 2022 pour la 50ème édition de @missintercontinentalofficial|website=Instagram|language=fr|date=28 Mayo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 25 | [[Paris]] |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | María Felix{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | [[New York]] |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Karolína Syrotuková{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | Chabařovice |- | {{flagicon|ROU}} [[Romania|Rumanya]] | Denisa Andreea Malacu{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | [[Bucharest]] |- | {{flagicon|SMR}} [[San Marino]] | Maria Zanotti{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | |- | {{flagicon|ZWE}} [[Zimbabwe|Simbabwe]] | Yollanda Chimbarami{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Amanda Jensen<ref>{{Cite web|url=https://www.matichon.co.th/lifestyle/social-women/news_3467584|title=สุดปัง! มิสแกรนด์ฯ ส่ง ‘ไฮดี้ อมันดา’ ตัวแทนไทยประกวด ‘มิสอินเตอร์คอนฯ’ ที่อียิปต์|website=Matichon|language=th|date=22 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Phuket |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Kelsey Kohler<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgVt_0itbJC/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental Chile sa Instagram: Miss Intercontinental Chile 2022, Kelsey Kohler será Chile en la próxima edición 50 de Miss Intercontinental 2022|website=Instagram|language=es|date=23 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Chillán |- | {{flagicon|CYP}} [[Tsipre]] | Katerina Dimitriou{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Paphos |- | {{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]] | Patrícia Perger{{cn|date=Agosto 2022}} | | |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgB49WxjEiR/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental South Africa sa Instagram: African Beauty International presents a night of pageantry to remember. Two shows that you will never forget. Mrs Universe Africa and Miss Intercontinental South Africa 2022|website=[[Instagram]]|language=en|date=|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | Setyembre 27, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} ==Panlabas na kawing== *{{Official website|https://www.missintercontinental.com}} 8fq4vrc7na3y7h1i6yu43yo5tlodhxf 1960775 1960774 2022-08-05T16:10:21Z Elysant 118076 /* Mga Kalahok */ wikitext text/x-wiki Ang '''Miss Intercontinental 2022''' ay ang ika-50 edisyon ng [[Miss Intercontinental]]. Ito ay gaganapin sa Sharm El-Sheik, Ehipto sa Oktubre 14, 2022. Si Cindy Obeñita ng [[Pilipinas]] ang magpuputong sa kanyang magiging kahalili pagkatapos ng kaganapan.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnphilippines.com/entertainment/2022/7/21/Miss-Intercontinental-2022-Egypt-.html|title=Miss Intercontinental returns to Egypt for 2022 pageant|website=[[CNN Philippines]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.abs-cbn.com/life/07/21/22/date-venue-for-miss-intercontinental-2022-announced|title=Final date, venue for Miss Intercontinental 2022 announced|website=[[ABS-CBN News and Current Affairs|ABS-CBN News]]|language=en|date=Hulyo 21, 2022|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> {{Infobox beauty pageant | name = Miss Intercontinental 2022 | image = | image size = | image alt = | caption = | date = Oktubre 14, 2022 | presenters = | entertainment = | theme = | venue = Meraki Resort, Sharm El-Sheik,. Ehipto | broadcaster = | director = | producer = | owner = | sponsor = | entrants = | placements = | debuts = [[Benin]], [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | withdrawals = | returns = [[Australia|Australya]], [[Bahamas]], [[Curaçao]], [[Scotland |Eskosya]], [[Wales|Gales]], [[Inglatera]] | winner = | represented = | congeniality = | personality = | best national costume = | best state costume = | photogenic = | miss internet = | award1 label = | award1 = | award2 label = | award2 = | opening trailer = | before = 2021 | next = }} ==Mga Kalahok == Sa kasalukuyan, mayroon nang 43 na kalahok: {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Kandidata ! Edad ! Bayan/Tirahan |- | {{flagicon|DEU}} [[Alemanya]] | Susanne Seel Hessen{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Giessen |- | {{flagicon|ARG}} [[Arhentina]] | Fiona Tenuta Vanerio<ref>{{Cite web|last=Herlina|first=Ratna|date=12 Abril 2022|title=9 Pesona Memikat Fiona Tenuta, Miss Intercontinental Argentina 2022|url=https://www.idntimes.com/men/ladies/ratna-herlina/pesona-fiona-tenuta-miss-intercontinental-argentina-2022-c1c2-1|access-date=3 Agosto 2022|website=IDN Times|language=id}}</ref> | 26 | [[Buenos Aires]] |- | {{flagicon|AUS}} [[Australia|Australya]] | Courtney Tester{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Perth]] |- | {{flagicon|AUT}} [[Austria|Austriya]] | Sabina Chyst{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | [[Vienna]] |- | {{flagicon|NZL}} [[New Zealand|Bagong Selanda]] | Rovelyn Milford<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Ca4OOD8sM-q/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental sa Instagram: Let us introduce Rovelyn, the new MISS INTERCONTINENTAL NEW ZEALAND|website=Instagram|language=en|date=9 Marso 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Auckland |- | {{flagicon|VEN}} [[Venezuela|Beneswela]] | Emmy Carrero<ref>{{Cite web|url=https://www.elflowvenezuela.org.ve/el-miss-global-beauty-venezuela-2021-corono-a-su-grupo-de-reinas/|title=EL “MISS GLOBAL BEAUTY VENEZUELA 2021” CORONÓ A SU GRUPO DE REINAS|website=El Flow Venezuela|language=es|date=3 Disyembre 2021|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 27 | Mérida |- | {{flagicon|BEN}} [[Benin]] | Tissanta Todjihounde{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | Porto Novo |- | {{flagicon|BOE}} [[Bonaire]] | Imani Mercera{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Kralendijk |- | {{flagicon|BRA}} [[Brazil|Brasil]] | Maria Cecília Almeida{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | Teresina |- | {{flagicon|CUW}} [[Curaçao]] | Stepheni Gregoria{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|SCO}} [[Eskosya]] | Melissa Douglas<ref name=micuk>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CWifuSjMkuF/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental UK sa Instagram: Proudly introducing your new Miss Intercontinental UK queens|website=Instagram|language=en|date=21 Nobyembre 2021|access-date=1 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Edinburgh]] |- | {{flagicon|SVK}} [[Slovakia|Eslobakya]] | Sylvia Šulíková{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Bratislava |- | {{flagicon|SVN}} [[Eslobenya]] | Eva Bergant{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Kranj |- | {{flagicon|USA}} [[Estados Unidos]] | Michelle Thorlund{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Irvine |- | {{flagicon|WAL}} [[Wales|Gales]] | Nadia King<ref name=micuk/> | 25 | Barnsley |- | {{flagicon|GRC}} [[Gresya]] | Chrysa Kavraki{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | |- | {{flagicon|JAM}} [[Jamaica|Hamayka]] | Lauren Less{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Falmouth |- | {{flagicon|MKD}} [[Hilagang Macedonia]] | Ilirjana Saliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | Kumanovo |- | {{flagicon|IDN}} [[Indonesia|Indonesya]] | Dita Zzahra{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | Bandar Lampung |- | {{flagicon|ENG}} [[Inglatera]] | Brooke Nicola Smith<ref name=micuk/> | 23 | [[Norwich]] |- | {{flagicon|CAN}} [[Canada|Kanada]] | Rachel Arhin{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | Oakville |- | {{flagicon|KEN}} [[Kenya]] | Eulene Vulegani{{cn|date=Agosto 2022}} | 25 | [[Nairobi]] |- | {{flagicon|CRI}} [[Costa Rica|Kosta Rika]] | Dayanna Watson | 26 | [[San José, Costa Rica|San José]] |- | {{flagicon|HRV}} [[Croatia|Kroasya]] | Sara Matec{{cn|date=Agosto 2022}} | 24 | Spilt |- | {{flagicon|CUB}} [[Cuba|Kuba]] | Lourdes Feliu{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | La Lisa |- | {{flagicon|LVA}} [[Latbiya]] | Klaudija Zauere{{cn|date=Agosto 2022}} | 23 | [[Riga]] |- | {{flagicon|MUS}} [[Mauritius|Mawrisyo]] | Zaki Yah<ref>{{Cite web|url=https://missmauritius.org/grand-final-2021/|title=Grand Final 2021 Miss Mauritius|website=Miss Mauritius|language=en|date=|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 20 | |- | {{flagicon|MEX}} [[Mehiko]] | Michelle Luna<ref>{{Cite web|url=https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02nZYfMxE3yugdUW6JHbEQpQBCr7shYQisgty4dGkY5nUeXP4ef4ACF67KCvU9hzANl&id=114658250245302|title=Miss Intercontinental Mexico sa Facebook: Gracias a cada uno de los patrocinadores que se unieron al evento de coronación de Nuestra Reina Michelle Luna Miss Intercontinental México 2022!!|website=[[Facebook]]|language=es|date=21 Hunyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 22 | Tampico |- | {{flagicon|MCO}} [[Monaco|Monako]] | Mihaiela Bocancea{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Lungsod ng Monako |- | {{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] | Azarel Nazita{{cn|date=Agosto 2022}} | | [[Dubai]] |- | {{flagicon|NGA}} [[Nigeria|Niherya]] | Joy Raimi{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|NLD}} [[Netherlands|Olanda]] | Melissa Bottema<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/Cg36j--j8yW/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental NL sa Instagram: Here she is! Er werd veel gespeculeerd maar Miss Intercontinental Netherlands 2022 is Melissa Bottema ! De 22 - jarige prachtige brunette zal Nederland met trots vertegenwoordigen bij de 50e editie in Egypte!|website=Instagram|language=de|date=5 Agosto 2022|access-date=6 Agosto 2022}}</ref> | 22 | |- | {{flagicon|PHL}} [[Pilipinas]] | Gabrielle Basiano<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/161067400616853/posts/pfbid032W2fhYAiYNem3fBDeqFsDo9JBydnRPv1pBBHWeV7mR6SpEK3RPiibBRbDT3YQsL1l/?app=fbl|title=Binibining Pilipinas sa Facebook: The 2022 Binibining Pilipinas Miss Intercontinental, Gabrielle Basiano!|website=[[Facebook]]|language=en|date=1 Agosto 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 24 | [[Borongan]] |- | {{flagicon|FRA}} [[Pransiya]] | Pauline Thimon<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CeGQF41sx83/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental France sa Instagram: @paulinethimon Miss International France 2022 pour la 50ème édition de @missintercontinentalofficial|website=Instagram|language=fr|date=28 Mayo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 25 | [[Paris]] |- | {{flagicon|DOM}} [[Republikang Dominikano]] | María Felix{{cn|date=Agosto 2022}} | 22 | [[New York]] |- | {{flagicon|CZE}} [[Republikang Tseko]] | Karolína Syrotuková{{cn|date=Agosto 2022}} | 20 | Chabařovice |- | {{flagicon|ROU}} [[Romania|Rumanya]] | Denisa Andreea Malacu{{cn|date=Agosto 2022}} | 19 | [[Bucharest]] |- | {{flagicon|SMR}} [[San Marino]] | Maria Zanotti{{cn|date=Agosto 2022}} | 21 | |- | {{flagicon|ZWE}} [[Zimbabwe|Simbabwe]] | Yollanda Chimbarami{{cn|date=Agosto 2022}} | | |- | {{flagicon|THA}} [[Thailand|Taylandiya]] | Amanda Jensen<ref>{{Cite web|url=https://www.matichon.co.th/lifestyle/social-women/news_3467584|title=สุดปัง! มิสแกรนด์ฯ ส่ง ‘ไฮดี้ อมันดา’ ตัวแทนไทยประกวด ‘มิสอินเตอร์คอนฯ’ ที่อียิปต์|website=Matichon|language=th|date=22 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Phuket |- | {{flagicon|CHL}} [[Chile|Tsile]] | Kelsey Kohler<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgVt_0itbJC/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental Chile sa Instagram: Miss Intercontinental Chile 2022, Kelsey Kohler será Chile en la próxima edición 50 de Miss Intercontinental 2022|website=Instagram|language=es|date=23 Hulyo 2022|access-date=3 Agosto 2022}}</ref> | 23 | Chillán |- | {{flagicon|CYP}} [[Tsipre]] | Katerina Dimitriou{{cn|date=Agosto 2022}} | 26 | Paphos |- | {{flagicon|HUN}} [[Hungary|Unggarya]] | Patrícia Perger{{cn|date=Agosto 2022}} | | |} ==Mga Tala== ===Bagong Sali=== *{{flagicon|BEN}} [[Benin]] *{{flagicon|ARE}} [[United Arab Emirates|Nagkakaisang Arabong Emirato]] ==Mga paparating na kompetisyong pambansa== {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- ! Bansa/Teritoryo ! Petsa |- | {{flagicon|ZAF}} [[South Africa|Timog Aprika]] | Agosto 20, 2022<ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CgB49WxjEiR/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=Miss Intercontinental South Africa sa Instagram: African Beauty International presents a night of pageantry to remember. Two shows that you will never forget. Mrs Universe Africa and Miss Intercontinental South Africa 2022|website=[[Instagram]]|language=en|date=|access-date=Hulyo 22, 2022}}</ref> |- | {{flagicon|JPN}} [[Hapon]] | Setyembre 27, 2022 |} ==Mga Sanggunian== {{reflist}} ==Panlabas na kawing== *{{Official website|https://www.missintercontinental.com}} fujsn9jr4fb88mzbqgc1go0l4z7bluu 0 318528 1960742 1959243 2022-08-05T13:28:14Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox German location|name=Köpenick|name_local=|image_photo=Berlin-Köpenick - Rathaus 3.jpg|image_caption=Munisipyo sa ilog Dahme|type=Kuwarto|City=Berlin|image_coa=Coat of arms de-be koepenick 1992.png|coordinates={{coord|52|26|45|N|13|34|38|E|format=dms|display=inline,title}}|state=Berlin|district=|borough=Treptow-Köpenick|divisions=[[Köpenick#Subdivision|8 zones]]|elevation=34 - 115|area=34.9|population=67148|population_as_of=2020-12-31|pop_ref=<ref>{{cite web|url=https://download.statistik-berlin-brandenburg.de/fa93e3bd19a2e885/a5ecfb2fff6a/SB_A01-05-00_2020h02_BE.pdf|title=Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2020|publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg|date=February 2021}}</ref>|postal_code=(nr. 0910) 12459, 12555, 12557, 12559, 12587|area_code=|licence=B|year=1232|plantext=Lokasyon ng Köpenick sa Treptow-Köpenick at Berlin|image_plan=Map de-be koepenick.png|website=[http://www.koepenick.net/ Official website]}}Ang '''Köpenick''' ({{IPA-de|ˈkøːpənɪk|-|De-Köpenick.ogg}}) ay isang makasaysayang bayan at lokalidad (''Ortsteil'') sa [[Berlin]], na matatagpuan sa tagpuan ng mga ilog [[Dahme (ilog)|Dahme]] at [[Spree (ilog)|Spree]] sa timog-silangan ng kabesera ng [[Alemanya]]. Ito ay dating kilala bilang '''Copanic''' at pagkatapos ay '''Cöpenick''', opisyal na pinagtibay ang kasalukuyang baybay noong 1931. Kilala rin ito sa sikat na impostor na si ''[[Wilhelm Voigt|Hauptmann von Köpenick]]''. Bago ang pagsasama nito sa Berlin noong 1920, ang Köpenick ay naging isang malayang bayan. Ito ay naging isang [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ng Berlin, at may lawak na {{Convert|128|km2|sqmi}}, pinakamalaki sa Berlin. Bilang resulta ng [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|2001 administratibong reporma ng Berlin]], ang boro ng Köpenick ay pinagsama sa [[Treptow]] upang lumikha ng kasalukuyang borough ng [[Treptow-Köpenick]]. == Heograpiya == === Pangkalahatang-tanaw === Ang malaking porsiyento ng sakop ng Köpenick ay binubuo ng mga gubat ng pino at kalawakan ng tubig tulad ng lawa [[Müggelsee]], kaya naman madalas itong tinutukoy bilang "luntiang baga" ng Berlin (''Grüne Lunge Berlins''). Ang mga burol ng [[Müggelberge]] sa timog-silangan ng Köpenick ay umaabot sa {{Convert|115|m|ft}}, na ginagawa silang pinakamataas na natural na punto ng Berlin. == Kultura == Ang "Köpenick na Tag-init" (Köpenicker Sommer) ay isang taunang pista sa lansangan na nagtatampok ng musika, mga palabas, at isang paradang pista na pinamumunuan ng Kapitan ng Köpenick (Hauptmann von Köpenick). == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == {{Listen|filename=Köpenick.ogg|title=Pronunciation in German|description=The pronunciation of Köpenick in German}} * Media related to Köpenick at Wikimedia Commons * {{Wikivoyage-inline}} * {{In lang|de}} [http://www.koepenick.net/ Köpenick official site] * {{In lang|de}} [http://www.berlin.de/ba-treptow-koepenick/derbezirk/koepenick.html Köpenick page on www.berlin.de] {{Mga Borough ng Berlin}}{{Former Boroughs of Berlin}} [[Kategorya:Articles with hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] lcbrbnfxjjgdz5xs8dx5bfhijmdi07p 1960749 1960742 2022-08-05T13:31:37Z Maskbot 44 unlink broken files &/or gen fixes using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Infobox German location|name=Köpenick|name_local=|image_photo=Berlin-Köpenick - Rathaus 3.jpg|image_caption=Munisipyo sa ilog Dahme|type=Kuwarto|City=Berlin|image_coa=Coat of arms de-be koepenick 1992.png|coordinates={{coord|52|26|45|N|13|34|38|E|format=dms|display=inline,title}}|state=Berlin|district=|borough=Treptow-Köpenick|divisions=[[Köpenick#Subdivision|8 zones]]|elevation=34 - 115|area=34.9|population=67148|population_as_of=2020-12-31|pop_ref=<ref>{{cite web|url=https://download.statistik-berlin-brandenburg.de/fa93e3bd19a2e885/a5ecfb2fff6a/SB_A01-05-00_2020h02_BE.pdf|title=Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2020|publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg|date=February 2021}}</ref>|postal_code=(nr. 0910) 12459, 12555, 12557, 12559, 12587|area_code=|licence=B|year=1232|plantext=Lokasyon ng Köpenick sa Treptow-Köpenick at Berlin|image_plan=Map de-be koepenick.png|website=[http://www.koepenick.net/ Official website]}}Ang '''Köpenick''' ({{IPA-de|ˈkøːpənɪk|-|De-Köpenick.ogg}}) ay isang makasaysayang bayan at lokalidad (''Ortsteil'') sa [[Berlin]], na matatagpuan sa tagpuan ng mga ilog [[Dahme (ilog)|Dahme]] at [[Spree (ilog)|Spree]] sa timog-silangan ng kabesera ng [[Alemanya]]. Ito ay dating kilala bilang '''Copanic''' at pagkatapos ay '''Cöpenick''', opisyal na pinagtibay ang kasalukuyang baybay noong 1931. Kilala rin ito sa sikat na impostor na si ''[[Wilhelm Voigt|Hauptmann von Köpenick]]''. Bago ang pagsasama nito sa Berlin noong 1920, ang Köpenick ay naging isang malayang bayan. Ito ay naging isang [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ng Berlin, at may lawak na {{Convert|128|km2|sqmi}}, pinakamalaki sa Berlin. Bilang resulta ng [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|2001 administratibong reporma ng Berlin]], ang boro ng Köpenick ay pinagsama sa [[Treptow]] upang lumikha ng kasalukuyang borough ng [[Treptow-Köpenick]]. == Heograpiya == === Pangkalahatang-tanaw === Ang malaking porsiyento ng sakop ng Köpenick ay binubuo ng mga gubat ng pino at kalawakan ng tubig tulad ng lawa [[Müggelsee]], kaya naman madalas itong tinutukoy bilang "luntiang baga" ng Berlin (''Grüne Lunge Berlins''). Ang mga burol ng [[Müggelberge]] sa timog-silangan ng Köpenick ay umaabot sa {{Convert|115|m|ft}}, na ginagawa silang pinakamataas na natural na punto ng Berlin. == Kultura == Ang "Köpenick na Tag-init" (Köpenicker Sommer) ay isang taunang pista sa lansangan na nagtatampok ng musika, mga palabas, at isang paradang pista na pinamumunuan ng Kapitan ng Köpenick (Hauptmann von Köpenick). == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == <!-- {{Listen|filename=Köpenick.ogg|title=Pronunciation in German|description=The pronunciation of Köpenick in German}} --> * Media related to Köpenick at Wikimedia Commons * {{Wikivoyage-inline}} * {{In lang|de}} [http://www.koepenick.net/ Köpenick official site] * {{In lang|de}} [http://www.berlin.de/ba-treptow-koepenick/derbezirk/koepenick.html Köpenick page on www.berlin.de] {{Mga Borough ng Berlin}}{{Former Boroughs of Berlin}} [[Kategorya:Articles with hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] 6aktie760ekmlyqz7s71a3czwr4dc9u 0 318696 1960793 1960728 2022-08-05T18:08:43Z Glennznl 73709 added [[Category:Wikang Aleman]] using [[WP:HC|HotCat]] wikitext text/x-wiki Ang '''Sentrong Aliman''' o '''Gitnang Aleman''' ({{Lang-de|mitteldeutsche Dialekte, mitteldeutsche Mundarten, Mitteldeutsch}}) ay isang pangkat ng mga diyalektong [[Mga wikang Mataas na Aleman|Mataas na Aleman]] na sinasalita mula sa [[Renania]] sa kanluran hanggang sa [[Mga dating silangang teritoryo ng Alemanya|dating silangang teritoryo ng Alemanya]]. Ang Gitnang German ay nahahati sa dalawang subgrupo, [[Kanlurang Gitnang Aleman|West Central German]] at [[Silangang Gitnang Aleman|East Central German]]. Ang Gitnang German ay nakikilala sa pamamagitan ng pagkakaroon ng karanasan sa [[Mataas na Aleman na paglipat ng katinig]] sa isang mas mababang antas kaysa sa [[Mataas na Aleman]]. Ito ay sinasalita sa lingguwistikong transisyong rehiyong hiwalay sa [[Hilagang Alemanya]] ([[Mababang Aleman]]/[[Mga wikang Mababang Franconia|Mababang Franconia]]) ng [[linya ng Benrath]] na [[isoglosa]] at hiniwalay mula sa [[Katimugang Alemanya]] ([[Mataas na Aleman]]) ng [[linya ng Speyer]]. Sinasalita ang Gitnang Aleman sa mga malalaki at maimpluwensiyang lungsod ng Germany tulad ng kabesera ng [[Berlin]], ang dating kabisera ng [[Kanlurang Alemanya]] na [[Bonn]], [[Colonia]], [[Düsseldorf]], [[Leipzig]], [[Dresde]], at ang pangunahing sentro ng pananalapi ng Alemanya na [[Francfort del Meno|Francfort]]. Ang lugar ay tumutugma sa [[Heolohiya|heolohikong]] rehiyon ng maburol na [[Gitnang Paltok]] na umaabot mula sa [[Hilagan Aleman na kapatagan]] hanggang sa [[Timog Aleman na cuesta]], na sumasaklaw sa mga [[Länder ng Alemanya|estado]] ng [[Sarre]], [[Renania-Palatinado]], [[Hesse]], [[Turingia]], at [[Sahonya]]. Ang mga diyalektong Silangang Gitna ay ang pinakamalapit sa [[Karaniwang Aleman]] (pangunahin bilang isang nakasulat na wika) sa iba pang mga diyalektong Aleman. Kaya umunlad ang Modernong Karaniwang Aleman mula sa bokabularyo at pagbabaybay ng rehiyong ito, na may ilang tampok sa pagbigkas mula sa [[Silangang Franconia na Aleman]].<ref>{{cite book|last1=Besch|first1=Werner|last2=Wolf|first2=Norbert Richard|title=Geschichte der deutschen Sprache|date=2009|publisher=Erich Schmidt|location=Berlin|isbn=9783503098668|page=227}}</ref> == Mga tala == {{Reflist}}{{Germanic languages}} [[Kategorya:Wikang Aleman]] tvkxbm04y5qa5s4xqlwcrfa528na61r 0 318697 1960788 1960729 2022-08-05T18:06:40Z Glennznl 73709 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement/Wikidata}} Ang '''Silangang Berlin''' ay ang ''de facto'' na kabesera ng [[Silangang Alemanya|Demokratikong Republikang Aleman]] mula 1949 hanggang 1990. Pormal, ito ay ang [[Alyadong-okupadong Alemanya|Sobyetikong sektor]] ng [[Berlin]], na itinatag noong 1945. Ang mga sektor na Amerikano, Britanya, at Pranses ay kilala bilang [[Kanlurang Berlin]]. Mula Agosto 13, 1961 hanggang Nobyembre 9, 1989, ang Silangang Berlin ay nahiwalay sa Kanlurang Berlin ng [[Pader ng Berlin]]. Hindi kinilala ng mga kapangyarihan ng Kanlurang Alyado ang Silangang Berlin bilang kabesera ng DRA, ni ang awtoridad ng DRA na pamahalaan ang Silangang Berlin. Noong Oktubre 3, 1990, ang araw na opisyal na muling [[Muling pag-iisang Aleman|pinag-iisa]] ng Alemanya, ang Silangan at Kanlurang Berlin ay pormal na muling pinagsama bilang lungsod ng Berlin. == Silangang Berlin ngayon == Mula noong muling pag-iisa gumastos ang gobyerno ng Alemanya ng malaking halaga sa muling pagsasama-sama ng dalawang hati ng lungsod at pagdadala ng mga serbisyo at impraestruktura sa dating Silangang Berlin hanggang sa pamantayang itinatag sa Kanlurang Berlin. == Mga boro == [[Talaksan:EastBerlinBoroughs.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/EastBerlinBoroughs.png/200px-EastBerlinBoroughs.png|right|thumb|200x200px| Mga Boro ng Silangang Berlin (mula noong 1987)]] Sa panahon ng [[muling pag-iisang Aleman]], ang Silangang Berlin ay binubuo ng mga [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ng * [[Friedrichshain]] * [[Hellersdorf]] (mula noong 1986) * [[Hohenschönhausen]] (mula noong 1985) * [[Köpenick]] * [[Lichtenberg]] * [[Marzahn]] (mula noong 1979) * [[Mitte (lokalidad)|Mitte]] * [[Pankow]] * [[Prenzlauer Berg]] * [[Treptow]] * [[Weißensee (Berlin)|Weißensee]] == Tingnan din == {{Portada|East Germany}} * [[Kanlurang Berlin]] * [[Bonn]], ang kabeserang lungsod ng [[Kanlurang Alemanya|Kanlurang Aleman]] == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last1=Durie|first1=William|title=The British Garrison Berlin 1945 - 1994: nowhere to go ... a pictorial historiography of the British Military occupation / presence in Berlin|date=2012|publisher=Vergangenheitsverlag ([[:de:Vergangenheitsverlag|de]])|location=Berlin|isbn=978-3-86408-068-5|url=https://www.worldcat.org/title/british-garrison-berlin-1945-1994-nowhere-to-go-a-pictorial-historiography-of-the-british-military-presence-in-berlin-1945-1994/oclc/978161722|language=English|oclc=978161722}}  == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * Works about East Berlin at WorldCat Identities * [https://mises.org/wire/my-first-time-east-berlin My First Time to East Berlin], 11 November 2019, James Bovard, Mises Institute {{Berlin Wall}}{{Allied-administered Germany}}{{Bezirke DDR}} aeb9gh4mnr8avc2dc9ooyj5e5ei1c91 0 318698 1960731 1960730 2022-08-05T12:06:14Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki Ang '''Kanlurang Berlin''' ({{Lang-de|Berlin (West)}} o {{Lang|de|West-Berlin}}, {{IPA-de|ˈvɛstbɛʁˌliːn|-|De-West-Berlin.ogg}}) ay isang politikal na [[Engklabo at eksklabo|engklabo]] na binubuo ng kanlurang bahagi ng [[Berlin]] noong mga taon ng [[Digmaang Malamig]]. Bagaman ang aktuwal na legal na katayuan ng Kanlurang Berlin ay malabo, at ang pag-aangkin sa teritoryo ng [[Kanlurang Alemanya|Federal na Republika ng Alemanya]] ay labis na pinagtatalunan ng [[Unyong Sobyetiko]] at iba pang mga bansa sa [[Silangang Bloke]], ang Kanlurang Berlin ay nakipag-ugnay sa politika noong 1949 at pagkatapos sa FRA at direkta o hindi direktang kinakatawan sa mga pederal na institusyon nito. Ang Kanlurang Berlin ay pormal na kinokontrol ng mga Kanlurang Kaalyado at ganap na napapalibutan ng kontrolado ng [[Unyong Sobyetiko|Sobyetiko]] na [[Silangang Berlin]] at [[Silangang Alemanya]]. Ang Kanlurang Berlin ay may malaking simbolikong kahalagahan sa panahon ng Digmaang Malamig, dahil malawak itong itinuturing ng mga kanluranin bilang isang "pulo ng [[Malayag mundo|kalayaan]]" at ang pinakatapat na katapat ng Amerika sa Europa.<ref>{{cite book|title=Berlin: The New Capital in the East|last=Daum|first=Andreas W.|author-link=Andreas Daum|editor1-last=Trommler|editor1-first=Frank|year=2000|chapter=America's Berlin, 1945‒2000: Between Myths and Visions|publisher=Johns Hopkins University|pages=49–73|url=https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|access-date=March 2, 2021|archive-date=13 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613135215/https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|url-status=live}}</ref> Ito ay mabigat na tinustusan ng Kanlurang Alemanya bilang isang "pakita ng Kanluran".<ref>Tobias Hochscherf, Christoph Laucht, Andrew Plowman, ''Divided, But Not Disconnected: German Experiences of the Cold War'', p. 109, Berghahn Books, 2013, {{ISBN|9781782381006}}</ref> Isang mayamang lungsod, ang Kanlurang Berlin ay kilala para sa kaniyang natatanging kosmopolitanong katangian, at bilang isang sentro ng edukasyon, pananaliksik, at kultura. Sa halos dalawang milyong mga naninirahan, ang Kanlurang Berlin ay may pinakamalaking populasyon ng anumang lungsod sa Alemanya noong panahon ng Digmaang Malamig.<ref>[https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars "Berlin: Where Rivalry of East, West Soars"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331181326/https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars|date=31 March 2019}}, ''[[US News and World Report]]'', 18 July 1983</ref> == Mga boro == Binubuo ng Kanlurang Berlin ang mga sumusunod na [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ( ''Bezirke''): Sa Amerikanong Sektor: * [[Neukölln]] * [[Kreuzberg]] * [[Schöneberg]] * [[Steglitz]] * [[Tempelhof]] * [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]] Sa Britanikong Sektor: * [[Charlottenburg]] * [[Tiergarten (Berlin)|Tiergarten]] * [[Wilmersdorf]] * [[Spandau]] Sa Pranses na Sektor: * [[Reinickendorf]] * [[Wedding (Berlin)|Wedding]] == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last1=Durie|first1=William|title=The British Garrison Berlin 1945 - 1994: nowhere to go ... a pictorial historiography of the British Military occupation / presence in Berlin|date=2012|publisher=Vergangenheitsverlag ([[:de:Vergangenheitsverlag|de]])|location=Berlin|isbn=978-3-86408-068-5|url=https://www.worldcat.org/title/british-garrison-berlin-1945-1994-nowhere-to-go-a-pictorial-historiography-of-the-british-military-presence-in-berlin-1945-1994/oclc/978161722|language=English|oclc=978161722}}  * Vysotsky, Viktor. ''[[iarchive:westberlinvysotsky|West Berlin]]''. Moscow: [[Mga Publisher sa Pag-unlad|Progress Publishers]]. 1974. == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{BerlinMayors}}{{Former Boroughs of Berlin}}{{Allied-administered Germany}}{{Kabiserang Kultural sa Europa}}{{Berlin Wall}} [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Aleman]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng teksto sa wikang Pranses]] tfve8v6s4abqgrlnzeyept6c8acuu9h 1960787 1960731 2022-08-05T18:06:13Z Glennznl 73709 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement/Wikidata}} Ang '''Kanlurang Berlin''' ({{Lang-de|Berlin (West)}} o {{Lang|de|West-Berlin}}, {{IPA-de|ˈvɛstbɛʁˌliːn|-|De-West-Berlin.ogg}}) ay isang politikal na [[Engklabo at eksklabo|engklabo]] na binubuo ng kanlurang bahagi ng [[Berlin]] noong mga taon ng [[Digmaang Malamig]]. Bagaman ang aktuwal na legal na katayuan ng Kanlurang Berlin ay malabo, at ang pag-aangkin sa teritoryo ng [[Kanlurang Alemanya|Federal na Republika ng Alemanya]] ay labis na pinagtatalunan ng [[Unyong Sobyetiko]] at iba pang mga bansa sa [[Silangang Bloke]], ang Kanlurang Berlin ay nakipag-ugnay sa politika noong 1949 at pagkatapos sa FRA at direkta o hindi direktang kinakatawan sa mga pederal na institusyon nito. Ang Kanlurang Berlin ay pormal na kinokontrol ng mga Kanlurang Kaalyado at ganap na napapalibutan ng kontrolado ng [[Unyong Sobyetiko|Sobyetiko]] na [[Silangang Berlin]] at [[Silangang Alemanya]]. Ang Kanlurang Berlin ay may malaking simbolikong kahalagahan sa panahon ng Digmaang Malamig, dahil malawak itong itinuturing ng mga kanluranin bilang isang "pulo ng [[Malayag mundo|kalayaan]]" at ang pinakatapat na katapat ng Amerika sa Europa.<ref>{{cite book|title=Berlin: The New Capital in the East|last=Daum|first=Andreas W.|author-link=Andreas Daum|editor1-last=Trommler|editor1-first=Frank|year=2000|chapter=America's Berlin, 1945‒2000: Between Myths and Visions|publisher=Johns Hopkins University|pages=49–73|url=https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|access-date=March 2, 2021|archive-date=13 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613135215/https://www.aicgs.org/site/wp-content/uploads/2011/11/berlin.pdf|url-status=live}}</ref> Ito ay mabigat na tinustusan ng Kanlurang Alemanya bilang isang "pakita ng Kanluran".<ref>Tobias Hochscherf, Christoph Laucht, Andrew Plowman, ''Divided, But Not Disconnected: German Experiences of the Cold War'', p. 109, Berghahn Books, 2013, {{ISBN|9781782381006}}</ref> Isang mayamang lungsod, ang Kanlurang Berlin ay kilala para sa kaniyang natatanging kosmopolitanong katangian, at bilang isang sentro ng edukasyon, pananaliksik, at kultura. Sa halos dalawang milyong mga naninirahan, ang Kanlurang Berlin ay may pinakamalaking populasyon ng anumang lungsod sa Alemanya noong panahon ng Digmaang Malamig.<ref>[https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars "Berlin: Where Rivalry of East, West Soars"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331181326/https://www.usnews.com/news/articles/2014/11/07/berlin-where-rivalry-of-east-west-soars|date=31 March 2019}}, ''[[US News and World Report]]'', 18 July 1983</ref> == Mga boro == Binubuo ng Kanlurang Berlin ang mga sumusunod na [[Mga boro at kapitbahayan ng Berlin|boro]] ( ''Bezirke''): Sa Amerikanong Sektor: * [[Neukölln]] * [[Kreuzberg]] * [[Schöneberg]] * [[Steglitz]] * [[Tempelhof]] * [[Zehlendorf (Berlin)|Zehlendorf]] Sa Britanikong Sektor: * [[Charlottenburg]] * [[Tiergarten (Berlin)|Tiergarten]] * [[Wilmersdorf]] * [[Spandau]] Sa Pranses na Sektor: * [[Reinickendorf]] * [[Wedding (Berlin)|Wedding]] == Karagdagang pagbabasa == * {{cite book|last1=Durie|first1=William|title=The British Garrison Berlin 1945 - 1994: nowhere to go ... a pictorial historiography of the British Military occupation / presence in Berlin|date=2012|publisher=Vergangenheitsverlag ([[:de:Vergangenheitsverlag|de]])|location=Berlin|isbn=978-3-86408-068-5|url=https://www.worldcat.org/title/british-garrison-berlin-1945-1994-nowhere-to-go-a-pictorial-historiography-of-the-british-military-presence-in-berlin-1945-1994/oclc/978161722|language=English|oclc=978161722}}  * Vysotsky, Viktor. ''[[iarchive:westberlinvysotsky|West Berlin]]''. Moscow: [[Mga Publisher sa Pag-unlad|Progress Publishers]]. 1974. == Mga sanggunian == {{Reflist}}{{BerlinMayors}}{{Former Boroughs of Berlin}}{{Allied-administered Germany}}{{Kabiserang Kultural sa Europa}}{{Berlin Wall}} [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng Aleman]] [[Kategorya:Mga artikulong naglalaman ng teksto sa wikang Pranses]] gdjkl9sldjhedqmsiixd7g9ou2bqjw2 0 318699 1960733 2022-08-05T12:14:37Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1101904392|Bonn]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox German location|type=City|name=Bonn|German_name=|image_photo=Bonn-Bundesviertel, Luftaufnahme 2010.jpg|image_caption=A view over the ''Bundesviertel'' (English: "Federal Quarter": the location of the German federal government presence in Bonn)|image_coa=DEU Bonn COA.svg|image_flag=Flagge der kreisfreien Stadt Bonn.svg|image_plan=North rhine w BN.svg|plantext=Bonn within North Rhine-Westphalia|coordinates={{coord|50|44|N|7|6|E|type:city_region:DE-NW|display=inline,title}}|state=Nordrhein-Westfalen|region=Cologne|district=urban|elevation=60|area=141.06|Gemeindeschlüssel=05314000|postal_code=53111–53229|area_code=0228|licence=BN|website=[https://www.bonn.de/ www.bonn.de]|mayor=[[Katja Dörner]]<ref>[https://www.wahlergebnisse.nrw/kommunalwahlen/2020/index_obb_lr.shtml#ob_lr Wahlergebnisse in NRW Kommunalwahlen 2020], Land Nordrhein-Westfalen, accessed 19 June 2021.</ref>|leader_term=2020&ndash;25|Bürgermeistertitel=Lord Mayor|party=Greens|ruling_party1=Greens|ruling_party2=SPD|ruling_party3=[[The Left (Germany)|Left]] / [[Volt Europa|Volt]]|year=1st century BC}} Ang [[federal na lungsod]] ng '''Bonn''' ({{IPA-de|bɔn|-|De-Bonn.ogg}} {{Lang-la|Bonna}}) ay isang [[lungsod]] sa pampang ng [[Ilog Rin|Rhine]] sa estado ng Germany ng [[Hilagang Renania-Westfalia]], na may populasyon na mahigit 300,000. Mga {{Convert|24|km|0}} timog-timog-silangan ng [[Colonia]], ang Bonn ay nasa pinakatimog na bahagi ng rehiyon ng [[Rin-Ruhr]], ang pinakamalaking kalakhang pook ng Alemanya, na may higit sa 11 milyong mga naninirahan. Ito ay isang lungsod [[Unibersidad ng Bonn|pang-unibersidad]] at ang lugar ng kapanganakan ng [[Ludwig van Beethoven]]. Itinatag noong ika-1 siglo BK bilang isang pamayanang [[Imperyong Romano|Romano]] sa lalawigang [[Germania Inferior]], ang Bonn ay isa sa mga pinakalumang lungsod ng Alemanya. Ito ang [[Kabisera|kabeserang lungsod]] ng [[Elektorado ng Colonia]] mula 1597 hanggang 1794, at tirahan ng mga Arsobispo at Prinsipe-tagahalal ng [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Colonia|Colonia]]. Mula 1949 hanggang 1990, ang Bonn ay ang [[Kabesera ng Alemanya|kabesera]] ng [[Kanlurang Alemanya]], at ang kasalukuyang konstitusyon ng Alemanya, ang [[Batayang Batas para sa Republikang Federal ng Alemanya|Batayang Batas]], ay idineklara sa lungsod noong 1949. Ang panahon kung kailan nagsilbi ang Bonn bilang kabesera ng [[Kanlurang Alemanya]] ay tinukoy ng mga mananalaysay bilang '''Republika ng Bonn'''.<ref>{{cite book|title=The Bonn Republic: West German Democracy, 1945–1990|author=Anthony James Nicholls|publisher=[[Longman]]|year=1997|isbn=9780582492318|url=https://books.google.com/books?id=HSvYAAAAIAAJ|via=[[Google Books]]}}</ref> Mula 1990 hanggang 1999, ang Bonn ay nagsilbing luklukan ng pamahalaan - ngunit hindi na kabisera - ng [[Muling pag-iisa ng Alemanya|muling pinag-isang Alemanya]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Bibliograpiya == == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20170606072608/http://www.bonn.de/index.html?lang=en Opisyal na website] {{In lang|en}} * [https://www.bonn-region.de/en/ Impormasyon ng turista] * [https://web.archive.org/web/20170708153952/http://www.bonn.de/tourismus_kultur_sport_freizeit/bonn_ist_kultur/museen/museumsmeile/index.html?lang=en "Ang Museo Mile"] * [http://www.bundeskunsthalle.de/en/home.html Museum of Art ng Germany sa Bonn] {{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Germany districts north rhine-westphalia}} [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] j3ke393wago7evci6xarj7cytwyu50y 1960734 1960733 2022-08-05T12:16:50Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox German location|type=Lungsod|name=Bonn|German_name=|image_photo=Bonn-Bundesviertel, Luftaufnahme 2010.jpg|image_caption=Isang tanaw mula sa ''Bundesviertel'' (Ingles: "Federal na Kuwarto": ang lokasyon ng presensiya ng gobyernong federal ng Alemanya sa Bonn)|image_coa=DEU Bonn COA.svg|image_flag=Flagge der kreisfreien Stadt Bonn.svg|image_plan=North rhine w BN.svg|plantext=Bonn sa loob ng Hilagang Renania-Westfalia|coordinates={{coord|50|44|N|7|6|E|type:city_region:DE-NW|display=inline,title}}|state=Hilagang Renania-Westfalia|region=Colonia|district=urbano|elevation=60|area=141.06|Gemeindeschlüssel=05314000|postal_code=53111–53229|area_code=0228|licence=BN|website=[https://www.bonn.de/ www.bonn.de]|mayor=[[Katja Dörner]]<ref>[https://www.wahlergebnisse.nrw/kommunalwahlen/2020/index_obb_lr.shtml#ob_lr Wahlergebnisse in NRW Kommunalwahlen 2020], Land Nordrhein-Westfalen, accessed 19 June 2021.</ref>|leader_term=2020&ndash;25|Bürgermeistertitel=Panginoong Alkalde|party=Mga Lunti|ruling_party1=Mga Lunti|ruling_party2=SPD|ruling_party3=[[Ang Kaliwa (Alemanya)|Kaliwa]] / [[Volt Europa|Volt]]|year=Unang siglo BK}} Ang [[federal na lungsod]] ng '''Bonn''' ({{IPA-de|bɔn|-|De-Bonn.ogg}} {{Lang-la|Bonna}}) ay isang [[lungsod]] sa pampang ng [[Ilog Rin|Rhine]] sa estado ng Germany ng [[Hilagang Renania-Westfalia]], na may populasyon na mahigit 300,000. Mga {{Convert|24|km|0}} timog-timog-silangan ng [[Colonia]], ang Bonn ay nasa pinakatimog na bahagi ng rehiyon ng [[Rin-Ruhr]], ang pinakamalaking kalakhang pook ng Alemanya, na may higit sa 11 milyong mga naninirahan. Ito ay isang lungsod [[Unibersidad ng Bonn|pang-unibersidad]] at ang lugar ng kapanganakan ng [[Ludwig van Beethoven]]. Itinatag noong ika-1 siglo BK bilang isang pamayanang [[Imperyong Romano|Romano]] sa lalawigang [[Germania Inferior]], ang Bonn ay isa sa mga pinakalumang lungsod ng Alemanya. Ito ang [[Kabisera|kabeserang lungsod]] ng [[Elektorado ng Colonia]] mula 1597 hanggang 1794, at tirahan ng mga Arsobispo at Prinsipe-tagahalal ng [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Colonia|Colonia]]. Mula 1949 hanggang 1990, ang Bonn ay ang [[Kabesera ng Alemanya|kabesera]] ng [[Kanlurang Alemanya]], at ang kasalukuyang konstitusyon ng Alemanya, ang [[Batayang Batas para sa Republikang Federal ng Alemanya|Batayang Batas]], ay idineklara sa lungsod noong 1949. Ang panahon kung kailan nagsilbi ang Bonn bilang kabesera ng [[Kanlurang Alemanya]] ay tinukoy ng mga mananalaysay bilang '''Republika ng Bonn'''.<ref>{{cite book|title=The Bonn Republic: West German Democracy, 1945–1990|author=Anthony James Nicholls|publisher=[[Longman]]|year=1997|isbn=9780582492318|url=https://books.google.com/books?id=HSvYAAAAIAAJ|via=[[Google Books]]}}</ref> Mula 1990 hanggang 1999, ang Bonn ay nagsilbing luklukan ng pamahalaan - ngunit hindi na kabisera - ng [[Muling pag-iisa ng Alemanya|muling pinag-isang Alemanya]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Bibliograpiya == == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20170606072608/http://www.bonn.de/index.html?lang=en Opisyal na website] {{In lang|en}} * [https://www.bonn-region.de/en/ Impormasyon ng turista] * [https://web.archive.org/web/20170708153952/http://www.bonn.de/tourismus_kultur_sport_freizeit/bonn_ist_kultur/museen/museumsmeile/index.html?lang=en "Ang Museo Mile"] * [http://www.bundeskunsthalle.de/en/home.html Museum of Art ng Germany sa Bonn] {{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Germany districts north rhine-westphalia}} [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] 0sxl5ip924g29ycpaxqhrne3tlsirb4 1960735 1960734 2022-08-05T12:17:11Z Ryomaandres 8044 wikitext text/x-wiki {{Infobox German location|type=Lungsod|name=Bonn|German_name=|image_photo=Bonn-Bundesviertel, Luftaufnahme 2010.jpg|image_caption=Isang tanaw mula sa ''Bundesviertel'' (Ingles: "Federal na Kuwarto": ang lokasyon ng presensiya ng gobyernong federal ng Alemanya sa Bonn)|image_coa=DEU Bonn COA.svg|image_flag=Flagge der kreisfreien Stadt Bonn.svg|image_plan=North rhine w BN.svg|plantext=Bonn sa loob ng Hilagang Renania-Westfalia|coordinates={{coord|50|44|N|7|6|E|type:city_region:DE-NW|display=inline,title}}|state=Hilagang Renania-Westfalia|region=Colonia|district=urbano|elevation=60|area=141.06|Gemeindeschlüssel=05314000|postal_code=53111–53229|area_code=0228|licence=BN|website=[https://www.bonn.de/ www.bonn.de]|mayor=[[Katja Dörner]]<ref>[https://www.wahlergebnisse.nrw/kommunalwahlen/2020/index_obb_lr.shtml#ob_lr Wahlergebnisse in NRW Kommunalwahlen 2020], Land Nordrhein-Westfalen, accessed 19 June 2021.</ref>|leader_term=2020&ndash;25|Bürgermeistertitel=Panginoong Alkalde|party=Mga Lunti|ruling_party1=Mga Lunti|ruling_party2=SPD|ruling_party3=[[Ang Kaliwa (Alemanya)|Kaliwa]] / [[Volt Europa|Volt]]|year=Unang siglo BK}} Ang [[federal na lungsod]] ng '''Bonn''' ({{IPA-de|bɔn|-|De-Bonn.ogg}} {{Lang-la|Bonna}}) ay isang [[lungsod]] sa pampang ng [[Ilog Rin|Rhine]] sa estado ng Germany ng [[Hilagang Renania-Westfalia]], na may populasyon na mahigit 300,000. Mga {{Convert|24|km|0}} timog-timog-silangan ng [[Colonia]], ang Bonn ay nasa pinakatimog na bahagi ng rehiyon ng [[Rin-Ruhr]], ang pinakamalaking kalakhang pook ng Alemanya, na may higit sa 11 milyong mga naninirahan. Ito ay isang lungsod [[Unibersidad ng Bonn|pang-unibersidad]] at ang lugar ng kapanganakan ng [[Ludwig van Beethoven]]. Itinatag noong ika-1 siglo BK bilang isang pamayanang [[Imperyong Romano|Romano]] sa lalawigang [[Germania Inferior]], ang Bonn ay isa sa mga pinakalumang lungsod ng Alemanya. Ito ang [[Kabisera|kabeserang lungsod]] ng [[Elektorado ng Colonia]] mula 1597 hanggang 1794, at tirahan ng mga Arsobispo at Prinsipe-tagahalal ng [[Katoliko Romanong Arkidiyosesis ng Colonia|Colonia]]. Mula 1949 hanggang 1990, ang Bonn ay ang [[Kabesera ng Alemanya|kabesera]] ng [[Kanlurang Alemanya]], at ang kasalukuyang konstitusyon ng Alemanya, ang [[Batayang Batas para sa Republikang Federal ng Alemanya|Batayang Batas]], ay idineklara sa lungsod noong 1949. Ang panahon kung kailan nagsilbi ang Bonn bilang kabesera ng [[Kanlurang Alemanya]] ay tinukoy ng mga mananalaysay bilang '''Republika ng Bonn'''.<ref>{{cite book|title=The Bonn Republic: West German Democracy, 1945–1990|author=Anthony James Nicholls|publisher=[[Longman]]|year=1997|isbn=9780582492318|url=https://books.google.com/books?id=HSvYAAAAIAAJ|via=[[Google Books]]}}</ref> Mula 1990 hanggang 1999, ang Bonn ay nagsilbing luklukan ng pamahalaan - ngunit hindi na kabesera - ng [[Muling pag-iisa ng Alemanya|muling pinag-isang Alemanya]]. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Bibliograpiya == == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20170606072608/http://www.bonn.de/index.html?lang=en Opisyal na website] {{In lang|en}} * [https://www.bonn-region.de/en/ Impormasyon ng turista] * [https://web.archive.org/web/20170708153952/http://www.bonn.de/tourismus_kultur_sport_freizeit/bonn_ist_kultur/museen/museumsmeile/index.html?lang=en "Ang Museo Mile"] * [http://www.bundeskunsthalle.de/en/home.html Museum of Art ng Germany sa Bonn] {{Mga lungsod sa Alemanya}}{{Germany districts north rhine-westphalia}} [[Kategorya:Mga pinagmulan sa wikang Aleman ng CS1 (de)]] [[Kategorya:Mga artikulong may hAudio microformats]] [[Kategorya:Mga koordinado sa Wikidata]] kr84t3fu8t2056di6x8fq021i21x5yo 0 318700 1960768 2022-08-05T14:35:20Z Polyglot Lady 123962 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:eo:Special:Redirect/revision/7616526|Uzanto:Everybuckwheat/No Less Than Greatness]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox book|isbn=0553106538}} Tinalakay ng aklat na " ''No Less than Greatness"'' ang mga ugnayan ng tao: ang mga pag-aasawa na mga pagsasama rin, patuloy na pagiging malapit sa mga miyembro ng pamilya, at malusog na panghabambuhay na ugnayan sa isa't isa. Tinalakay niya ang mga konsepto tulad ng panloob na bata, aktibong imahinasyon, at mga paraan ng pagharap sa relational aggression. Ang aklat ay pinagtibay ng potensyal na kilusan ng tao. <ref name=":0"> Carter, Andrew. "Aces of Trades: Walston helping people through life coaching". The Marion Star. Retrieved 2021-10-02. https://www.marionstar.com/story/news/2020/02/18/aces-trades-amy-walston-helps-people-through-life-coaching/4784458002/ </ref> <ref name=":1">"No Less Than Greatness By Mary Morrissey", ''[[Times Colonist]]'' (Victoria, British Columbia, Canada), 11 Jan 2003, Page 44</ref> Naging "classic" ang libro sa larangan ng relasyon. <ref name=":2"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. </ref> <ref name=":3"> Walsch, Neale Donald (2005-01-04). Tomorrow's God: Our Greatest Spiritual Challenge. Simon and Schuster. p. 230. ISBN 978-0-7434-6304-1. </ref> Tinawag ng may-akda na si Gary Zukav ang aklat na "praktikal at nagbibigay-inspirasyon". <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (2002-08-27). No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love Possible. Random House Publishing Group. p. 279. ISBN 978-0-553-89694-7. </ref> Isinulat ng may-akda na si Marianne Williamson na ang aklat ay "dapat maging kasama ng bawat mag-asawa." <ref name=":4"> Malinowski, Bronislaw; Morrissey, Mary Manin (2002-08-27). No Less Than Greatness. Bantam Books. ISBN 978-5-551-12057-5. </ref> Isinulat ng ''Publishers Weekly'' na ang istilo ni Morrissey ay "nakakumbinsi" at "sensitibo," ngunit pinuna ang pagiging simple ng aklat. <ref> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> == background == Ang mga relasyon ay madalas na nasa puso ng mga turo ni Mary Morrissey, na pinag-uusapan ang mga tensyon sa pagitan ng pagkalalaki at pagkababae. Sa kanyang aklat na ''Friendship with God'', sinabi ng may-akda na si Neale Donald Walsch na ang mga turo ni Mary Morrissey ay nagbukas ng kanyang mga mata sa "nakakalason na pagkalalaki". <ref> Walsch, Neale Donald (2002). Friendship with God: An Uncommon Dialogue. Penguin. ISBN 978-1-101-65945-8. https://books.google.com/books?id=ok2DU4LEhhMC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT173 </ref> Sa paglipas ng mga taon, sumulat siya ng mga artikulo at kolum para sa iba't ibang pahayagan at magasin, na kadalasang nakatuon sa mga relasyon mula sa isang espirituwal na pananaw. <ref name=":16"> "The Real Reason Some People Just Can't Find Love". YourTango. 2017-02-16. Retrieved 2021-10-02. https://www.yourtango.com/experts/mary-morrissey/3-steps-changing-your-relationship-destiny </ref> <ref name=":17"> Morrissey, Mary (2014-10-24). "What Would You Love?". HuffPost. Retrieved 2021-10-04. https://www.huffpost.com/entry/what-would-you-love_b_6028942 </ref> <ref name=":23"> Morrissey, Mary (2017-01-12). "What the Dalai Lama Taught Me About Relationships". SUCCESS. Retrieved 2021-10-05. https://www.success.com/what-the-dalai-lama-taught-me-about-relationships/ </ref> Noong 2001, tinipon ni Morrissey ang kanyang mga aralin sa mga relasyon sa aklat na " ''No Less Than Greatness'' : ''Finding Perfect Love in Imperfect Relationships".'' Ang aklat ay inilathala ng "Random House". <ref name=":6"> "No Less Than Greatness by Mary Manin Morrissey | PenguinRandomHouse.com". 2016-02-13. Archived from the original on 2016-02-13. Retrieved 2021-10-04. https://web.archive.org/web/20160213162311/http://www.penguinrandomhouse.com/books/117700/no-less-than-greatness-by-mary-manin-morrissey/9780553379037 and http://www.penguinrandomhouse.com/books/117700/no-less-than-greatness-by-mary-manin-morrissey/9780553379037 </ref> == Nilalaman == Pangunahing nilayon ng aklat na ituro ang tungkol sa "mga espirituwal na alituntunin" na "makahanap ng pag-ibig at mamuhay sa perpektong pag-ibig." Nagtapos ang mga kabanata sa "Nagbabagong Kaisipan" at mga pagsasanay tulad ng mental visualization at mga tanong. <ref>"Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Sinabi ni Morrissey ang kanyang kuwento: Siya ay napiling "prinsesa" ng kanyang klase, ngunit nabuntis sa edad na 16, at pinatalsik sa kanyang high school. Siya ay kasal sa loob ng 26 na taon, naging ina ng apat na anak, diborsiyado at muling nagpakasal. <ref> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Ipinaliwanag niya kung paano ang bawat relasyon ay nagbibigay ng isang "nakatagong guro" <ref name=":5" /> Sumulat siya tungkol sa mga pamamaraan para sa pagkontrol ng galit at "itaas ang emosyonal na kumukulo ng isang tao." <ref name=":5"> Morrissey, Mary Manin (2001). No Less Than Greatness: Finding Perfect Love in Imperfect Relationships. Bantam Books. pp. 127–145. ISBN 978-0-553-10653-4. </ref> Ang pangunahing argumento ng libro ay ang mga positibong relasyon ay nilikha sa layunin, at hindi sa pamamagitan ng pagkakataon. Sumulat siya nang mas detalyado tungkol sa proseso ng komunikasyon sa pagitan ng mga mag-asawa, partikular tungkol sa paraan ng aktibong pakikinig. Ang prosesong ito ay binuo nina Carl Rogers at Virginia Satir, ngunit pinalawak ni Mary Morrissey ang konsepto at nagdagdag ng mga prinsipyo na personal niyang natutunan mula sa kanyang mga pakikipagtagpo sa [[Dalai Lama]] :<blockquote>Ang pakikinig ay hindi isang passive na aktibidad. Isa itong espirituwal na kasanayan. Kapag kakaunti ang usapan natin, mas nakikinig tayo. Magsanay na huwag sumabad sa pamamagitan ng pakikinig hindi lamang sa mga salita kundi pati na rin sa katahimikan sa pagitan ng mga salita. Ang mga relasyon na nagbibigay-kasiyahan sa magkabilang panig ay hindi nangyayari nang hindi sinasadya; nilikha natin sila. Sa pamamagitan ng tunay na pakikinig, maipapadala namin ang mensahe: "Mahalaga sa akin ang mahalaga sa iyo." <ref> Morrissey, Mary Manin (2002-08-27). No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love Possible. Random House Publishing Group. pp. 135–136. ISBN 978-0-553-89694-7. https://books.google.com/books?id=jJ80FmO_8BwC&dq=%22no+less+than+greatness%22+%22listening%22+%22morrissey%22&pg=PA134 </ref></blockquote>Nagbigay pa si Mary Morrissey ng mga pamamaraan para sa pagdidisenyo ng mga shared value system, tinalakay ang mga malikhaing pamamaraan para sa paglutas ng problema, at sinamahan ang mambabasa sa pamamagitan ng emotion-centered therapy para sa mga mag-asawa. <ref> Morrissey, Mary Manin (2002-08-27). No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love Possible. Random House Publishing Group. p. 279. ISBN 978-0-553-89694-7.https://books.google.com/books?id=jJ80FmO_8BwC&dq=%22ordained+minister%22+%22morrissey%22&pg=PA277 </ref> == Pagpuna == Ang aklat ay hindi nakahanap ng maraming pabor sa mga kritiko; Isinulat ng ''Publishers Weekly'' na ang aklat ay "nagbibigay ng commonsense advice na kinuha mula sa Bibliya at ''A Course in Miracles,'' na tumutugon sa mga paksa tulad ng pagpapatawad, panalangin, debosyon, pakikinig at mga ritwal." Binanggit din ng magazine: "Sa kasamaang palad, ang diskarte ni Morrissey ay nagpapakita lamang ng isang mababaw na kamalayan ng parehong sikolohiya at seryosong mga isyu sa relasyon." <ref> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Ang kritiko, sa kabila nito, ay itinuro na ang mga salita ni Morrissey ay "nakakumbinsi" at din "sensitibo", at na ang aklat ay "mag-apela sa maraming mga deboto ng espirituwal na genre ng tulong sa sarili." <ref> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Anuman ang maingat na pagtanggap ng mga kritiko, ang aklat ay pinagtibay ng mga psychotherapist at ginamit bilang isang aklat-aralin sa buong mundo. <ref name=":0"> Carter, Andrew. "Aces of Trades: Walston helping people through life coaching". The Marion Star. Retrieved 2021-10-02. https://www.marionstar.com/story/news/2020/02/18/aces-trades-amy-walston-helps-people-through-life-coaching/4784458002/ </ref> at isinulat ng may-akda na si Marianne Williamson na ang aklat ay "dapat maging kasama ng bawat mag-asawa." <ref name=":4"> Malinowski, Bronislaw; Morrissey, Mary Manin (2002-08-27). No Less Than Greatness. Bantam Books. ISBN 978-5-551-12057-5. </ref> Binanggit ni Robert LaCrosse ang aklat bilang isang inirerekomendang mapagkukunan sa kanyang aklat na " ''Learning from Divorce"'' . <ref> Coates, Christie; LaCrosse, Robert (2003-11-10). Learning From Divorce: How to Take Responsibility, Stop the Blame, and Move On. John Wiley & Sons. p. 248. ISBN 978-0-7879-7193-9. </ref> Inirerekomenda ng may-akda na si Dennis Jones ''ang aklat'' sa kanyang 2008 na aklat na " ''The Art of Being".'' <ref> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5. </ref> Si Neale Donald Walsch, sa kanyang aklat na " ''The God of Tomorrow",'' ay nagrekomenda ng "reading party" na kasama ang aklat ni Morrissey sa iba pang mga pangunahing aklat ng genre. <ref name=":3"> Walsch, Neale Donald (2005-01-04). Tomorrow's God: Our Greatest Spiritual Challenge. Simon and Schuster. p. 230. ISBN 978-0-7434-6304-1. </ref> == Mga sanggunian == {{Reflist}} i5wv7jkmbxasi8l1ku27yfcicxvyq4z 0 318701 1960769 2022-08-05T14:38:25Z Polyglot Lady 123962 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:eo:Special:Redirect/revision/7621537|Uzanto:Everybuckwheat/New Thought: A Practical Spirituality]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox book|isbn=1585421421}} ''New Thought: Practical Spiritualism'' (2003) ay ang ikatlong aklat ni Mary Morrissey, kung saan tinipon at inedit niya ang mga sinulat ng mga mangangaral ng New Thought. Ginalugad ng aklat ang Judeo-Christian premise na ang mga pag-iisip ay nakakaimpluwensya sa perception ng realidad. Ang libro ay naging isang pangunahing mapagkukunan para sa pag-unawa sa New Thought bilang isang internasyonal na kilusan. <ref name=":19"> Singleton, Mark; Goldberg, Ellen, eds. (2013). Gurus of Modern Yoga. New York: Oxford University Press. pp. 67, 77 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 </ref> <ref name=":0"> Mercer, Jean (2014-07-30). Alternative Psychotherapies: Evaluating Unconventional Mental Health Treatments. Rowman & Littlefield. pp. 17, 210. ISBN 978-1-4422-3492-5 https://books.google.com/books?id=Odo-BAAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4422-3492-5 as well as https://books.google.com/books?id=Odo-BAAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4422-3492-5 </ref> <ref name=":1"> Young, Caroline; Koopsen, Cyndie (2010-08-15). Spirituality, Health, and Healing: An Integrative Approach. Jones & Bartlett Publishers. pp. 25, 33. ISBN 978-0-7637-7942-9 https://books.google.com/books?id=zd1egJXMCzEC&dq=Morrissey&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7637-7942-9 as well as https://books.google.com/books?id=zd1egJXMCzEC&dq=Morrissey&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7637-7942-9 </ref> Ang iba't ibang institusyong pang-akademikong pananaliksik, kabilang ang Oxford University Press, ay tumutukoy sa aklat na ''New Thought'' ni Mary Morrissey bilang pangunahing mapagkukunan para sa pag-unawa sa panlipunan at relihiyosong aspeto ng New Thought movement. <ref name=":19" /> <ref name=":2"> PhD, Sage Bennet (2010-10-06). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. ISBN 978-1-57731-822-4 https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22New+Thought%22+%22Morrissey%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 as well as https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22New+Thought%22+%22Morrissey%22&pg=PT198 https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> == background == Ang unang aklat ni Morrissey, ang ''Building Your Field of Dreams'' ay pangunahing tumalakay sa Bagong Pag-iisip at pagsasakatuparan sa sarili, <ref> M.S, Tess Keehn (2015-11-19). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3. https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/ISBN_(identifier) as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> <ref name=":9"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> habang ang kanyang pangalawang aklat, ''No Less than Greatness ay'' nakatuon sa mga relasyon ng tao . <ref name=":112"> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Sa kanyang mga aklat at iba pang mga akda, isinama ni Morrissey ang mga mapagkukunan mula sa maraming tradisyon ng relihiyon, kabilang ang [[Bibliya]], <ref name=":11"> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. 7 August 2001. Retrieved 2021-10-02. https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> A Course in Miracles, <ref name=":11" /> ang [[Talmud]], <ref name=":17"> Morrissey, Mary (2014-10-24). "What Would You Love?". HuffPost. Retrieved 2021-10-04. https://www.huffpost.com/entry/what-would-you-love_b_6028942 </ref> [[Tao Te Ching|Daudejing]], <ref> Krause, Wanda (2013). Spiritual Activism: Keys for Personal and Political Success. Red Wheel/Weiser/Conari. ISBN 978-1-61852-068-5.https://books.google.com/books?id=8c8BAgAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT128 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Wheel/Weiser/Conari as well as https://en.wikipedia.org/wiki/ISBN_(identifier) as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-61852-068-5 </ref> at ang mga sinulat ni [[Henry David Thoreau|Thoreau]], <ref name=":22">Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Rosenberg, Joan (2019). 90 Seconds to a Life You Love: How to Turn Difficult Feelings into Rock-Solid Confidence. Hodder & Stoughton. ISBN 978-1-4736-8702-8 https://books.google.com/books?id=UR5lDwAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT274 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hodder_%26_Stoughton as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4736-8702-8 as well as https://books.google.com/books?id=UR5lDwAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT274 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hodder_%26_Stoughton https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4736-8702-8 </ref> Bukod sa iba pa. Sa kagustuhang ipakita ang New Thought movement nang mas magkakaugnay at ganap, hiniling niya sa mga lider sa loob ng kilusan na ipahayag ang kanilang mga opinyon sa mga pangunahing elemento ng New Thought faith: kalusugan, kasaganaan, malikhaing pagsisikap, relasyon at espirituwalidad. Tinipon at inedit niya ang mga ito sa naging ikatlong aklat niya: ''New Thought: Practical Spiritualism'' . Inilathala ng Penguin noong 2002, ang aklat ay may kasamang maikling sanaysay ng higit sa 40 New Thought thinker, na may mga kabanata na isinulat ni Mary Morrissey mismo. <ref name=":10"> New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". PenguinRandomhouse.com. Retrieved 2021-10-02 https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> == Nilalaman == Ang aklat ay nahahati sa limang bahagi. Ang unang bahagi, '''kalusugan''', ay tumatalakay sa karamdaman at pagpapagaling. Nakatuon ito sa espirituwal na pagpapagaling at ang pagsasagawa ng konsepto ng pagkakaisa. Tinatalakay nito ang kapangyarihan ng mga kongregasyon tulad ng mga [[Simbahan (gusali)|simbahan]], [[Moske|mosque]] at [[sinagoga]] upang tumulong sa pagpapagaling ng mga komunidad sa krisis. Ang ikalawang bahagi, ang '''kasaganaan''', ay nakatuon sa pagsasakatuparan sa sarili at ang pyramid ng mga pangangailangan ayon kay Abraham Maslow . Pinag-uusapan nito ang mga espirituwal na aspeto ng pera at mga paraan ng pagpapalitan. Tinatalakay nito ang mga paniniwala ng teolohiya ng kaunlaran at tinutuklas ang papel ng [[kamalayan]] . Ang ikatlong bahagi, '''Creative Efforts''', ay tumatalakay sa mga tungkulin ng pagkamalikhain at inspirasyon, mga pamamaraan ng kontrol sa isip, pag-unawa, at kung paano ilapat ang mga konseptong metapilosopiko. Tinatalakay ng seksyong ito ang mga prosesong pangkaisipan at ang metapisika ng isip . Ang ikaapat na bahagi ay nakatuon sa Mga '''Relasyon''' . Tinatalakay nito ang affinity at interpersonal attachment . Ang ikalima at huling bahagi ay tumatalakay sa '''Espiritismo''' . Ang seksyong ito ay nagsasaliksik sa kasanayan ng pag-alam sa "larawan ng Diyos" sa pang-araw-araw na buhay. Tinatalakay nito ang paniniwala sa isang supernatural na mundo sa labas ng karaniwan at nakikitang mundo, ang kapangyarihan ng personal na paglago, at ang kahalagahan ng paghahanap ng kahulugan. == Pagpuna == Di-nagtagal pagkatapos ng paglalathala nito, ang aklat ay naging pangunahing mapagkukunan para sa pag-unawa sa New Thought bilang isang internasyonal na kilusan. <ref name=":19"> Singleton, Mark; Goldberg, Ellen, eds. (2013). Gurus of Modern Yoga. New York: Oxford University Press. pp. 67, 77 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 </ref> Sa aklat na ''Alternatibong Psychotherapies'' (Alternatibong Psychotherapies), tinukoy ng awtor na si Jean Mercer ang aklat na ''New Thought'' ni Morrissey bilang isang mahalagang mapagkukunan upang maunawaan ang "relasyon sa espirituwal na mundo." <ref name=":0"> Mercer, Jean (2014-07-30). Alternative Psychotherapies: Evaluating Unconventional Mental Health Treatments. Rowman & Littlefield. pp. 17, 210. ISBN 978-1-4422-3492-5 https://books.google.com/books?id=Odo-BAAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4422-3492-5 as well as https://books.google.com/books?id=Odo-BAAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4422-3492-5 </ref> Sa 2009 na aklat ni Jones at Bartlett, ''Spiritualism, Health, and Healing: An Integrative Approach'', binanggit ng mga may-akda na sina Young at Koopsen ang ''New Thought'' ni Morrissey bilang pinagmumulan ng pagkakaiba sa pagitan ng New Thought at New Age movements:<blockquote>Sinasabi ng New Thought na ang ating mga pagkakamali ay tinatawag ng ating mga kaluluwa sa karanasan upang tayo ay matuto ng aral na naisip na magdadala sa atin sa punto ng paggising. Ang Bagong Kaisipan ay inklusibo, hindi eksklusibo, at pinararangalan nito ang lahat ng mga paraan patungo sa Diyos [. . . ] Ang Bagong Kaisipan ay hindi lamang teolohiya kundi pagsasanay din [. . . ] Naniniwala ang New Thought na maaari nating, sa tulong ng Diyos, pagalingin ang ating katawan at espiritu (Morrissey, 2002). <ref name=":1"> Young, Caroline; Koopsen, Cyndie (2010-08-15). Spirituality, Health, and Healing: An Integrative Approach. Jones & Bartlett Publishers. pp. 25, 33. ISBN 978-0-7637-7942-9 https://books.google.com/books?id=zd1egJXMCzEC&dq=Morrissey&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7637-7942-9 as well as https://books.google.com/books?id=zd1egJXMCzEC&dq=Morrissey&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7637-7942-9 </ref></blockquote>Ang mga karagdagang aklat sa pananaliksik, kabilang ang ''Gurus of Modern Yoga'' mula sa Oxford University Press, ay tumutukoy sa aklat ni Morrissey bilang pangunahing pinagmumulan para sa pagpapalalim ng pag-unawa sa New Thought movement. <ref name=":19"> Singleton, Mark; Goldberg, Ellen, eds. (2013). Gurus of Modern Yoga. New York: Oxford University Press. pp. 67, 77 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 </ref> <ref name=":2"> PhD, Sage Bennet (2010-10-06). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. ISBN 978-1-57731-822-4 https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22New+Thought%22+%22Morrissey%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 as well as https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22New+Thought%22+%22Morrissey%22&pg=PT198 https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> == Mga sanggunian == {{Reflist}} a9tkk5w3evonozzropo2ruff7jfdcy7 0 318702 1960770 2022-08-05T14:41:52Z Polyglot Lady 123962 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:eo:Special:Redirect/revision/7619635|Uzanto:Everybuckwheat/Mary Morrissey (writer)]]" wikitext text/x-wiki Si Mary Morrissey (ipinanganak noong 1949) ay isang Amerikanong New Thought na may-akda <ref name=":5">"Spiritual Center Offers New Program." ''[[Chicago Tribune]]'', 11 Aug 2011, Page 7</ref> <ref>Carter, Andrew. "Walston Committed to Helping People." ''The Marion Star - USA Today Network'', 18 Feb 2020, Page A3</ref> at isang aktibista para sa internasyonal na walang karahasan . <ref name=":7">"Exploring the Sacred," ''The World'' (Coos Bay, Oregon), 17 Jul 2006, Page 6</ref> Siya ang may-akda ng ''Building Your Field of Dreams'', isang aklat na nagsasalaysay ng mga pakikibaka at aral sa unang bahagi ng buhay ni Morrissey. <ref> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams by Mary Manin Morrissey, Author Bantam Books $22.95 (282p) ISBN 978-0-553-10214-7". PublishersWeekly.com. Retrieved October 4, 2021 https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> <ref name=":1">New Perspective'', [[The Sacramento Bee]]'', 5 Jun 1999, Page 2</ref> Siya rin ang may-akda ng ''No Less than Greatness,'' isang libro tungkol sa mga relasyon sa pagpapagaling. <ref name=":6"> "No Less Than Greatness by Mary Manin Morrissey | PenguinRandomHouse.com". February 13, 2016. Archived from the original on February 13, 2016. Retrieved October 4, 2021 https://web.archive.org/web/20160213162311/http://www.penguinrandomhouse.com/books/117700/no-less-than-greatness-by-mary-manin-morrissey/9780553379037 as well as http://www.penguinrandomhouse.com/books/117700/no-less-than-greatness-by-mary-manin-morrissey/9780553379037 </ref> <ref> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS: Finding Perfect Love in Imperfect Relationships by Mary Manin Morrissey, Author . Bantam $23.95 (288p) ISBN 978-0-553-10653-4". PublishersWeekly.com. Retrieved October 4, 2021 https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Noong 2002, tinipon at inedit niya ang aklat na ''New Thought: Practical Spiritualism.'' <ref> "New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". PenguinRandomhouse.com. Retrieved October 4, 2021 https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> Tinawag siya ng Amerikanong may-akda na si Wayne Dyer na "isa sa pinakamahalagang may-akda sa ating panahon." <ref name=":3">Dyer, Wayne. "Mary Manin Morrissey, Author of Building Your Field of Dreams" ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]]'', 13 Mar 1997</ref> Si Morrissey ay aktibo mula sa kanyang maagang karera; noong 1995 siya ang nagtatag ng Association for Global New Thought at naging unang pangulo nito. <ref name=":5">"Spiritual Center Offers New Program." ''[[Chicago Tribune]]'', 11 Aug 2011, Page 7</ref> <ref name=":18"> "AGNT Leadership Council". web.archive.org. Retrieved September 27, 2021 https://web.archive.org/web/20030225112804fw_/http://www.agnt.org/leaders~1.htm#Manin </ref> Noong 1997 nakipagtulungan siya sa apo ni [[Mahatma Gandhi]], Arun Gandhi, upang itatag ang ''Internasyonal na Panahon para sa Walang Karahasan'' . <ref name=":8">https://web.archive.org/web/20030225112804fw_/http://www.agnt.org/leaders~1.htm#Manin</ref> <ref name=":7">"Exploring the Sacred," ''The World'' (Coos Bay, Oregon), 17 Jul 2006, Page 6</ref> Noong Enero 2019, ang ''Season for Nonviolence ay'' ipinagdiwang sa buong mundo bilang isang pagkakataon na "pagsama-samahin ang mga komunidad, na nagbibigay-kapangyarihan sa kanila na isipin at tumulong na lumikha ng mundong walang karahasan." <ref name=":15"> Titus, John and Bev (January 30, 2019). "Season for Nonviolence begins 5th season". Urbana Daily Citizen. Retrieved October 2, 2021 https://www.urbanacitizen.com/news/67441/season-for-nonviolence-begins-5th-season </ref> == Maagang buhay == Si Mary Morrissey (orihinal na Manin) ay ipinanganak sa Beaverton, Oregon, noong 1949. Bilang isang 16 na taong gulang, siya ay bise presidente ng kanyang klase. Pagkatapos, umibig siya sa isang estudyante sa unibersidad at hindi nagtagal ay nabuntis siya. <ref name=":2">"A Minister Explains How New Thought Changed Her Life", ''[[The Gettysburg Times]]'', 16 Jun 1999, Page 8</ref> Mabilis na nagpakasal ang mag-asawa, ngunit dahil sa kahihiyan ng isang teenage pregnancy noong mid-sixties, pinatalsik si Morrissey sa kanyang high school. <ref name=":2" /> Di-nagtagal pagkatapos niyang manganak, nagkasakit siya nang malubha dahil sa impeksyon sa bato, at hinulaan ng mga doktor na mabubuhay siya ng anim na buwan. <ref name=":2" /> <ref> Mitchell, Mary E. (2014). The Practitioner Handbook for Spiritual Mind Healing. Red Wheel/Weiser/Conari. pp. Chapter 23. ISBN 978-0-917849-34-3 https://books.google.com/books?id=OOWaBgAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT75 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-917849-34-3 </ref> Kalaunan ay isinulat ni Morrissey na naniniwala siya na ang sanhi ng kanyang sakit ay kahihiyan lamang, dahil "ginugol niya ang buong taon na masama ang pakiramdam tungkol sa kahihiyan na dinala niya sa kanyang sarili, sa kanyang paaralan at sa kanyang pamilya." <ref>New Perspective'', [[The Sacramento Bee]]'', 5 Jun 1999, Page H1</ref> Pagkatapos ng pagbabago ng puso na dulot ng pagdalaw ng isang mangangaral sa kanyang higaan sa ospital, mabilis na gumaling si Morrissey. <ref name=":2" /> <ref> Smith, Sandra Lindsey (2014). Life's Garden of Weekly Wisdom. Red Wheel/Weiser/Conari. ISBN 978-0-917849-36-7 https://books.google.com/books?id=p-WaBgAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT56 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Wheel/Weiser/Conari as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-917849-36-7 </ref> Nagsimula siyang mag-aral sa larangan ng Bagong Kaisipan, na noon ay medyo bago. <ref name=":1">New Perspective'', [[The Sacramento Bee]]'', 5 Jun 1999, Page 2</ref> <ref>"Religion: Minister Explains How 'New Thought' Changed Her Life." ''[[The Citizens' Voice|Citizens' Voice]]'', 29 Mar 2000, Page 23</ref> == Makataong gawain at aktibismo == Si Morrissey ay naging isang guro, at noong 1975 siya ay naging isang ordinadong mangangaral. <ref> Morrissey, Mary Manin (2002). No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love Possible. Random House Publishing Group. ISBN 978-0-553-89694-7 https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-89694-7 </ref> Nagsimula siyang magturo sa larangan ng Bagong Kaisipan, <ref>Awakened Dreams, [[The Desert Sun|''The Desert Sun'']], 23 Apr 1999, Page 15</ref> espirituwal na paglago, <ref>"ALTERNATIVE: Rev. Mary Manin Morrissey Talks About Spiritual Growth", [[Chicago Tribune|''Chicago Tribune'']], 28 Sep 2001, Page 133</ref> at walang karahasan. <ref name=":14">No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love, By Mary Manin Morrissey, p. 277</ref> Siya ay naging isang aktibista at pinuno para sa New Thought movement at tumulong sa pagtatag ng mga espirituwal na sentro sa buong Estados Unidos. <ref>"Where Love Is Left and Lives Are Changed: Spokane Spiritual Center", [[The Spokesman-Review|''The Spokesman-Review'']], 19 Dec 1998, Page 73</ref> Ayon kay Wayne Dyer, ang kanyang "kakayahang makahanap ng isang karaniwang wika na personal na nakakaantig" ay nakatulong sa kanya na makipag-usap sa mga taong may magkakaibang kultura. <ref>Martin-Burk, Elizabeth. "Spiritual Life Center Counts Down to Planned Workshop" ''The Press-Tribune'' (Roseville, California) 08 Sep 2000, Page 6</ref> Bilang aktibong feminist sa American second-wave feminism noong dekada setenta, sumali si Morrissey kay Barbara Marx Hubbard at Jean Houston upang itatag ang The Society for Universal Man. <ref> Hubbard, Barbara Marx (2010). Conscious Evolution: Awakening the Power of Our Social Potential. New World Library. ISBN 978-1-57731-281-9 https://books.google.com/books?id=UBNz9ljRmxkC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA238 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-281-9 </ref> Nang maglaon ay inanyayahan siyang sumali sa Transformational Leadership Council, na itinatag ni Jack Canfield. <ref> "Transformational Leadership Council - Member public profile". www.transformationalleadershipcouncil.com. Retrieved October 2, 2021 https://www.transformationalleadershipcouncil.com/Sys/PublicProfile/41845695/4372632 </ref> <ref> Patterson, Michelle (2014). Women Change the World: Noteworthy Women on Cultivating Your Potential and Achieving Success. BenBella Books. p. 101. ISBN 978-1-939529-17-6 https://books.google.com/books?id=xDdcAwAAQBAJ&dq=at+a+transformational&pg=PA101 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/BenBella_Books as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-939529-17-6 </ref> Nakipagtulungan si Mary Morrissey sa [[Dalai Lama]] sa mga isyung nauugnay sa pandaigdigang kilusang walang karahasan. <ref> Kipp, Mastin (2017). Claim Your Power. Hay House. pp. Day 34. ISBN 978-1-4019-4955-6. https://books.google.com/books?id=Mi0zDwAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT259 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hay_House as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4019-4955-6 </ref> <ref> White, Barbara. Golden, Howard (ed.). "Grow Your Dream". Body Mind Spirit. Golden Galleries. October 2012: 9 </ref> <ref name=":23"> Morrissey, Mary (January 12, 2017). "What the Dalai Lama Taught Me About Relationships". SUCCESS. Retrieved October 5, 2021 https://www.success.com/what-the-dalai-lama-taught-me-about-relationships/ </ref> Kasama niyang itinatag ang ''Association for Global New Thought'' noong 1995 at siya ang unang pangulo nito. <ref name=":5">"Spiritual Center Offers New Program." ''[[Chicago Tribune]]'', 11 Aug 2011, Page 7</ref> <ref name=":18"> "AGNT Leadership Council". web.archive.org. Retrieved September 27, 2021 https://web.archive.org/web/20030225112804fw_/http://www.agnt.org/leaders~1.htm#Manin </ref> Bilang bahagi ng kanyang makataong gawain, nakilala niya si [[Nelson Mandela]] sa [[South Africa]] at kalaunan ay idinagdag niya ang kanyang mga turo sa walang dahas na pagtutol sa kanyang trabaho. <ref> Morrissey, Mary (October 26, 2016). "What My Conversation with Nelson Mandela Taught Me About Finding Purpose Amidst Suffering". HuffPost. Retrieved October 30, 2021 https://www.huffpost.com/entry/what-my-conversation-with_b_12443192 </ref> Bilang isang aktibista para sa internasyonal na walang karahasan, siya at si Arun Gandhi, ang apo ni Mahatma Gandhi, ay nagtatag ng ''Season for Nonviolence'' . <ref name=":8">https://web.archive.org/web/20030225112804fw_/http://www.agnt.org/leaders~1.htm#Manin</ref> <ref name=":7">"Exploring the Sacred," ''The World'' (Coos Bay, Oregon), 17 Jul 2006, Page 6</ref> Bilang bahagi ng kanyang trabaho sa ''Season for Nonviolence'', inimbitahan si Morrissey na magsalita sa [[Nagkakaisang Bansa|United Nations]], una sa pagbabawas ng karahasan, <ref name=":14">No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love, By Mary Manin Morrissey, p. 277</ref> at pagkatapos ay sa pangangailangang magkaroon ng isang pandaigdigang nonviolence agenda. <ref name=":7" /> <ref> Belmessieri, Debbie (2011). Tapping into God: Experiencing the Spiritual Spectrum. BalboaPress. p. 310. ISBN 978-1-4525-3525-8 https://books.google.com/books?id=r62B469M774C&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PA311 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4525-3525-8 </ref> Sa paglipas ng mga dekada mula nang itatag ito, ang ''Season for Nonviolence'' ay lumago at ngayon ay ipinagdiriwang at itinuturo sa buong mundo. <ref>https://www.k-state.edu/nonviolence/Documents/Ways%20to%20practice%20NV/Ways%20to%20practice%20NV1.doc</ref> Noong Enero 2019, ang ''Season for Nonviolence'' ay ipinagdiwang sa buong mundo upang "pagsama-samahin ang mga komunidad, na bigyan sila ng kapangyarihang mag-isip at tumulong na lumikha ng mundong walang karahasan." <ref name=":15"> Titus, John and Bev (January 30, 2019). "Season for Nonviolence begins 5th season". Urbana Daily Citizen. Retrieved October 2, 2021 https://www.urbanacitizen.com/news/67441/season-for-nonviolence-begins-5th-season </ref> == Ang Life Enrichment Center == Si Morrissey ang nagtatag ng ''Life Enrichment Center'' sa Oregon, <ref> Perkins-Reed, Marcia (April 3, 1996). Thriving in Transition: Effective Living in Times of Change. Simon and Schuster. p. 127. ISBN 978-0-684-81189-5 https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-684-81189-5 </ref> ngunit, noong 2004 siya at ang kanyang asawa noon ay nabangkarote. Sa kasunod na iskandalo sa media, humingi ng paumanhin si Morrissey sa pangunguna sa kanyang mga tagasunod sa "pinansyal na peligrosong landas." <ref name=":4">"Former Church Leaders Agree To Federal Settlement", ''[[Albany Democrat-Herald]]'', 7 Apr 2005, Page 7</ref> <ref>"Beaverton Church Folds"'', [[The World (Coos Bay)]]'', 6 Aug 2004, Page 5</ref> Kinuha niya ang "buong responsibilidad" para sa sitwasyon. <ref> Ardagh, Arjuna (2010). The Translucent Revolution: How People Just Like You Are Waking Up and Changing the World. New World Library. p. 366. ISBN 978-1-57731-808-8 https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-808-8 </ref> Naabot niya ang isang kasunduan sa pederal na pamahalaan ayon sa kung saan kailangan niyang bayaran ang 10 milyong dolyar ng utang. <ref name=":4" /> Kalaunan ay diniborsiyo ni Morrissey ang kanyang asawa at nagtrabaho siya sa susunod na 14 na taon upang mabayaran ang kanyang utang. Ayon kay Morrissey, nabayaran ang utang sa katapusan ng 2018. <ref> 089: Bouncing Back from Massive Setbacks with Mary Morrissey, retrieved October 2, 2021 https://www.youtube.com/watch?v=USMgFrejq6I </ref> == Mga libro == === ''Pagbuo ng Iyong Larangan ng Mga Pangarap'' (1996) === ''Pangunahing artikulo: Pagbuo ng Iyong Larangan ng Mga Pangarap'' ''Isinasalaysay ng Building Your Field of Dreams'' ang mga pakikibaka ni Morrissey bilang isang teenager na ina at inilalarawan ang kanyang proseso ng pagsasakatuparan sa sarili. <ref name=":9"> "Religion Book Review: Building Your Field of Dreams". Publishers Weekly. July 1996. Retrieved October 2, 2021 https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10214-7 </ref> Tinawag ng ''Publishers Weekly'' magazine ang aklat na "sincere" ngunit sinabi rin nitong puno ito ng "clichés." <ref name=":9" /> Ang libro ay pinagtibay ng self -development community; Isinulat ni Wayne Dyer na ang aklat ay "nag-iilaw" <ref name=":12"> Morrissey, Mary Manin (1997). Building Your Field of Dreams. Random House Publishing Group. p. 288. ISBN 978-0-553-37814-6 https://books.google.com/books?id=u8HcVh2CZMMC&q=%22field+of+dreams%22+%22morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-37814-6 </ref> at tinawag ng may-akda na si Gay Hendricks ang aklat na "isang pinagmumulan ng espirituwal na karunungan." <ref name=":12" /> Naging tanyag ang aklat <ref name=":10"> "New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". PenguinRandomhouse.com. Retrieved October 2, 2021 https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> at ginamit ito bilang isang aklat-aralin sa buong Estados Unidos. <ref>See ''[[The Kansas City Star]]'', 23 May 1998, Page 61, "Rev. Mary Omwake Speaking Using The Book 'Building Your Field of Dreams'"</ref> <ref>Mary Morrissey: Fulfilling Your Dreams, ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]],'' 6 Nov 1997, Page 24</ref> <ref>"An Adventure in Spirit", [[The Kansas City Star|''The Kansas City Star'']], 2 May 1998, Page 63</ref> <ref name=":0">"The Spirit of Joy," [[LA Weekly]], 17 Apr 1997, Page 60, "the most powerful spiritual voices in the New Thought Movement."</ref> Tinawag ng magazine ng ''Peninsula Daily News'' ang aklat na "isang klasikong metapisiko." <ref> Douglas-Smith, Pam. "Living End: Cultivating Blessings". Peninsula Daily News Magazine: Living on the Peninsula. September 2016: 38. </ref> Sa kanyang aklat na ''The Art of Being'', binanggit ng may-akda na si Dennis Merrit ang ''Building Your Field of Dreams'' sa mga inirerekomendang pagbabasa para sa mga mambabasa na interesado sa pagmumuni-muni ng pag-iisip. <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5 https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> Isinulat ng may-akda na si Tess Keehn sa kanyang aklat na ''An Alchemical Legacy'' na ang ''Building Your Field of Dreams'' ay nakatulong sa pagtulong sa kanya na lumikha ng mga vision board. <ref> M.S, Tess Keehn (November 19, 2015). Alchemical Inheritance: Embracing What Is, Manifesting What Becomes. Balboa Press. ISBN 978-1-5043-4347-3 https://books.google.com/books?id=Z2cTCwAAQBAJ&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT130 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5043-4347-3 </ref> Binanggit ng may-akda na si Sage Bennet, sa ''A Wisdom Walk'', ang aklat ni Morrissey na ''Building Your Field of Dreams'' bilang mapagkukunan ng pag-aaral tungkol sa Bagong Pag-iisip. <ref> PhD, Sage Bennet (2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. pp. Chapter 8. ISBN 978-1-57731-822-4 https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22Building+Your+Field+of+Dreams%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> Sa loob ng genre ay nakamit nito ang internasyonal na katanyagan, <ref> Lamothe, Denise (2002). The Taming of the Chew: A Holistic Guide to Stopping Compulsive Eating. Penguin. pp. Reading List Section. ISBN 978-1-4406-5101-4 https://books.google.com/books?id=I_43SDENrk4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT145 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-5101-4 </ref> at ang bersyon nitong Espanyol ay itinuturing na isa sa mga pangunahing aklat sa larangan ng espiritismo kahit na 25 taon matapos itong mailathala. <ref> "10 libros que conseguirán que tu vida sea como tú siempre quisiste". elconfidencial.com (in Spanish). July 9, 2016. Retrieved October 2, 2021. https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2016-07-09/libros-exito-en-la-vida_1230079/ </ref> <ref> F, J. (May 24, 2019). "Diez libros que conseguirán que tu vida sea como soñaste". Levante-EMV (in Spanish). Retrieved October 2, 2021 https://www.levante-emv.com/cultura/2019/05/24/diez-libros-conseguiran-vida-sea-13978319.html </ref> === ''Walang Kulang sa Kadakilaan'' (2001) === ''Pangunahing artikulo: Hindi Kulang sa Kadakilaan'' Ang mga relasyon ay madalas na nasa puso ng mga turo ni Mary Morrissey, na pinag-uusapan ang tensyon sa pagitan ng pagkalalaki at pagkababae. <ref> In his book, Friendship with God, author Neale Donald Walsch states that Morrissey's teachings opened his eyes to toxic masculinity. Walsch, Neale Donald (2002). Friendship with God: An Uncommon Dialogue. Penguin. ISBN 978-1-101-65945-8 https://books.google.com/books?id=ok2DU4LEhhMC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT173 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-101-65945-8 </ref> Sa paglipas ng mga taon, nagsulat siya ng mga artikulo at kolum para sa iba't ibang pahayagan at magasin, na kadalasang nakatuon sa mga relasyon mula sa isang espirituwal na pananaw. <ref name=":16"> "The Real Reason Some People Just Can't Find Love". YourTango. February 16, 2017. Retrieved October 2, 2021 https://www.yourtango.com/experts/mary-morrissey/3-steps-changing-your-relationship-destiny </ref> <ref name=":17"> Morrissey, Mary (October 24, 2014). "What Would You Love?". HuffPost. Retrieved October 4, 2021 https://www.huffpost.com/entry/what-would-you-love_b_6028942 </ref> <ref name=":23"> Morrissey, Mary (January 12, 2017). "What the Dalai Lama Taught Me About Relationships". SUCCESS. Retrieved October 5, 2021 https://www.success.com/what-the-dalai-lama-taught-me-about-relationships/ </ref> Sa kanyang aklat na ''No Less Than Greatness'' : ''Finding Perfect Love in Imperfect Relationships'', pangunahing hinarap ni Morrissey ang pagbuo ng relasyon. Isinulat ng ''Publishers Weekly'' magazine na ang libro ay minsan ay "labis" ngunit nabanggit na ang pagkukuwento ni Morrissey "ay mag-apela sa maraming mga deboto ng espirituwal na genre ng tulong sa sarili." <ref name=":11"> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. August 7, 2001. Retrieved October 2, 2021 https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> Ginamit ang aklat bilang kasangkapan sa pagtuturo sa buong mundo. <ref> Carter, Andrew. "Aces of Trades: Walston helping people through life coaching". The Marion Star. Retrieved October 2, 2021 https://www.marionstar.com/story/news/2020/02/18/aces-trades-amy-walston-helps-people-through-life-coaching/4784458002/ </ref> <ref>"No Less Than Greatness By Mary Morrissey", ''[[Times Colonist]]'' (Victoria, British Columbia, Canada), 11 Jan 2003, Page 44</ref> Tinawag ng may-akda na si Gary Zukav ang aklat na "praktikal at nagbibigay-inspirasyon," <ref name=":13"> Morrissey, Mary Manin (August 27, 2002). No Less Than Greatness: The Seven Spiritual Principles That Make Real Love Possible. Random House Publishing Group. p. 279. ISBN 978-0-553-89694-7 https://books.google.com/books?id=jJ80FmO_8BwC&dq=%22ordained+minister%22+%22morrissey%22&pg=PA277 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-553-89694-7 </ref> at isinulat ng may-akda na si Marianne Williamson na ang aklat ay "dapat maging kasama ng bawat mag-asawa." <ref> Malinowski, Bronislaw; Morrissey, Mary Manin (August 27, 2002). No Less Than Greatness. Bantam Books. ISBN 978-5-551-12057-5https://books.google.com/books?id=V6MtAQAACAAJ as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-5-551-12057-5 </ref> Binanggit ni Robert LaCrosse ang ''No Less Than Greatness'' bilang isang inirerekomendang mapagkukunan sa kanyang aklat na ''Learning from Divorce'' . <ref> Coates, Christie; LaCrosse, Robert (November 10, 2003). Learning From Divorce: How to Take Responsibility, Stop the Blame, and Move On. John Wiley & Sons. p. 248. ISBN 978-0-7879-7193-9 https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7879-7193-9 </ref> Inirerekomenda ng may-akda na si Dennis Jones ang ''No Less than Greatness'' sa kanyang 2008 na aklat na ''The Art of Being.'' <ref name=":21"> Jones, Dennis Merritt (2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5 https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref> Si Neale Donald Walsch, sa kanyang aklat ''na Tomorrow's God'', ay nagrekomenda ng "reading party" na kasama ang ''No Less than Greatness'' sa iba pang mga pangunahing aklat ng genre. <ref> Walsch, Neale Donald (January 4, 2005). Tomorrow's God: Our Greatest Spiritual Challenge. Simon and Schuster. p. 230. ISBN 978-0-7434-6304-1 https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7434-6304-1 </ref> === Bagong Kaisipan: Praktikal na Espirituwalismo (2002) === Idinagdag ni Morrissey sa kanyang mga pinagmumulan ng mga turo mula sa Bibliya, <ref name=":11"> "Nonfiction Book Review: NO LESS THAN GREATNESS". Publishers Weekly. August 7, 2001. Retrieved October 2, 2021 https://www.publishersweekly.com/978-0-553-10653-4 </ref> A Course in Miracles, <ref name=":11" /> the [[Talmud]], <ref name=":17"> Morrissey, Mary (October 24, 2014). "What Would You Love?". HuffPost. Retrieved October 4, 2021 https://www.huffpost.com/entry/what-would-you-love_b_6028942 </ref> the [[Tao Te Ching|Dowager]], <ref> Krause, Wanda (2013). Spiritual Activism: Keys for Personal and Political Success. Red Wheel/Weiser/Conari. ISBN 978-1-61852-068-5 https://books.google.com/books?id=8c8BAgAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT128 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Wheel/Weiser/Conari as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-61852-068-5 </ref> [[Henry David Thoreau]] <ref name=":22">Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Rosenberg, Joan (2019). 90 Seconds to a Life You Love: How to Turn Difficult Feelings into Rock-Solid Confidence. Hodder & Stoughton. ISBN 978-1-4736-8702-8 https://books.google.com/books?id=UR5lDwAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT274 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hodder_%26_Stoughton as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4736-8702-8 </ref> at iba pa. Sa pagnanais na ipakita ang kilusang Bagong Pag-iisip nang mas magkakaugnay, tinipon at inedit niya ang aklat na ''New Thought: Practical Spiritualism'' . Inilathala ng Penguin noong 2002, ang aklat ay nagbigay ng mga maikling sanaysay ng humigit-kumulang 40 lider ng New Thought. <ref name=":10"> "New Thought by Mary Manin Morrissey: 9781585421428 | PenguinRandomHouse.com: Books". PenguinRandomhouse.com. Retrieved October 2, 2021 https://www.penguinrandomhouse.com/books/288681/new-thought-by-mary-manin-morrissey/ </ref> Ang aklat ay naging isang mapagkukunan para sa akademikong pananaliksik: sa aklat na ''Alternatibong Psychotherapies'', inilarawan ito ni Jean Mercer bilang isang pangunahing mapagkukunan para sa pag-unawa sa "relasyon sa espirituwal na mundo." <ref> Mercer, Jean (July 30, 2014). Alternative Psychotherapies: Evaluating Unconventional Mental Health Treatments. Rowman & Littlefield. pp. 17, 210. ISBN 978-1-4422-3492-5 https://books.google.com/books?id=Odo-BAAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4422-3492-5 </ref> Sa aklat ni Jones at Bartlett noong 2009, ''Spiritualism, Health, and Healing: An Integrative Approach'', binanggit ng mga may-akda na sina Young at Koopsen ang aklat ni Morrissey bilang pinagmumulan ng pagkakaiba sa pagitan ng New Thought at New Age na mga paggalaw, na iginiit na "New Thought is not New Age " at sinipi ang aklat ni Morrissey. <ref> Young, Caroline; Koopsen, Cyndie (August 15, 2010). Spirituality, Health, and Healing: An Integrative Approach. Jones & Bartlett Publishers. pp. 25, 33. ISBN 978-0-7637-7942-9 https://books.google.com/books?id=zd1egJXMCzEC&dq=Morrissey&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7637-7942-9 </ref> Mga ''Guru ng Modern Yoga'' mula sa Oxford University Press, sumangguni sa aklat ni Morrissey na ''New Thought'' bilang pangunahing mapagkukunan para sa pagpapalalim ng pag-unawa sa New Thought movement. <ref name=":19"> Singleton, Mark; Goldberg, Ellen, eds. (2013). Gurus of Modern Yoga. New York: Oxford University Press. pp. 67, 77 https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199938704.001.0001/acprof-9780199938704 </ref> <ref> PhD, Sage Bennet (October 6, 2010). Wisdom Walk: Nine Practices for Creating Peace and Balance from the World's Spiritual Traditions. New World Library. ISBN 978-1-57731-822-4 https://books.google.com/books?id=dsVgpaNKRNUC&dq=%22New+Thought%22+%22Morrissey%22&pg=PT198 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-822-4 </ref> === Iba pang mga gawa === Sa paglipas ng mga dekada, sumulat si Mary Morrissey ng mga artikulo at kolum para sa mga pahayagan, <ref>''New Age: The Journal for Holistic Living'', Volume 18, 2001</ref> mga magasin, <ref name=":16"> "The Real Reason Some People Just Can't Find Love". YourTango. February 16, 2017. Retrieved October 2, 2021 https://www.yourtango.com/experts/mary-morrissey/3-steps-changing-your-relationship-destiny </ref> <ref name=":17"> Morrissey, Mary (October 24, 2014). "What Would You Love?". HuffPost. Retrieved October 4, 2021 https://www.huffpost.com/entry/what-would-you-love_b_6028942 </ref> at mga aklat. <ref> Trudel, John D.; Ungson, Gerardo R. (September 28, 1998). Engines Of Prosperity: Templates For The Information Age. World Scientific. pp. 387, note 6. ISBN 978-1-78326-242-7 https://books.google.com/books?id=Ev-3CgAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA387 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-78326-242-7 </ref> <ref name=":20"> Allenbaugh, Kay (May 11, 2000). Chocolate Para El Alma de la Mujer: 77 Relatos Para Nutrir Su Espiritu Y Reconfortar Su Corazon (in Spanish). Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-87083-0 https://books.google.com/books?id=wrHRa39DskwC&q=%22mary+manin+Morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-684-87083-0 </ref> Kabilang dito ang regular na paglabas sa " ''Success"'' Magazine. <ref name=":23"> Morrissey, Mary (January 12, 2017). "What the Dalai Lama Taught Me About Relationships". SUCCESS. Retrieved October 5, 2021 https://www.success.com/what-the-dalai-lama-taught-me-about-relationships/ </ref> <ref> Morrissey, Mary. "Mary Morrissey, Author at SUCCESS". SUCCESS. Retrieved October 5, 2021 https://www.success.com/author/mary-morrissey/ </ref> Ang mga sipi na kinuha mula sa kanyang mga libro ay nai-publish sa mga magasin sa buong mundo, <ref>"Mary Morrissey", [[Miami Herald|''The Miami Herald'']], 19 Jan 2007, Page 171</ref> <ref> Murray, Josey (July 20, 2021). "This Beyoncé Quote Is Exactly What You Need To Move On". Women's Health. Retrieved October 2, 2021 https://www.womenshealthmag.com/relationships/a36982030/moving-on-quotes/ </ref> at gayundin sa mga libro. <ref> Chang, Larry (2006). Wisdom for the Soul: Five Millennia of Prescriptions for Spiritual Healing. Gnosophia Publishers. p. 256. ISBN 978-0-9773391-0-5 https://books.google.com/books?id=-T3QhPjIxhIC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PA255 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-9773391-0-5 </ref> <ref> Robinson, Lynn A. (January 1, 2009). Compass of the Soul: 52 Ways Intuition Can Guide You to the Life of Your Dreams. Andrews McMeel Publishing/Simon & Schuster. ISBN 978-0-7407-8678-5https://books.google.com/books?id=3TSbQVs3VFMC&q=%22mary+manin+Morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Andrews_McMeel_Publishing as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Simon_%26_Schuster as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7407-8678-5 </ref> Ang mga sanggunian at mga sipi mula sa kanyang mga turo ay lumilitaw sa mga aklat ng tulong sa sarili, <ref> Friesen, Tracy (2014). Ride the Waves - Volume II. Hay House. p. 284. ISBN 978-1-4525-2249-4 https://books.google.com/books?id=HRreBQAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA284 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4525-2249-4 </ref> <ref> Norville, Deborah (2009). The Power of Respect: Benefit from the Most Forgotten Element of Success. Thomas Nelson (publisher). p. 59. ISBN 978-1-4185-8629-4 https://books.google.com/books?id=Skt9oYkcRrsC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA59 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4185-8629-4 </ref> <ref> Fishel, Ruth (2010). Change Almost Anything in 21 Days: Recharge Your Life with the Power of Over 500 Affirmations. Simon and Schuster. ISBN 978-0-7573-9989-3 https://books.google.com/books?id=hrKXDwAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT151 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7573-9989-3 </ref> mga aklat tungkol sa mga turong Kristiyano, <ref> MA, Ron Price (2020). Play Nice in Your Sandbox at Church. Morgan James Publishing. ISBN 978-1-64279-986-6 https://books.google.com/books?id=lgf1DwAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT56 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Morgan_James_Publishing as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-64279-986-6 </ref> <ref> Gugliotti, Nick (2006). I Had Other Plans, Lord: How God Turns Pain Into Power. David C. Cook. p. 33. ISBN 978-0-7814-4304-3 https://books.google.com/books?id=cm9NpQ-W8H8C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA33 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/David_C._Cook as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7814-4304-3 </ref> <ref> Sweet, Leonard (2012). I Am a Follower: The Way, Truth, and Life of Following Jesus. Thomas Nelson. ISBN 978-0-8499-4916-6 https://books.google.com/books?id=sysyntmd6swC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA283 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Nelson_(publisher) as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-8499-4916-6 </ref> mga aklat sa empowerment, <ref> Allenbaugh, Kay (2012). Chocolate for a Woman's Soul: 77 Stories to Feed Your Spirit and Warm Your Heart. Simon and Schuster. p. 172. ISBN 978-1-4767-1452-3 https://books.google.com/books?id=UTReJ60rnq0C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA172 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4767-1452-3 </ref> <ref> Beck, Meryl Hershey (2012). Stop Eating Your Heart Out: The 21-Day Program to Free Yourself from Emotional Eating. Red Wheel/Weiser/Conari. p. 171. ISBN 978-1-57324-545-6 https://books.google.com/books?id=OKZ8AwAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA171 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Wheel/Weiser/Conari as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57324-545-6 </ref> <ref> Allenbaugh, Kay (2007). Chocolate for a Teen's Spirit: Inspiring Stories for Young Women About Hope, Strength, and Wisdom. Simon and Schuster. p. 56. ISBN 978-0-7432-3385-9 https://books.google.com/books?id=PZqyb5gs2tAC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA56 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-7432-3385-9 </ref> paghahanap isang propesyon, <ref> Toms, Michael; Toms, Justine (March 23, 1999). True Work: Doing What You Love and Loving What You Do. Harmony/Penguin Random House. ISBN 978-0-609-60566-0 https://books.google.com/books?id=asIIg0gA6tUC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT16 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-609-60566-0 </ref> <ref> Robinson, Lynn A. (December 3, 2012). Divine Intuition: Your Inner Guide to Purpose, Peace, and Prosperity. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-23852-3 https://books.google.com/books?id=JpHeCAze2UgC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT144 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-118-23852-3 </ref> at kaligayahan . <ref> Klein, Allen (October 9, 2012). The Art of Living Joyfully: How to be Happier Every Day of the Year. Simon and Schuster. ISBN 978-1-936740-28-4 https://books.google.com/books?id=cWLI_HNfeGQC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT127 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-936740-28-4 </ref> <ref> Klein, Allen (2015). You Can't Ruin My Day. Cleis Press. p. 37. ISBN 978-1-63228-022-0 https://books.google.com/books?id=3oSyCQAAQBAJ&q=%22mary+manin+Morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Cleis_Press as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-63228-022-0 </ref> Ang seryeng Poultry Brodge for the Soul ni Simon at Schuster ay madalas na nagsisimula sa mga kabanata ng kanyang mga turo. <ref> Canfield, Jack; Hansen, Mark Victor (2012). Chicken Soup for the Soul Children with Special Needs: Stories of Love and Understanding for Those Who Care for Children with Disabilities. Simon and Schuster. ISBN 978-1-4532-7582-5 https://books.google.com/books?id=sRIrGvzBtDIC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT70 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4532-7582-5 </ref> <ref> Canfield, Jack; Hansen, Mark Victor; Newmark, Amy (2013). Chicken Soup for the Soul: Miraculous Messages from Heaven: 101 Stories of Eternal Love, Powerful Connections, and Divine Signs from Beyond. Simon and Schuster. p. 157. ISBN 978-1-61159-228-3 https://books.google.com/books?id=hJlVcj8_cv4C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA157 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-61159-228-3 </ref> Bilang isang awtoridad sa loob ng New Thought movement, <ref>She is among the authors thanked by the Hendricks for having "been with uson our incredible journey": She is among the authors thanked by the Hendricks for having "been with uson our incredible journey": Hendricks, Gay; Hendricks, Kathlyn (2009). The Conscious Heart: Seven Soul-Choices That Create Your Relationship Destiny. Random House Publishing Group. pp. xi. ISBN 978-0-307-57308-7 https://books.google.com/books?id=CnNCDABzWn0C&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PR11 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-307-57308-7 </ref> siya ay kinilala bilang isang inspirasyon para sa pagsulat ng ilang mga libro, kabilang ''ang The Conscious Heart, <ref>Morrissey is among a few figures thanked by Dennis Merritt Jones for having "inspired" and "encouraged" him to write the book: Morrissey is among a few figures thanked by Dennis Merritt Jones for having "inspired" and "encouraged" him to write the book: Jones, Dennis Merritt (April 17, 2008). The Art of Being: 101 Ways to Practice Purpose in Your Life. Penguin. ISBN 978-1-4406-3575-5 https://books.google.com/books?id=XOy9jODD3IYC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PT226 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3575-5 </ref>'' ''The Art of Being, <ref>Morrissey is mentioned by author Susyn Reeve among the sources to have given her "the encouragement and the tools" that eventually led to the writing of 'The Inspired Life'. See: Morrissey is mentioned by author Susyn Reeve among the sources to have given her "the encouragement and the tools" that eventually led to the writing of 'The Inspired Life'. See: Reeve, Susyn (October 11, 2011). The Inspired Life: Unleashing Your Mind's Capacity for Joy. Simon and Schuster. ISBN 978-1-936740-07-9 https://books.google.com/books?id=evG41-AGLqYC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT25 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-936740-07-9 </ref>'' ''The Inspired Vivio, <ref>Author Justine Toms mentions Morrissey's teaching twice in her book 'Small Pleasures', having taught her principles that assisted in her work in 'New Dimensions' and subsequently led to the writing of the book. See: Author Justine Toms mentions Morrissey's teaching twice in her book 'Small Pleasures', having taught her principles that assisted in her work in 'New Dimensions' and subsequently led to the writing of the book. See:oms, Justine (August 28, 2008). Small Pleasures: Finding Grace in a Chaotic World. Hampton Roads Publishing. ISBN 978-1-61283-026-1 https://books.google.com/books?id=ACx3Rb1xLFgC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT78 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hampton_Roads_Publishing as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-61283-026-1 </ref>'' ''Maliliit na Kasiyahan'', ''<ref>Author Todd Michael mentioned Morrissey's help in bringing the book 'The Twelve Conditions of a Miracle' to the "attention of thousands". See: Author Todd Michael mentioned Morrissey's help in bringing the book 'The Twelve Conditions of a Miracle' to the "attention of thousands". See: Michael, Todd (2008). The Twelve Conditions of a Miracle: The Miracle Worker's Handbook. Penguin. ISBN 978-1-4406-3851-0 https://books.google.com/books?id=RZs-6JdBGGMC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT138 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4406-3851-0 </ref>'' ''Ang Dalawampung Kondisyon para sa Isang Himala,'' <ref> Bloch, Douglas (2009). Healing from Depression. Nicolas-Hays. pp. Morrissey's teachings are mentioned eight times in the book. ISBN 978-0-89254-596-4 https://books.google.com/books?id=DBjqCu3HikYC&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT100 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-89254-596-4 </ref> ''Pagpapagaling mula sa Depresyon'', <ref> Rosenberg, Joan I.; Ph.D. "How to Live a Life by Design". Live Happy Magazine. Retrieved October 5, 2021 https://www.livehappy.com/self/how-live-life-design </ref> ''Positibong Enerhiya,'' <ref>Steven B. Heird writes of Morrissey being one of four "mentors" that helped him in his spiritual journey, offering a "special thank you." See: Steven B. Steven B. Heird writes of Morrissey being one of four "mentors" that helped him in his spiritual journey, offering a "special thank you." See: Steven B. Heird, Steven B. (2015). To Hell and Back: A Surgeon's Story of Addiction: 12 Prescriptions for Awareness. Morgan James Publishing. pp. xiii. ISBN 978-1-63047-234-4 https://books.google.com/books?id=2rTFAwAAQBAJ&q=%22mary+morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Morgan_James_Publishing as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-63047-234-4 </ref> ''Siyamnapung Segundo para sa Buhay na Mahal Mo'', <ref name=":22">Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Joan Rosenberg mentions Morrissey being her "premier" teacher. See: Rosenberg, Joan (2019). 90 Seconds to a Life You Love: How to Turn Difficult Feelings into Rock-Solid Confidence. Hodder & Stoughton. ISBN 978-1-4736-8702-8 https://books.google.com/books?id=UR5lDwAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT274 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hodder_%26_Stoughton as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4736-8702-8 </ref> <ref> Waller, Keith. "News Briefs". Natural Awakenings. March 2012 (Grand Strand Edition): 5–6. Mary Morrissey [...] one of the elite teachers in the human potential movement </ref> ''Sa Impiyerno at Bumalik,'' <ref>Author Judith Orloff thanks Morrissey, among others, in the Acknowledgements section in her book 'Positive Energy'. See: Author Judith Orloff thanks Morrissey, among others, in the Acknowledgements section in her book 'Positive Energy'. See: Orloff, Judith (2004). Positive Energy: 10 Extraordinary Prescriptions for Transforming Fatigue, Stress, and Fear into Vibrance, Strength, and Love. Random House. pp. VIII. ISBN 978-1-4000-5452-7 https://books.google.com/books?id=vrG5-314vY0C&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PR8 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Random_House as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4000-5452-7 </ref> at iba pa. <ref> Orloff, Judith (June 14, 2016). Vindecarea intuitivă. Ghid practic. Sănătate fizică, emoțională și sexuală în 5 pași (in Romanian). Elefant Online. ISBN 978-606-8309-53-8 https://books.google.com/books?id=-EKTDwAAQBAJ&dq=morrissey&pg=PT8 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-606-8309-53-8 </ref> Ang kanyang mahusay na pagsulat ay ginawa sa kanya, ayon sa aklat ni Alan Cohen na ''Deal with Prayer,'' "isa sa mga pinaka-respetadong mangangaral sa New Thought movement." <ref> Cohen, Alan (1999). Handle With Prayer. Hay House, Inc. p. 115. ISBN 978-1-4019-2991-6 https://books.google.com/books?id=gw41nzVJyOwC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA115 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4019-2991-6 </ref> Ang kanyang mga turo ay lumitaw sa mga aklat sa buong mundo. <ref> LEVINE, MARGIE (2006). SUPERAR EL CANCER: Un programa para afrontar un diagnóstico de cáncer (in Spanish). Editorial AMAT. p. 156. ISBN 978-84-9735-253-6 https://books.google.com/books?id=Xiv0HRaMS2QC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA156 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-84-9735-253-6 </ref> <ref> Lichtenstein, Demian; Aziz, Shajen Joy (October 2, 2012). The gift: ontdek waarom je hier bent (in Dutch). Unieboek | Het Spectrum. ISBN 978-90-00-31870-4 https://books.google.com/books?id=1TFHqmZj1IIC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT194 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-90-00-31870-4 </ref> Nagkamit siya ng espesyal na katanyagan [[Rusya|sa Russia]], <ref> Macdonald, Richard. The 7 Bad habits (in Indonesian). PT Mizan Publika. p. 45. ISBN 978-979-1140-90-4 https://books.google.com/books?id=q0gia-dRzvoC&dq=Mary+manin+morrissey+1949&pg=PA45 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-979-1140-90-4 </ref> <ref> "Когда я начал наблюдать за собой". ru.psychologyinstructor.com (in Russian). September 28, 2018. Retrieved October 6, 2021 https://ru.psychologyinstructor.com/kogda-ya-nachal-nablyudat-za-soboy/ </ref> at gayundin sa [[Malayong Silangan]], kung saan itinuro ang kanyang mga turo sa [[Indonesia]] <ref> Svoboda, Martin. "Мэри Манин Моррисси цитаты | Цитаты известных личностей". Ru.citaty.net (in Russian). Retrieved October 6, 2021 http://ru.citaty.net/avtory/meri-manin-morrissi/ </ref> at [[Tsina|China]] . <ref> PhD）, 瓊恩·羅森伯格博士（Joan I. Rosenberg， (June 11, 2021). 黃金90秒情緒更新：頂尖心理學家教你面對情緒浪潮，化不愉快為真正的自由與力量 (in Chinese (Taiwan)). 三采文化股份有限公司. ISBN 978-957-658-593-7 https://books.google.com/books?id=HyE3EAAAQBAJ&dq=%22mary+morrissey%22&pg=PT72 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-957-658-593-7 </ref> <ref> "26 Quotes of Faith". World Psychology (in Chinese) https://zh.psy.co/26-2.html </ref> == Mga pagpapakita sa media == Sa radyo, nais ni Mary Morrissoy na gumamit ng pagsasahimpapawid upang "gumawa ng pagbabago sa mundo." <ref>Quarles, Crystal. "A Spiritual Coach Making a Difference In The World Through Radio." ''[[Pensacola News Journal]]'', 24 Feb 2008, Page 41</ref> Ang mga programa sa radyo ni Morrissey ay nai-broadcast sa buong mundo. <ref name=":2">"A Minister Explains How New Thought Changed Her Life", ''[[The Gettysburg Times]]'', 16 Jun 1999, Page 8</ref> <ref> "Mary Manin Morrissey". Unity Online Radio. Retrieved October 2, 2021 https://www.unityonlineradio.org/spirituality-today/mary-manin-morrissey </ref> <ref>[[The Honolulu Advertiser]], 18 Aug 2000, Page 51</ref> Nag-akda siya ng mga programang audio, kabilang ''ang The Eleven Forgotten Laws'' kasama si Bob Proctor. <ref> http://thesgrsite.com/universallawofattraction/bobproctor/11-forgotten-laws-by-bob-proctor-and-mary-morrissey-free-download/ </ref> Sa telebisyon, lumabas ang isang dalawang oras na espesyal na telebisyon ng PBS : ''Building Dreams'', na hinango mula sa kanyang aklat na ''Building Your Field of Dreams'' . <ref>[[Corvallis Gazette-Times|''Corvallis Gazette-Times'']], 5 Dec 1999, Page 94</ref> <ref> "Mary Manin Morrissey | Penguin Random House". PenguinRandomhouse.com. Retrieved October 2, 2021 https://www.penguinrandomhouse.com/authors/21339/mary-manin-morrissey </ref> Ang kanyang maraming mga espesyal na programa sa PBS ay nagpatuloy sa ere hanggang 2000s. <ref>''[[The News Journal]]'' (Wilmington, Delaware), 6 Aug 2000, Page 136</ref> Ang kanyang mga programa sa telebisyon ay lumabas sa iba't ibang mga channel, kabilang ang NBC -affiliated na mga istasyon ng telebisyon, <ref name=":3">Dyer, Wayne. "Mary Manin Morrissey, Author of Building Your Field of Dreams" ''[[Los Angeles Times|The Los Angeles Times]]'', 13 Mar 1997</ref> at, sa pagdating ng Internet, sa broadcast website na Gaia. <ref> "Living in Balance - Season 1 - Episode113: No Less Than Greatness (Mary Manin Morrissey)". www.thetvdb.com. Retrieved October 2, 2021 https://www.thetvdb.com/series/living-in-balance/episodes/7702128 </ref> Sa sinehan, si Morrissey ay isang maagang tagapagtaguyod ng espirituwal na sinehan, <ref> Simon, Stephen; Hendricks, Gay (2005). Spiritual Cinema: A Guide to Movies that Inspire, Heal and Empower Your Life. Hay House, Inc. ISBN 978-1-4019-3286-2 https://books.google.com/books?id=5xtnDwAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PT64 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4019-3286-2 </ref> at sa paglipas ng mga taon ay lumabas siya sa maraming dokumentaryo tungkol sa larangang iyon. Noong 2005 lumabas siya sa ''The Moses Code'' . <ref> "The Moses Code :: Featured". March 6, 2008. Archived from the original on March 6, 2008. Retrieved October 2, 2021 https://web.archive.org/web/20080306015317/http://www.themosescode.com/index.php?p=Featured </ref> <ref> The Moses Code - Beyond The Secret - (Full Version), retrieved October 2, 2021 https://www.youtube.com/watch?v=suMSGutjhcM </ref> <ref> Hunter, Jeanette (2014). Seasons of Joy: My Spiritual Journey to Self Discovery. Hay House. ISBN 978-1-4525-1681-3 https://books.google.com/books?id=7B1ZBQAAQBAJ&dq=themosescode+morrissey&pg=PT89 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Hay_House as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-4525-1681-3 </ref> Noong 2007 lumabas siya kasama si Eckhart Tolle sa ''Living Lights'', <ref> "Living Luminaries Movie Official Page". Living Luminaries Movie Official Page. Retrieved October 2, 2021 https://livingluminaries.com/ </ref> <ref> Living Luminaries: On the Serious Business of Happiness (2007) - IMDb, retrieved October 2, 2021 https://www.imdb.com/title/tt0447431/fullcredits </ref> ang pelikula ay kalaunan ay kinilala sa mga pinakamahusay na espirituwal na dokumentaryo. <ref> Redacción (March 4, 2019). "50 PELÍCULAS Y DOCUMENTALES PARA ABRIR LA CONCIENCIA". EcoPortal.net (in Spanish). Retrieved October 2, 2021 https://www.ecoportal.net/paises/internacionales/50-peliculas-para-abrir-la-conciencia/ </ref> Noong 2009 lumahok siya sa pelikulang ''Beyond the Secret,'' kasama si Les Brown. <ref> Beyond the Secret (2009) - IMDb, retrieved October 27, 2021 https://www.imdb.com/title/tt12988024/fullcredits </ref> Noong 2010, lumabas siya sa pelikulang " ''Tuklasin ang Regalo"'' kasama ang [[Dalai Lama]] . <ref> "Mary Manin Morrissey - Discover The Gift". Retrieved October 2, 2021 https://discoverthegift.com/our-speakers/mary-manin-morrissey/ </ref> <ref> Discover the Gift (2010) - IMDb, retrieved October 2, 2021 https://www.imdb.com/title/tt1445206/fullcredits </ref> Sa parehong taon ay lumabas din siya sa pelikulang ''La Ena Pezo.'' <ref> Demaine, Lisa (August 6, 2015), The Inner Weigh (Documentary), Powerful Entertainment, The Inner Weigh, retrieved October 27, 2021 https://www.imdb.com/title/tt1701971/ </ref> Noong 2014 ay lumabas siya sa ''Sacred Journey of the Heart'', <ref> "Sacred Journey of the Heart - Movie". The Sopris Sun. Retrieved October 2, 2021 https://www.soprissun.com/event/sacred-journey-of-the-heart-movie/ </ref> <ref> Sacred Journey of the Heart, retrieved October 2, 2021 https://www.gaia.com/video/sacred-journey-heart </ref> na nanalo ng parangal para sa kategoryang ''Pinakamahusay na Pelikula'' sa International Film Festival para sa Kapaligiran, Kalusugan at Kultura. <ref> "Winners - International Film Festival Environment, Health, and Culture". internationalfilmfestivals.org. Retrieved October 2, 2021 http://internationalfilmfestivals.org/EHC/2014/winners_2014.htm </ref> == Pagpuna == Sa kanyang aklat, ''Shadow Medicine: Placebo in Conventional and Alternative Therapies,'' nagbabala si John S. Haller na ang mga alternatibong diskarte sa medisina, tulad ng kay Mary Morrissey, ay hindi dapat ituring na isang kapalit para sa conventional medicine. <ref>John Haller noted that Morrissey was considered a "celebrity healer" whose advice is sometimes to "replace conventional medicine." See: John Haller noted that Morrissey was considered a "celebrity healer" whose advice is sometimes to "replace conventional medicine." See: Haller Jr, John S. (2014). Shadow Medicine: The Placebo in Conventional and Alternative Therapies. Columbia University Press. pp. xviii. ISBN 978-0-231-53770-4 https://books.google.com/books?id=_nfeAwAAQBAJ&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PR18 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-231-53770-4 </ref> == Bibliograpiya == * ''Building Your Field of Dreams'', Mary Morrissey, Random House, 1996. <nowiki>ISBN 978-0-553-10214-7</nowiki> * ''Walang Kulang sa Kadakilaan'', Mary Morrissey, Random House, 2001. <nowiki>ISBN 978-0-553-10653-4</nowiki> <ref>"You Can Change Your Life." [[The Sacramento Bee|''The Sacramento Bee'']], 27 Jan 2002, Page 293</ref> * ''Bagong Kaisipan: Praktikal na Espirituwalismo'', Mary Morrissey (editor), Penguin, 2002. <nowiki>ISBN 978-1-58542-142-8</nowiki> * ''Leadership from the Dark,'' Mary Murray Shelton, Mary Morrissey (paunang salita), Putnam/Penguin, 2002. <nowiki>ISBN 978-1-58542-003-2</nowiki> * ''Discover the Gift'', Shajen Joy Aziz, Mary Morrissey (contributor), Ebury Publishing, 2010. <nowiki>ISBN 978-1-4464-8936-9</nowiki> * Women of Spirit, Katherine Martin, Mary Morrissey (nag-ambag), New World Library, 2010. <nowiki>ISBN 978-1-57731-823-1</nowiki> <ref>Martin, Katherine (2010). Women of Spirit: Stories of Courage from the Women Who Lived Them. New World Library. ISBN 978-1-57731-823-1https://books.google.com/books?id=k1KYB29a7kUC&dq=%22mary+manin+Morrissey%22&pg=PA17 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/New_World_Library as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-57731-823-1</ref> * ''Gumuhit mula sa Diyos,'' Debbie Belmessieri, Mary Morrissey (paunang salita) Hay House, 2011. <nowiki>ISBN 978-1-4525-3525-8</nowiki> * Chocolate for a Woman's Soul, Kay Allenbaugh, Mary Morrissey (contributor), Simon at Schuster, 2012. <nowiki>ISBN 978-1-4767-1452-3</nowiki> <ref name=":202">Allenbaugh, Kay (May 11, 2000). Chocolate Para El Alma de la Mujer: 77 Relatos Para Nutrir Su Espiritu Y Reconfortar Su Corazon (in Spanish). Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-87083-0 https://books.google.com/books?id=wrHRa39DskwC&q=%22mary+manin+Morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-684-87083-0</ref> (sa Espanyol din) <ref>Allenbaugh, Kay (May 11, 2000). Chocolate Para El Alma de la Mujer: 77 Relatos Para Nutrir Su Espiritu Y Reconfortar Su Corazon (in Spanish). Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-87083-0 https://books.google.com/books?id=wrHRa39DskwC&q=%22mary+manin+Morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-684-87083-0</ref> * ''Mga Babaeng Walang Takot: Mga Pangitain ng Bagong Mundo,'' Mary Ann Halpin, Mary Morrissey (nag-ambag), Greenleaf Book Group, 2012. <nowiki>ISBN 978-0-9851143-0-5</nowiki> . <ref>Fearless Women: Visions of a New World. Greenleaf Book Group Llc. March 24, 2012. ISBN 978-0-9851143-0-5 https://books.google.com/books?id=9F1wMAEACAAJ&q=%22mary+morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-9851143-0-5</ref> * ''In Her Power,'' Helene Lerner, Mary Morrissey (contributor) Simon at Schuster, 2012. <nowiki>ISBN 978-1-58270-270-4</nowiki> * ''Ipinanganak ka upang Magtagumpay'', Evelyn Roberts Brooks, Mary Morrissey (paunang salita), Hay House, 2014. <nowiki>ISBN 9781452586656</nowiki> * ''Quantum Success,'' Christy Whitman, Mary Morrissey (contributor), Simon at Schuster, 2018 (pp. 17-23). <nowiki>ISBN 978-1-5011-7902-0</nowiki> . <ref>Whitman, Christy (2018). Quantum Success: 7 Essential Laws for a Thriving, Joyful, and Prosperous Relationship with Work and Money. Simon and Schuster. ISBN 978-1-5011-7902-0 https://books.google.com/books?id=WcRWDwAAQBAJ&q=%22mary+morrissey%22 as well as https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-5011-7902-0</ref> == Mga Tala == {{Reflist|2}} ir8pcu7w6ekzpkgz95nu7bkgj0u57rc 0 318703 1960776 2022-08-05T17:48:29Z Ryomaandres 8044 Inilikha sa pagsalin ng pahinang "[[:en:Special:Redirect/revision/1097678380|Sister city]]" wikitext text/x-wiki [[Talaksan:Twin_town_sign_Oskarshamn_(cropped).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Twin_town_sign_Oskarshamn_%28cropped%29.jpg/220px-Twin_town_sign_Oskarshamn_%28cropped%29.jpg|thumb| [[Fingerpost|Fingerposts]] sa [[Oskarshamn]], [[Suwesya]], na naglilista ng mga kambal na bayan nito: [[Middelfart, Denmark|Middelfart, Dinamarka]]; [[Mandal, Noruwega]] ; [[Pärnu, Estonia]]; [[Korsholm|Korsholm, Pinlandiya]]; at [[Lokal na Munisipyo ng Hibiscus Coast|Hibiscus Coast, Timog Africa]]]] Ang '''kinakapatid na lungsod''' o '''kakambal na bayan''' ay [[Ugnayang pandaigdigan|isang anyo ng legal o panlipunang kasunduan]] sa pagitan ng dalawang lokal na magkakaiba heograpikal at politikal para sa layunin ng pagtataguyod ng kultural at komersiyal na ugnayan.<ref name="Clarke">{{Cite web |last=Clarke |first=N |title=Town Twinning in Britain since 1945: A Summary of findings |url=http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729043528/http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf |archive-date=29 July 2013 |access-date=29 July 2013 |website=School of Geography, University of Southampton}}</ref> Bagaman may mga unang halimbawa ng pandaigdigang ugnayan sa pagitan ng mga munisipalidad na katulad ng tinatawag na kapatid na lungsod o kambal na bayan ngayon noong ika-9 na siglo,<ref name="Origins">{{Cite web |date=8 December 2008 |title=The Origins of Town Twinning |url=http://www.highland.gov.uk/NR/rdonlyres/1C07A195-EF04-454D-81B8-ADAEE15058FC/0/ICC9908.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101231083242/http://www.highland.gov.uk/NR/rdonlyres/1C07A195-EF04-454D-81B8-ADAEE15058FC/0/ICC9908.pdf |archive-date=31 December 2010 |access-date=30 October 2009 |publisher=The City of Inverness Town Twinning Committee |location=[[Inverness]]}}</ref> ang modernong konsepto ay unang itinatag at pinagtibay sa buong mundo noong [[Ikalawang Digmaang Pandaigdig]].<ref name=":0">{{Cite web |date=2016-03-04 |title=A tale of twin cities: how Coventry and Stalingrad invented the concept |url=http://www.theguardian.com/cities/2016/mar/04/twin-cities-coventry-stalingrad-war |access-date=2021-05-20 |website=The Guardian |language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Danks |first=Catherine |title=I love Volgograd: the enduring wartime relationship with one British city |url=http://theconversation.com/i-love-volgograd-the-enduring-wartime-relationship-with-one-british-city-98509 |access-date=2021-05-20 |website=The Conversation |language=en}}</ref> Ang layunin ng pagkakambal pagkatapos ay pinalawak upang hikayatin ang kalakalan at turismo<ref name="Clarke">{{Cite web |last=Clarke |first=N |title=Town Twinning in Britain since 1945: A Summary of findings |url=http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729043528/http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf |archive-date=29 July 2013 |access-date=29 July 2013 |website=School of Geography, University of Southampton}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFClarke">Clarke, N. [https://web.archive.org/web/20130729043528/http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf "Town Twinning in Britain since 1945: A Summary of findings"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''School of Geography, University of Southampton''. Archived from [http://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/peripheral-block/UsefulDownloads_Download/53B4A57CA1154F82B700ABBC31E850D2/Summary_of_findings_on_town_twinning1_new.pdf the original] <span class="cs1-format">(PDF)</span> on 29 July 2013<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 July</span> 2013</span>.</cite></ref> o upang ipakita ang iba pang mga ugnayan, tulad ng mga bayan na nagbabahagi ng parehong pangalan o ugnayan sa migrasyon.<ref>{{Cite web |title=Who are we twinned with? |url=https://warwick.ac.uk/fac/soc/ces/research/current/twinning/whowith/ |access-date=2021-05-20 |website=warwick.ac.uk}}</ref> Bandang dekada 2000, ang pagkakambal ng bayan ay lalong ginagamit upang bumuo ng mga estratehikong pandigdigang ugnayan ng negosyo sa mga miyembrong lungsod,<ref name="BBC">{{Cite news |last=Brown |first=Tom |date=31 July 2013 |title=Twin towns: Do we still need them? |work=BBC East Midlands Today |publisher=BBC News |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-23517210 |access-date=7 August 2013}}</ref><ref name="Partners2">{{cite book|last1=Handley|first1=Susan|title=Take your partners – The local authority handbook on international partnerships|edition=10|editor-first=Judith|editor-last=Barton|work=2006|publisher=Local Government International Bureau|url=http://www.lga.gov.uk/lga/aio/190428|access-date=13 August 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717021118/http://www.lga.gov.uk/lga/aio/190428|archive-date=17 July 2011}}</ref> at maaaring kabilang ang mga lokalidad ng anumang saklaw tulad ng mga nayon, prepektura, o mga bansa. == Mga sanggunian == {{Reflist}} == Mga panlabas na link == * [https://web.archive.org/web/20061222193012/http://www.ccre.org/champs_activites_liste_news_en.htm?ID=3115 Town twinning sa mga munisipalidad, bayan at rehiyon ng Europe] * [http://www.twinning.org/ Twinning sa Europe] * [https://web.archive.org/web/20090517052627/http://www.towntwinning.org.uk/ UK Town Twinning Portal] * {{cite journal |title=Twinnings for Tomorrow's World – A Practical Handbook |url=http://admin5.geniebuilder.com/users/ccre/bases/T_599_46_3524.pdf |url-status=dead |location=[[Brussels]] |publisher=[[Council of European Municipalities and Regions|CEMR Council of European Municipalities and Regions]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20080513123252/http://admin5.geniebuilder.com/users/ccre/bases/T_599_46_3524.pdf |archive-date=13 May 2008 |access-date=11 January 2010 |ref=CEMR69 |df=dmy}} {{Twin towns}}{{Diplomacy}} [[Kategorya:Mga lungsod ayon sa uri]] [[Kategorya:Ugnayang internasyonal]] e9afonf90yy3n0d2c1b7gp646uzhzcu 0 318704 1960777 2022-08-05T17:50:26Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318705 1960778 2022-08-05T17:50:31Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318706 1960779 2022-08-05T17:50:48Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318707 1960780 2022-08-05T17:51:00Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318708 1960781 2022-08-05T17:51:19Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318709 1960782 2022-08-05T17:51:32Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318710 1960783 2022-08-05T17:52:04Z Ryomaandres 8044 Ikinakarga sa [[Kinakapatid na lungsod]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kinakapatid na lungsod]] 5iuni8dgh9vbqu3ns49ospw3qd9ptfm 0 318711 1960785 2022-08-05T18:05:23Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Kanlurang Berlin]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Kanlurang Berlin]] purca9bnjljb54oikq9slaugqinmbxq 0 318712 1960791 2022-08-05T18:08:11Z Glennznl 73709 Ikinakarga sa [[Silangang Berlin]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Silangang Berlin]] dg4ijgmkktewsapri07eq50uc1vi4ta 0 318713 1960803 2022-08-05T18:18:33Z Xsqwiypb 120901 Ikinakarga sa [[Mesosoiko]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Mesosoiko]] __FORCETOC__ t2630ebi61klpf5sc4chz3p2eqbxe6o 10 318714 1960938 2022-08-06T02:26:47Z GinawaSaHapon 102500 Mula enwiki. wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|sandbox||{{High-use}}}} {{lua|Module:High-use}} This is the {{tlx|high-use}} message box. It is meant to be put at the top of the documentation subpage for templates transcluded onto more than 2,000 pages. For templates transcluded onto more than 100,000 pages, or if the first parameter is set to <code>risk</code>, then a stronger wording is given. '''Note''': It is normal that some of the links in the message box are red. 4ne3ayrun0wil0jkxt9v54m1cvavzsh 1960939 1960938 2022-08-06T02:28:42Z GinawaSaHapon 102500 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|sandbox||{{High-use}}}} {{lua|Module:High-use}} This is the {{tlx|high-use}} message box. It is meant to be put at the top of the documentation subpage for templates transcluded onto more than 2,000 pages. For templates transcluded onto more than 100,000 pages, or if the first parameter is set to <code>risk</code>, then a stronger wording is given. '''Note''': It is normal that some of the links in the message box are red. == Usage == {{tlx |High-use}} {{tlx |High-use |2=2=''discussion page, or use + notation'' |3=info=''additional text'' }} '''all parameters''' <pre style="overflow:auto;"> {{High-use |1= |2= |info= |demo= |form= |expiry= }} </pre> The template can be used as is, and will automatically use bot-updated transclusion counts from [[Special:PrefixIndex/Module:Transclusion_count/data/|subpages of Module:Transclusion_count/data/]], when available. It can also take some parameters: * <code>1=''number of transclusions''</code>: ''(deprecated)'' The first parameter is either a static number of times the template has been transcluded, or the word "risk" (without quotes) to display "a very large number of" instead of the actual value. This value will be ignored, if transclusion data is available for the current page (generally, for templates with more than 2,000 transclusions). * <code>2=''discussion page, or use + notation''</code>: The second parameter is overloaded. It will cause the number of transclusions to display as "#,###+" instead of "approximately #,###" when set equal to "yes" (without quotes). When used in this manner, values will be rounded down, instead of rounded to the nearest number with the appropriate number of significant figures. When set to any other non-blank value, it will replace the link to the template's talk page to the value of the parameter (for example, <code>2=WP:VPT</code> will insert a link to [[WP:VPT]]), * {{para|info|&lt;{{var|extra information}}>}}: When set to non-blank, will insert &lt;{{var|extra information}}> into the template text. * {{para|demo|&lt;{{var|Template_name}}>}}: Will use the transclusion count for the template at <code><nowiki>[[Template:</nowiki>&lt;{{var|Template_name}}>]]</code> instead of detecting what template it is being used on. Capitalization must exactly match the value used in [[Special:PrefixIndex/Module:Transclusion_count/data/]]. * {{para|form}}: When set to "<code>editnotice</code>", will display the message using {{tl|editnotice}} instead of {{tl|ombox}}. * {{para|expiry}}: Sets the {{para|expiry}} parameter for {{tl|editnotice}}. * {{para|no-percent|yes}}: suppresses automatic 'percent of all pages' annotation; 'percent of all pages' annotation is automatically added when template is used in more than 1% of all pages (currently <code><nowiki>{{NUMBEROFPAGES}}</nowiki></code> is {{NUMBEROFPAGES}} pages so 1% is {{formatnum:{{#expr:trunc ({{formatnum:{{NUMBEROFPAGES}}|R}}/100)}}}} pages) == Examples == The full code for a /doc page top usually looks like this: <pre> {{documentation subpage}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{high-use}} </pre> === Standard form === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use}}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use | |Wikipedia talk:High-risk templates }}</nowiki>}} === Rounding and + notation === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |49,500 |demo=A template that does not exist }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |49,500+ |demo=A template that does not exist }}</nowiki>}} === Editnotice form === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |form=editnotice }}</nowiki>}} === High risk === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |demo=Yesno }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |demo=Yesno |no-percent=yes}}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |risk |demo=High-use }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |risk |Wikipedia talk:High-risk templates |info=This is a very large number! |demo=Yesno}}</nowiki>}} == Technical details == The [[Template:High-use/sandbox|/sandbox]] and [[Template:High-use/testcases|/testcases]] links are the standard names for such subpages. If those pages are created, then the green /doc box for the template will detect them and link to them in its heading. For instance, see the top of this documentation. [[User:Ahechtbot|Ahechtbot]] compiles usage statistics for all templates with 2,000 or more transclusions, using [[User:Ahechtbot/transclusioncount.py]], and writes them to subpages of [[Module:Transclusion count/data]] (see [[Wikipedia:Bots/Requests for approval/Ahechtbot 6]]). These pages are usually updated every Sunday, but since running the query is resource intensive, it may be delayed or skipped if Wikipedia server usage is high. '''Important''': If a transclusion count is available in [[Module:Transclusion count/data]], any manually input values will be ignored by this template. biosm8mo4dmxpjmxwmf2xtzswngrbgi 1960940 1960939 2022-08-06T02:29:05Z GinawaSaHapon 102500 /* Technical details */ wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|sandbox||{{High-use}}}} {{lua|Module:High-use}} This is the {{tlx|high-use}} message box. It is meant to be put at the top of the documentation subpage for templates transcluded onto more than 2,000 pages. For templates transcluded onto more than 100,000 pages, or if the first parameter is set to <code>risk</code>, then a stronger wording is given. '''Note''': It is normal that some of the links in the message box are red. == Usage == {{tlx |High-use}} {{tlx |High-use |2=2=''discussion page, or use + notation'' |3=info=''additional text'' }} '''all parameters''' <pre style="overflow:auto;"> {{High-use |1= |2= |info= |demo= |form= |expiry= }} </pre> The template can be used as is, and will automatically use bot-updated transclusion counts from [[Special:PrefixIndex/Module:Transclusion_count/data/|subpages of Module:Transclusion_count/data/]], when available. It can also take some parameters: * <code>1=''number of transclusions''</code>: ''(deprecated)'' The first parameter is either a static number of times the template has been transcluded, or the word "risk" (without quotes) to display "a very large number of" instead of the actual value. This value will be ignored, if transclusion data is available for the current page (generally, for templates with more than 2,000 transclusions). * <code>2=''discussion page, or use + notation''</code>: The second parameter is overloaded. It will cause the number of transclusions to display as "#,###+" instead of "approximately #,###" when set equal to "yes" (without quotes). When used in this manner, values will be rounded down, instead of rounded to the nearest number with the appropriate number of significant figures. When set to any other non-blank value, it will replace the link to the template's talk page to the value of the parameter (for example, <code>2=WP:VPT</code> will insert a link to [[WP:VPT]]), * {{para|info|&lt;{{var|extra information}}>}}: When set to non-blank, will insert &lt;{{var|extra information}}> into the template text. * {{para|demo|&lt;{{var|Template_name}}>}}: Will use the transclusion count for the template at <code><nowiki>[[Template:</nowiki>&lt;{{var|Template_name}}>]]</code> instead of detecting what template it is being used on. Capitalization must exactly match the value used in [[Special:PrefixIndex/Module:Transclusion_count/data/]]. * {{para|form}}: When set to "<code>editnotice</code>", will display the message using {{tl|editnotice}} instead of {{tl|ombox}}. * {{para|expiry}}: Sets the {{para|expiry}} parameter for {{tl|editnotice}}. * {{para|no-percent|yes}}: suppresses automatic 'percent of all pages' annotation; 'percent of all pages' annotation is automatically added when template is used in more than 1% of all pages (currently <code><nowiki>{{NUMBEROFPAGES}}</nowiki></code> is {{NUMBEROFPAGES}} pages so 1% is {{formatnum:{{#expr:trunc ({{formatnum:{{NUMBEROFPAGES}}|R}}/100)}}}} pages) == Examples == The full code for a /doc page top usually looks like this: <pre> {{documentation subpage}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{high-use}} </pre> === Standard form === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use}}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use | |Wikipedia talk:High-risk templates }}</nowiki>}} === Rounding and + notation === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |49,500 |demo=A template that does not exist }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |49,500+ |demo=A template that does not exist }}</nowiki>}} === Editnotice form === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |form=editnotice }}</nowiki>}} === High risk === {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |demo=Yesno }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |demo=Yesno |no-percent=yes}}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |risk |demo=High-use }}</nowiki>}} {{nowiki template demo|code=<nowiki>{{high-use |risk |Wikipedia talk:High-risk templates |info=This is a very large number! |demo=Yesno}}</nowiki>}} == Technical details == The [[Template:High-use/sandbox|/sandbox]] and [[Template:High-use/testcases|/testcases]] links are the standard names for such subpages. If those pages are created, then the green /doc box for the template will detect them and link to them in its heading. For instance, see the top of this documentation. [[User:Ahechtbot|Ahechtbot]] compiles usage statistics for all templates with 2,000 or more transclusions, using [[User:Ahechtbot/transclusioncount.py]], and writes them to subpages of [[Module:Transclusion count/data]] (see [[Wikipedia:Bots/Requests for approval/Ahechtbot 6]]). These pages are usually updated every Sunday, but since running the query is resource intensive, it may be delayed or skipped if Wikipedia server usage is high. '''Important''': If a transclusion count is available in [[Module:Transclusion count/data]], any manually input values will be ignored by this template. == Supporting templates and modules == * {{tl|ombox}} which uses {{m2|Message box|ombox}} * {{tl|editnotice}} which uses {{m2|Message box|fmbox}} * {{m2|high-use|main}} * {{m2|transclusion count|fetch}} lzwxih3qrtyqvtw552p8v7c8r3phcmb 0 318715 1960959 2022-08-06T05:11:32Z Chantaru 47954 Nilipat ni Chantaru ang pahinang [[Belarus]] sa [[Biyelorusya]] mula sa redirect wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Biyelorusya]] g3c9jomhwi4tu582a244516vfi0vj2t