טשילע

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="yi">
  <siteinfo>
    <sitename>װיקיפּעדיע</sitename>
    <dbname>yiwiki</dbname>
    <base>https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%95%D7%99%D7%A4%D7%98_%D7%96%D7%99%D7%99%D7%98</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">מעדיע</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">באַזונדער</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">רעדן</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">באַניצער</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">באַניצער רעדן</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">װיקיפּעדיע</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">װיקיפּעדיע רעדן</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">טעקע</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">טעקע רעדן</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">מעדיעװיקי</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">מעדיעװיקי רעדן</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">מוסטער</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">מוסטער רעדן</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">הילף</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">הילף רעדן</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">קאַטעגאָריע</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">קאַטעגאָריע רעדן</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">פארטאל</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">פארטאל רעדן</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">יחידה</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">שיחת יחידה</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">גאדג'ט</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">שיחת גאדג'ט</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">הגדרת גאדג'ט</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">שיחת הגדרת גאדג'ט</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>טשילע</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1242</id>
    <revision>
      <id>580877</id>
      <parentid>530120</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T19:27:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <comment>לאנדווירטשאפט</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6993" xml:space="preserve">{{מדינה
| נאמען = טשילע
| שטאַט = רעפובליק פון טשילע&lt;br /&gt; República de Chile
| פאן בילד = flag of Chile.svg
| סימבאל בילד =   Coat of arms of Chile.svg 
| מאפע =     Chile (orthographic projection).svg
| זינגליד = [[נאציאנאלער הימען פון טשילע]]
| קאנטינענט = [[דרום אמעריקע]]
| אפיציעלע שפראך = [[שפאניש]]
| הויפטשטאט = [[סאנטיאגא]]
| רעגירונג =                    &lt;!--
| ראש מלוכה טיטל =    גרונטלעך: פרעזידענט --&gt;
| ראש מלוכה = [[סעוואסטיאן פיניערא]]
| פרעמיער מיניסטער = 
| גרינדונג דאטום = 
| פלאך מאס = 	756,950 
| וועלט גראדונג פלאך = 38סטע
| פראצענט וואסער = 
| באפעלקערונג צאל = 
| וועלט גראדונג באפעלעקרונג = 
| באפעלקערונג ענגקייט = 
| פראדוקט ווערדע = 
| וועלט גראדונג פראדוקט ווערדע = 43
| וואלוטע = 
| צייט זאנע = 
| אינטערנעט דאמיין = 
| טעלעפאן קאד = 
| באמערקונגען = 
}}
'''טשילע''' ({{שפראך-es|Chile}}), אפיציעל די '''רעפובליק פון טשילע''' ({{שפראך-es|República de Chile}}), איז אַ לאַנד אין דער מערב זייט פון [[דרום אַמעריקע]]. איר [[הױפּטשטאָט]] איז [[סאַנטיאַגאָ]]. זי באדעקט א לאנגן שמאלן שטח צווישן די [[אנדן]] אין מזרח און דעם [[פאציפישער אקעאן|פאציפישן אקעאן]] אין מערב. זי גרענעצט [[פערו]] צו צפון, [[באליוויע]] צו צפון־מזרח און ארגענטינע אין [[מזרח]]. די פאציפישע בארטן־ליניע איז לאנג  6,435 ק&quot;מ.

דער צענטער טייל פון טשילע האט צוויי גרויסע שטעט, סאנטיאגא און [[וואלפארייסא]], און האט א מיטלענדישן קלימאט, מיט דורכשניט טעמפעראטורן פון 28°C אין יאנואר און 11°C אין יולי.

טשילע&quot;ס [[אטאקאמא|צפון מדבר]] אנטהאלט גרויסע מינעראל-פארמעגן, בעיקר [[קופער]]. דרום טשילע איז רייך אין וועלדער און האט א קייט פון [[וואולקאן|וואולקאנען]] און אזערעס. דער דרום בארטן שליסט איין א סך קאנאלן, [[האלבאינזל]]ען און [[אינזל]]ען.

דעם 22סטן אפריל 2015 האט זיך אויפגעריסן דער [[קאלבוקא]] וואולקאן.

די באפעלקערונג פון טשילע איז 16.9 מיליאן (2009); פון זיי וואוינען 10 מיליאן אין צענטער טייל פון לאנד. א גרויסער טייל פון דער באפעלקערונג קומט פון איטאלינעשער און שפאנישער אפשטאמונג. 63% זענען [[קאטאליציזם|קאטאליקן]], 10% [[פראטעסטאנטן]], און א קליינער טייל זענען [[ייד]]ן.

[[טעקע: Pueblo de San Pedro de Atacama 2013-09-21 11-52-31.jpg |קליין|250px|]]

== געאגראפיע ==
גאנץ דרום טשילע ווערט גערעכנט א טייל פון [[פאטאגאניע]].

== געשיכטע ==

== עקאנאמיע ==

=== לאנדוויטשאפט ===
[[לאנדווירטשאפט]] אין טשילע שפארט איין א ברייטע רייע פון פארשידענע טעטיקייטן צוליב איר [[געאגראפיע]], [[קלימאט]] און [[געאלאגיע]]. היסטאריש איז לאנדווירטשאפט איינע פון די יסודות פון טשילע׳ס עקאנאמיע. היינטיקע צייטן ביישטייערן לאנדווירטשאפט צוזאמען מיט [[פישעריי]] און [[וואלד|וועלדער]] נאר 4.9% פונעם [[ברוטא אינלענדישער פראדוקט|בא״פ]] און באארבעטן 13.6% פונעם לאנד׳ס ארבעט-קראפט. טשילע איז איינער פון דער וועלט׳ס גרעסטע פראדוצירער פון [[קארש|קארשן]] און [[יאגדע|יאגדעס]], און איינער פון די 10 גרעסטע וועלט־פראדוצירער פון [[וויינטרויבן|טרויבן]], [[עפל]], [[קיווי יאגדע|קיווי]], [[פערשקע|פערשקעס]], [[פלוים|פלוימען]] און ניסלעך.&lt;ref&gt;[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL/ Agriculture in Chile, by FAO]&lt;/ref&gt; אנדערע הויפט לאנדווירטשאפט פראדוקטן זענען בארן, ציבל, ווייץ, קוקורוזע, האבער, קנאבל, אספארגוס, באנדלעך, רינדער פלייש, עופות, וואל, פיש, האלץ און העמפ. . טשילע באניצט  14,015 העקטארן פון לאנדווירטשאפט באדן.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.oecd.org/chile.htm|title=Chile – OECD Data|website=theOECD|language=en|access-date=2 November 2018}}&lt;/ref&gt;

== פאליטיק ==
טשילע האט אן אומאפהענגיקע געריכטיקע מאכט כולל אן אפעליר־געריכט און דאס [[העכסטע געריכט פון טשילע]].

== דעמאגראפיע ==
אין דעם צענזוס פון 2002 האט טשילע געהאט א באפעלקערונג פון 15.1 מיליאן מענטשן. פון זיי וואוינען 40% אין [[סאנטיאגא]] און די ארומיקע געגנטן.

טשילע האט א פילעטנישע געזעלשאפט. א מערהייט פון דער באפעלקערונג האבן אן אייראפעאישן אפשטאם, בעיקר [[שפאניער]], ווי אויך [[דייטשע]], [[איטאליענער]], [[אירישע]], [[בריטישע]], [[שווייצער]] און [[קראאטן]]. לויט גענעטישע אונטערזוכונגען האט אן ערך איין העלפט פון דער באפעלקערונג זיינען [[מעטיס]]ן, וואס הייסט אז האבן אויך אורעלטערן צווישן אינדיאנער מיט נאך א קליינעם בייטראג פון [[אפריקאנער]].  בלויז 8% זיינען געהערן צו אבאריגענען, דערהויפּט [[מאפוטשע]] אינדיאנער. 

די דייטשע אימיגראנטן וואס זענען געקומען אין טשילע אין די 1850ער יארן האבן זיך באזעצט אין דרום טייל פון לאנד, בעיקר אין [[וואלדיוויא]] און [[לאס אנכעלעס, טשילע|לאס אנכעלעס]].
{{-}}

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}{{ארגאניזאציע פאר עקאנאמישע קאאפעראציע און אנטוויקלונג}}

[[קאַטעגאָריע:טשילע|*]]
{{דרום-אמ-געא-שטומף}}</text>
      <sha1>4p9qcxgjeov56nkerbqztkx8jhivcq3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>580878</id>
      <parentid>580877</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T19:29:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <comment>/* לאנדוויטשאפט */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7023" xml:space="preserve">{{מדינה
| נאמען = טשילע
| שטאַט = רעפובליק פון טשילע&lt;br /&gt; República de Chile
| פאן בילד = flag of Chile.svg
| סימבאל בילד =   Coat of arms of Chile.svg 
| מאפע =     Chile (orthographic projection).svg
| זינגליד = [[נאציאנאלער הימען פון טשילע]]
| קאנטינענט = [[דרום אמעריקע]]
| אפיציעלע שפראך = [[שפאניש]]
| הויפטשטאט = [[סאנטיאגא]]
| רעגירונג =                    &lt;!--
| ראש מלוכה טיטל =    גרונטלעך: פרעזידענט --&gt;
| ראש מלוכה = [[סעוואסטיאן פיניערא]]
| פרעמיער מיניסטער = 
| גרינדונג דאטום = 
| פלאך מאס = 	756,950 
| וועלט גראדונג פלאך = 38סטע
| פראצענט וואסער = 
| באפעלקערונג צאל = 
| וועלט גראדונג באפעלעקרונג = 
| באפעלקערונג ענגקייט = 
| פראדוקט ווערדע = 
| וועלט גראדונג פראדוקט ווערדע = 43
| וואלוטע = 
| צייט זאנע = 
| אינטערנעט דאמיין = 
| טעלעפאן קאד = 
| באמערקונגען = 
}}
'''טשילע''' ({{שפראך-es|Chile}}), אפיציעל די '''רעפובליק פון טשילע''' ({{שפראך-es|República de Chile}}), איז אַ לאַנד אין דער מערב זייט פון [[דרום אַמעריקע]]. איר [[הױפּטשטאָט]] איז [[סאַנטיאַגאָ]]. זי באדעקט א לאנגן שמאלן שטח צווישן די [[אנדן]] אין מזרח און דעם [[פאציפישער אקעאן|פאציפישן אקעאן]] אין מערב. זי גרענעצט [[פערו]] צו צפון, [[באליוויע]] צו צפון־מזרח און ארגענטינע אין [[מזרח]]. די פאציפישע בארטן־ליניע איז לאנג  6,435 ק&quot;מ.

דער צענטער טייל פון טשילע האט צוויי גרויסע שטעט, סאנטיאגא און [[וואלפארייסא]], און האט א מיטלענדישן קלימאט, מיט דורכשניט טעמפעראטורן פון 28°C אין יאנואר און 11°C אין יולי.

טשילע&quot;ס [[אטאקאמא|צפון מדבר]] אנטהאלט גרויסע מינעראל-פארמעגן, בעיקר [[קופער]]. דרום טשילע איז רייך אין וועלדער און האט א קייט פון [[וואולקאן|וואולקאנען]] און אזערעס. דער דרום בארטן שליסט איין א סך קאנאלן, [[האלבאינזל]]ען און [[אינזל]]ען.

דעם 22סטן אפריל 2015 האט זיך אויפגעריסן דער [[קאלבוקא]] וואולקאן.

די באפעלקערונג פון טשילע איז 16.9 מיליאן (2009); פון זיי וואוינען 10 מיליאן אין צענטער טייל פון לאנד. א גרויסער טייל פון דער באפעלקערונג קומט פון איטאלינעשער און שפאנישער אפשטאמונג. 63% זענען [[קאטאליציזם|קאטאליקן]], 10% [[פראטעסטאנטן]], און א קליינער טייל זענען [[ייד]]ן.

[[טעקע: Pueblo de San Pedro de Atacama 2013-09-21 11-52-31.jpg |קליין|250px|]]

== געאגראפיע ==
גאנץ דרום טשילע ווערט גערעכנט א טייל פון [[פאטאגאניע]].

== געשיכטע ==

== עקאנאמיע ==

=== לאנדוויטשאפט ===
[[לאנדווירטשאפט]] אין טשילע שפארט איין א ברייטע רייע פון פארשידענע טעטיקייטן צוליב איר [[געאגראפיע]], [[קלימאט]] און [[געאלאגיע]]. היסטאריש איז לאנדווירטשאפט איינע פון די יסודות פון טשילע׳ס עקאנאמיע. היינטיקע צייטן ביישטייערן לאנדווירטשאפט צוזאמען מיט [[פישעריי]] און [[וואלד|וועלדער]] נאר 4.9% פונעם [[ברוטא אינלענדישער פראדוקט|בא״פ]] און באארבעטן 13.6% פונעם לאנד׳ס ארבעט-קראפט. טשילע איז איינער פון דער וועלט׳ס גרעסטע פראדוצירער פון [[קארש|קארשן]] און [[יאגדע|יאגדעס]], און איינער פון די 10 גרעסטע וועלט־פראדוצירער פון [[וויינטרויבן|טרויבן]], [[עפל]], [[קיווי יאגדע|קיווי]], [[פערשקע|פערשקעס]], [[פלוים|פלוימען]] און ניסלעך.&lt;ref&gt;[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL/ Agriculture in Chile, by FAO]&lt;/ref&gt; אנדערע הויפט לאנדווירטשאפט פראדוקטן זענען בארן, [[ציבל]], [[ווייץ]], [[קוקורוזע]], [[האבער]], [[קנאבל]], [[אספארגוס]], [[באנדלעך]], רינדער [[פלייש]], עופות, וואל, פיש, האלץ און העמפ. טשילע באניצט  14,015 העקטארן פון לאנדווירטשאפט באדן.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.oecd.org/chile.htm|title=Chile – OECD Data|website=theOECD|language=en|access-date=2 November 2018}}&lt;/ref&gt;

== פאליטיק ==
טשילע האט אן אומאפהענגיקע געריכטיקע מאכט כולל אן אפעליר־געריכט און דאס [[העכסטע געריכט פון טשילע]].

== דעמאגראפיע ==
אין דעם צענזוס פון 2002 האט טשילע געהאט א באפעלקערונג פון 15.1 מיליאן מענטשן. פון זיי וואוינען 40% אין [[סאנטיאגא]] און די ארומיקע געגנטן.

טשילע האט א פילעטנישע געזעלשאפט. א מערהייט פון דער באפעלקערונג האבן אן אייראפעאישן אפשטאם, בעיקר [[שפאניער]], ווי אויך [[דייטשע]], [[איטאליענער]], [[אירישע]], [[בריטישע]], [[שווייצער]] און [[קראאטן]]. לויט גענעטישע אונטערזוכונגען האט אן ערך איין העלפט פון דער באפעלקערונג זיינען [[מעטיס]]ן, וואס הייסט אז האבן אויך אורעלטערן צווישן אינדיאנער מיט נאך א קליינעם בייטראג פון [[אפריקאנער]].  בלויז 8% זיינען געהערן צו אבאריגענען, דערהויפּט [[מאפוטשע]] אינדיאנער. 

די דייטשע אימיגראנטן וואס זענען געקומען אין טשילע אין די 1850ער יארן האבן זיך באזעצט אין דרום טייל פון לאנד, בעיקר אין [[וואלדיוויא]] און [[לאס אנכעלעס, טשילע|לאס אנכעלעס]].
{{-}}

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}{{ארגאניזאציע פאר עקאנאמישע קאאפעראציע און אנטוויקלונג}}

[[קאַטעגאָריע:טשילע|*]]
{{דרום-אמ-געא-שטומף}}</text>
      <sha1>0ulhip02m845zb7cme2tn5ha0i9qlhy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>580879</id>
      <parentid>580878</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T19:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* לאנדווירטשאפט */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7025" xml:space="preserve">{{מדינה
| נאמען = טשילע
| שטאַט = רעפובליק פון טשילע&lt;br /&gt; República de Chile
| פאן בילד = flag of Chile.svg
| סימבאל בילד =   Coat of arms of Chile.svg 
| מאפע =     Chile (orthographic projection).svg
| זינגליד = [[נאציאנאלער הימען פון טשילע]]
| קאנטינענט = [[דרום אמעריקע]]
| אפיציעלע שפראך = [[שפאניש]]
| הויפטשטאט = [[סאנטיאגא]]
| רעגירונג =                    &lt;!--
| ראש מלוכה טיטל =    גרונטלעך: פרעזידענט --&gt;
| ראש מלוכה = [[סעוואסטיאן פיניערא]]
| פרעמיער מיניסטער = 
| גרינדונג דאטום = 
| פלאך מאס = 	756,950 
| וועלט גראדונג פלאך = 38סטע
| פראצענט וואסער = 
| באפעלקערונג צאל = 
| וועלט גראדונג באפעלעקרונג = 
| באפעלקערונג ענגקייט = 
| פראדוקט ווערדע = 
| וועלט גראדונג פראדוקט ווערדע = 43
| וואלוטע = 
| צייט זאנע = 
| אינטערנעט דאמיין = 
| טעלעפאן קאד = 
| באמערקונגען = 
}}
'''טשילע''' ({{שפראך-es|Chile}}), אפיציעל די '''רעפובליק פון טשילע''' ({{שפראך-es|República de Chile}}), איז אַ לאַנד אין דער מערב זייט פון [[דרום אַמעריקע]]. איר [[הױפּטשטאָט]] איז [[סאַנטיאַגאָ]]. זי באדעקט א לאנגן שמאלן שטח צווישן די [[אנדן]] אין מזרח און דעם [[פאציפישער אקעאן|פאציפישן אקעאן]] אין מערב. זי גרענעצט [[פערו]] צו צפון, [[באליוויע]] צו צפון־מזרח און ארגענטינע אין [[מזרח]]. די פאציפישע בארטן־ליניע איז לאנג  6,435 ק&quot;מ.

דער צענטער טייל פון טשילע האט צוויי גרויסע שטעט, סאנטיאגא און [[וואלפארייסא]], און האט א מיטלענדישן קלימאט, מיט דורכשניט טעמפעראטורן פון 28°C אין יאנואר און 11°C אין יולי.

טשילע&quot;ס [[אטאקאמא|צפון מדבר]] אנטהאלט גרויסע מינעראל-פארמעגן, בעיקר [[קופער]]. דרום טשילע איז רייך אין וועלדער און האט א קייט פון [[וואולקאן|וואולקאנען]] און אזערעס. דער דרום בארטן שליסט איין א סך קאנאלן, [[האלבאינזל]]ען און [[אינזל]]ען.

דעם 22סטן אפריל 2015 האט זיך אויפגעריסן דער [[קאלבוקא]] וואולקאן.

די באפעלקערונג פון טשילע איז 16.9 מיליאן (2009); פון זיי וואוינען 10 מיליאן אין צענטער טייל פון לאנד. א גרויסער טייל פון דער באפעלקערונג קומט פון איטאלינעשער און שפאנישער אפשטאמונג. 63% זענען [[קאטאליציזם|קאטאליקן]], 10% [[פראטעסטאנטן]], און א קליינער טייל זענען [[ייד]]ן.

[[טעקע: Pueblo de San Pedro de Atacama 2013-09-21 11-52-31.jpg |קליין|250px|]]

== געאגראפיע ==
גאנץ דרום טשילע ווערט גערעכנט א טייל פון [[פאטאגאניע]].

== געשיכטע ==

== עקאנאמיע ==

=== לאנדווירטשאפט ===
[[לאנדווירטשאפט]] אין טשילע שפארט איין א ברייטע רייע פון פארשידענע טעטיקייטן צוליב איר [[געאגראפיע]], [[קלימאט]] און [[געאלאגיע]]. היסטאריש איז לאנדווירטשאפט איינע פון די יסודות פון טשילע׳ס עקאנאמיע. היינטיקע צייטן ביישטייערן לאנדווירטשאפט צוזאמען מיט [[פישעריי]] און [[וואלד|וועלדער]] נאר 4.9% פונעם [[ברוטא אינלענדישער פראדוקט|בא״פ]] און באארבעטן 13.6% פונעם לאנד׳ס ארבעט-קראפט. טשילע איז איינער פון דער וועלט׳ס גרעסטע פראדוצירער פון [[קארש|קארשן]] און [[יאגדע|יאגדעס]], און איינער פון די 10 גרעסטע וועלט־פראדוצירער פון [[וויינטרויבן|טרויבן]], [[עפל]], [[קיווי יאגדע|קיווי]], [[פערשקע|פערשקעס]], [[פלוים|פלוימען]] און ניסלעך.&lt;ref&gt;[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL/ Agriculture in Chile, by FAO]&lt;/ref&gt; אנדערע הויפט לאנדווירטשאפט פראדוקטן זענען בארן, [[ציבל]], [[ווייץ]], [[קוקורוזע]], [[האבער]], [[קנאבל]], [[אספארגוס]], [[באנדלעך]], רינדער [[פלייש]], עופות, וואל, פיש, האלץ און העמפ. טשילע באניצט  14,015 העקטארן פון לאנדווירטשאפט באדן.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.oecd.org/chile.htm|title=Chile – OECD Data|website=theOECD|language=en|access-date=2 November 2018}}&lt;/ref&gt;

== פאליטיק ==
טשילע האט אן אומאפהענגיקע געריכטיקע מאכט כולל אן אפעליר־געריכט און דאס [[העכסטע געריכט פון טשילע]].

== דעמאגראפיע ==
אין דעם צענזוס פון 2002 האט טשילע געהאט א באפעלקערונג פון 15.1 מיליאן מענטשן. פון זיי וואוינען 40% אין [[סאנטיאגא]] און די ארומיקע געגנטן.

טשילע האט א פילעטנישע געזעלשאפט. א מערהייט פון דער באפעלקערונג האבן אן אייראפעאישן אפשטאם, בעיקר [[שפאניער]], ווי אויך [[דייטשע]], [[איטאליענער]], [[אירישע]], [[בריטישע]], [[שווייצער]] און [[קראאטן]]. לויט גענעטישע אונטערזוכונגען האט אן ערך איין העלפט פון דער באפעלקערונג זיינען [[מעטיס]]ן, וואס הייסט אז האבן אויך אורעלטערן צווישן אינדיאנער מיט נאך א קליינעם בייטראג פון [[אפריקאנער]].  בלויז 8% זיינען געהערן צו אבאריגענען, דערהויפּט [[מאפוטשע]] אינדיאנער. 

די דייטשע אימיגראנטן וואס זענען געקומען אין טשילע אין די 1850ער יארן האבן זיך באזעצט אין דרום טייל פון לאנד, בעיקר אין [[וואלדיוויא]] און [[לאס אנכעלעס, טשילע|לאס אנכעלעס]].
{{-}}

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}{{ארגאניזאציע פאר עקאנאמישע קאאפעראציע און אנטוויקלונג}}

[[קאַטעגאָריע:טשילע|*]]
{{דרום-אמ-געא-שטומף}}</text>
      <sha1>4oat0zsnkrk397n6gaz2mttxo31bxc8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>וולאדימיר פוטין</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20875</id>
    <revision>
      <id>580874</id>
      <parentid>578233</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T16:13:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6896" xml:space="preserve">{{אנפירער}}[[טעקע:George Bush and Vladimir Putin 2008-04-05.jpg|קליין|מיט [[דזשארדזש וו. בוש]] אין [[סאטשי]], 2008]]
'''וולאדימיר פוטין''' ([[רוסיש]]: '''Владимир Владимирович Путин''', געבוירן דעם [[7טן אקטאבער]] [[1952]]) איז געווארן דער [[פירער]] פון רוסלאנד אין 2008.

עס איז ווייניג באקאנט וועגן אים פון זיין פארגאנגענהייט, ער איז א געוועזענער [[קא גע בע]] פירער.

פוטין איז ערוועלט געווארן צו זיין דער פירער פון רוסלאנד דורך דעם פריערדיגן פירער פון רוסלאנד [[באריס יעלצין]]. ער האט איבערגענומען רוסלאנד ווען די רוסן זענען געווען אין זייער א נידריגן מצב, צוליב די קאנטראווערסיאלע פראגראמען וואס יעלצין מיט זיין קליקע האבן איינגעפירט אין רוסלאנד מציל צו זיין די רוסישע עקאנאמיע.

ער איז געבליבן פאפולער אין רוסלאנד, ער איז צוויי מאל ערוויילט געווארן מיט דעמאקראטישע וואלן אין רוסלאנד, און דער דורכשניטליכער רוס גלייכט אים.

ער ווערט גערופן א דיקטאטאר: זיינע פאליטישע קעגנער, ווי [[אלעקסיי נאוואלני]], ווארפט ער אריין אין טורמע.

== עקאנאמיש ==
[[טעקע:Vladimir Putin wedding-2.jpg|שמאל|ממוזער|ולדימיר פוטין מיט ווייב [[לודמילה פוטינה|לודמילא פוטינא]] , 28 יולי [[1983]]]]
[[טעקע:Vladimir Putin 17 July 2000-1.jpg|קליין|250px|וולאדימיר פוטין]]
פאקטיש האט ער געהאט הצלחה אין אויפלעבן דאס רוסישע געלד, רוסלאנד האט אונטער זיין אדמיניסטראציע געהאט געלד, די עקאנאמיע איז געוון גוט, און געמאכט אסאך ביזנעס אינטערעסין מיט די אראבישע וועלט.
[[טעקע:Bush&amp;Putin33rdG8.jpg|שמאל|ממוזער|250px|ולדימיר פוטין מיט [[דזשארדזש וו. בוש]] יאר [[2007]]]]

== נאציאנאל ==
אזוי ווי ער איז געווען א קא גע בע מאן, איז ער זייער נאציאנאליסטיש געשטימט, די מיליטער גלייכט אים און ער נעמט זיך שטארק אהן פאר די אינטערעסין פון די רוסן ווי אימער ער איז אין אויסלאנד. מאנכע זאגן אז ער איז געשטאנען אונטער די אקציע אין דרזשאזידע אין יאר 2008.

פוטין איז דער פארלייגער פון [[פוטיניזם]].
== קריטיק ==
פון דער אנדערער זייט האט ער אבער אוועקגענומען אסאך פרייהייט פון די רוסן, ער האט נאצילאניזירט אסאך גרויסע ביזנעסער וואס זענען דער רוקען ביין פון די עקאנמיע, ווי קארס, גאזאלין, אויך האלט ער אהן זייער א שטארקע האנט אויף די מידיא, דאס הייסט אז מען לאזט נישט קריטיגיקירן די אפציעלע רעגירונג, עס איז א פאקט אין רוסלאנד אויב שטעלט זיך אויף א צייטונג און שרייבט בייסיגע ארטיקלן קעגן די רעגירונג, ווערט דער צייטונג געשפארט און אסאך מאל טרעפט מען דעם שרייבער טויט, די זעלבע מיט א טלעוויזיע וואס קריטקירט דעם אפציעלע שפאן פון די רעגירונג, אט דאס אלעס ווערט געזעהן ווי ער נעמט אוועק די פרייהט און עס שטערט פאר א בליעהנדע עקאנמיע, ווייל ביזנעס לייט האבן מורא צו אינוועסטירן אויב די רעגירונג מישט זיך אריין און קענען צו נעמען זייער געלד, און אויב מען קען נישט קריטיקירן, ווייל קריטיק איז א גרויסער טובה און א גוטע זייך, ספעציעל ביי ביזנעס און ביי קאנקורענץ. און זייער אסאך האבן מורא, אז רוסלאנד וועט זיך אונטער פוטין צוריק גליטשן צו א סארט דיקטאטור, וואס די רוסן זענען געוואוינט דערצו סיי פון די צייטן פון קאמוניזים און פאר דעם אין די צייטן פונעם רוסישן צאר.

אין דער צייט וואס ער איז געווען דער פירער פון רוסלאנד האט ער גוט געלעבט מיט [[פאראייניגטע שטאטן|אמעריקע]] און מיט דעם אמאריקאנער פרעזידענט [[בוש]], און כאטש עס איז דא אסאך מיינוג דיפערענצן צווישן די צוויי גרויסע וועלט מאכטן, דאך קומען זיי זיך מער ווייניגער דורך אויף די גרויסע אישוס, אמעריקא איז צופרידן אז רויסלאנד שפיצט נישט קעגן איהר איהרע נוקלארע שפיצן, און אז רוסלאנד זיכט נישט אויסצושפרייטן איהרע נעגל אין דער וועלט, דער אמעריקאנער רעגירונג קימערט זיך ווייניג אויף די פרייהייט פון די רוסן זעלבסט.

נאך אכט יאר זיין פרעמיער האט ער אויפגעגעבן זיין בענקל, ווייל אזוי זאגט די רויסישע געזעץ, עס איז אריין געקומען זיין נאכפאלגער [[דמיטרי מעדוועדאוו]] אלס פרעמיער, וואס פוטין זעלבסט האט אויסגעוועלט, און וויבאלד די רוסן גלייכן פוטין האבן זיי ערוועלט זיין נאכפאלגער אויך, פוטין אליין איז נישט אוועק פון די רעגירונג ער איז געווארן פרעזידענט אנשטאט פרעמיער, די מערב וואלט באשולדיגט אז אין פאקט פירט פוטין נאך אלץ רוסלאנד, און זיין נאכפאלגערהאט ער באשטימט בלויז כדי זיינע קריטיקירער זאלן נישט האבן א טענה אז ער מוז אפטערעטן פון דער רעגירונג.

{{גרונטסארטיר:פוטין}}

[[קאַטעגאָריע:פרעמיער מיניסטארן פון רוסלאנד]]
[[קאַטעגאָריע:רוסישע פאליטיקער]]</text>
      <sha1>o6y1zykzu27nhdws6q0wax0m5egf54t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>בייערן</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25766</id>
    <revision>
      <id>580876</id>
      <parentid>572680</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T16:38:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <comment>לאנדווירטשאפט</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1814" xml:space="preserve">{{לאנד פון דייטשלאנד
|נאמען=בײַערן
|אמטשפראך נאמען=Bayern
|מאפע=Deutschland Lage von Bayern.svg
|פאן בילד=Flag_of_Bavaria_(lozengy).svg
|הערב בילד=Coat of arms of Bavaria.svg
|שפראכן=[[דײַטשיש]]
|הויפטשטאט=[[מינכן]]
|גרינדונג דאטום=1919
|שטח= 70,549
|באפעלקערונג צאל= 12,595,891
|באפעלקערונג געדיכטקייט=180
|פרעמיער מיניסטער=[[הארסט זעהאפער]]
|פארטייען=
|קאד=DE-BY
|וועב זייט=www.bayern.de
}}
'''בײַערן''' ({{שפראך-de|Bayern}}) איז אַ לאנד (פּראָװינץ) אין דרום-דײַטשלאַנד און אַן אַמאָליקע [[מלוכה]]. בײַערנ'ס [[הױפּטשטאָט]] איז [[מינכן]]. פֿון אַלע דײַטשע פּראָװינצן האָט בײַערן דער גרעסטער [[שטח]], 70,549 ק&quot;מ, און א באפעלקערונג פון אומגעפער 12.5 מיליאן מענטשן.

די גרעסטע שטעט אין בייערן זענען: [[מינכן]], [[נירנבערג]], [[אויגסבורג]] און [[רעגענסבורג]].

== היסטאריע ==
די בייערישע שטאמען פון א ראיאן צפון פון די [[אלפן]]. זיי האבן גערעדט אלט-הויכדייטש.

== עקאנאמיע ==

=== לאנדווירטשאפט ===
אין באוואריע וואקסן:

* האפן
* [[קארפ]] און [[פארעל]]
* [[אספארגוס|ספארזשע]]

== בארימטע מענטשן פון בייערן ==
* [[אלברעכט דירער]]
* [[רישארד שטרויס]]
* [[מאקס פלאנק]]

{{דייטשע לענדער}}
{{אייראפע-געא-שטומף}}

[[קאַטעגאָריע:לענדער אין דייטשלאנד]]</text>
      <sha1>bfwupuihxpmff94p8dct120xv6swp6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>קאנסעפסיאן</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35977</id>
    <revision>
      <id>580873</id>
      <parentid>528366</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T15:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6899" xml:space="preserve">{{יישוב
|נאמען=
|סארט יישוב=שטאט
|אמטשפראך נאמען=Concepción
|הערב=Coat of arms of Concepcion, Chile.svg
|פאן=Flag of Concepcion, Chile.svg
|בילד=Concepcion-Chile(001).jpg
|באשרייבונג=קאנסעפסיאן שטאט
|מדינה= {{פאן טשילע}}
|אפטייל טיפ= פראווינץ
|אפטייל נאמען= [[קאנסעפסיאן פראווינץ]]
|געביט=
|ראיאן= [[ביאביא ראיאן|ביאביא]]
|דיסטריקט=
|בירגערמייסטער=
|גובערנאטאר=
|טיפ אונטעראפטייל=
|דיסטריקטן אין ראיאן=
|שטעט אין ראיאן=
|ראיאן הויפטשטאט= קאנסעפסיאן
|מוטערשטאט=
|אפיציעלע שפראך= [[שפאניש]]
|שטח=222
|הייך= 12
|גרינדונג דאטע= [[5טן אקטאבער]] [[1550]]
|באפעלקערונג=216,061
|באפעלקערונג יאר=2002
|באפעלקערונג הערה=
|מטרופולין=
|הערת מטרופולין=
|צפיפות=
|קאארדינאטן=
{{Coord|36|49|S|73|03|W|display=title,inline}}
|צייט זאנע=
|אתר אינטרנט=http://www.concepcion.cl
|מאפע=
|פרטימדיקע מאפע=
|סטאטיסטיק=
}}
'''קאנסעפסיאן''' ({{שפראך-es|Concepción}}) איז א שטאט אין [[טשילע]] מיט 216,061 איינוואוינער (2002 צענזוס). ער איז די הויפטשטאט פון [[קאנסעפסיאן פראווינץ]] און דעם [[ביאביא ראיאן]].

אין דער שטאט געפינען זיך דער [[אוניווערסיטעט פון קאנסעפסיאן]] און דער [[אוניווערסיטעט פון ביא-ביא]]. 

== היסטאריע ==
די שטאָט איז געגרינדעט דורך דעם שפּאַנישן פארכאפער פּעדראָ דע וואַלדיוויאַ אין 1550.

== עקאנאמיע ==
די עקאנאמיע באשטייט בעיקר פון פאבריקאציע אינדוסטריעס, האנדל, פארשפרייטונג און דינסט צענטערן.

== געאגראפיע ==
די שטאט איז פלאצירט אינעם [[טאל פון מאכא]] נישט ווייט פונעם [[ביאביא (טייך)|ביאביא טייך]].

== טראנספארט ==
ארום דער שטאט און דער קאמונע געפינען זיך שטאטישע און צווישן־פראווינץ בוסן און באנען.
&lt;!--  In the commune of [[Talcahuano]] is situated the [[Carriel Sur International Airport]] and the [[Port of San Vicente]] and in the commune of [[Penco]] is situated the [[Port of Lirquén]]. --&gt;

== דעמאגראפיע ==
&lt;center&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;float: center;&quot;
|-
! יאָר !! באַפעלקערונג !! רעפערענץ
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 2012 || 229,684 || &lt;ref name=&quot;proyec&quot;&gt;Projections by the [[נאציאנאלער אינסטיטוט פון סטאטיסטיר (טשילע)|INE]].&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 2006 || 225,158 || &lt;ref name=&quot;proyec&quot;/&gt;
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 2002 || 216,061 || &lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;According to Census 2002, operated by the [[נאציאנאלער אינסטיטוט פון סטאטיסטיר (טשילע)|INE]]. Note that the agency's projections indicate that 2006 the estimated population of 225,158 inhabitants.&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 1992 || 326,784 || &lt;ref name=&quot;cenanti&quot;&gt;According to [http://www.censo2002.cl/menu_superior/ultimos/index.htm Last 5 census], the [[נאציאנאלער אינסטיטוט פון סטאטיסטיר (טשילע)|INE]]&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 1982 || 267,891 || &lt;ref name=&quot;cenanti&quot;/&gt;
|-style=&quot;text-align:center;&quot;
| 1970 || 161,006 || &lt;ref name=&quot;cenanti&quot;/&gt;
|}
&lt;/center&gt;

== קלימאט ==
דער קלימאט אין קאנסעפסיאן איז מיטלענדיש, מיט טרוקענע זומערן, מיט נישט מער ווי 1200 מ&quot;מ רעגן א יאר. קאנסעפסיאן האט אן ענליכע קלימאט דורכאויס דעם יאר.
&lt;div style=&quot;width:75%&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;margin: 0 1em 0 1em; text-align:center&quot; width=&quot;90%&quot; 
|-
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;14&quot; style=&quot;background:#ccccff;&quot; | [[טעקע:Nuvola apps kweather.svg|22px]] '''דורכשניטלעכע טעמפּעראַטורן פֿאַר קאנסעפסיאן (טשילע)'''* [[File:Weather-rain-thunderstorm.svg|22px]]
|-style=&quot;background:#DCDCDC&quot;
!מאָנאַט
!יאנואר
!פעברואר
!מערץ
!אפריל
!מיי
!יוני
!יולי
!אויגוסט
!סעפטעמבער
!אקטאבער
!נאוועמבער
!דעצעמבער
!יאָר
|-
| דורכשניטלעכער מאַקסימום (°C) || 22,1 || 21,8 || 20,3 || 17,9 || 15,3 || 13,4 || 12,9 || 13,6 || 14,9 || 16,6 || 18,7 || 20,9 || 17,37
|-
| דורכשניטלעכער מינימום (°C) || 11,1 || 10,9 || 9,6 || 8,4 || 8 || 6,6 || 5,9 || 6 || 6,5 || 7,6 || 8,9 || 10,5 || 8,33
|-
| רעגן (mm) || 18 || 15 || 23 || 69 || 202 || 241 || 210 || 137 || 91 || 64 || 37 || 24 || 1130,6
|}
&lt;center&gt;&lt;small&gt;*''&lt;ref&gt;
{{לינקשפראך|שפאניש}}
[http://164.77.222.61/climatologia/publicaciones/Estadistica_ClimatologicaII.pdf Meteo Chile, Información climatológica de estaciones chilenas, December 2013] Retrieved on February 6, 2014
&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;
&lt;/div&gt;

== בילדער ==
&lt;gallery perrow=&quot;4&quot;&gt;
File:Arco de Medicina UdeC.jpg|
File:Moderno Edificio en Concepción.jpg|
File:Desembocadura del Biobío.jpg|
File:Ex Catedral de Concepción.jpg|
File:Biobus01.jpg|
File:Hotel El Araucano.JPG|
File:Plaza de Armas Concepción.jpg|
&lt;/gallery&gt;


== שוועסטער שטעט ==
קאנסעפסיאן האט די פאלגנדע שוועסטער שטעט:
* {{פאן בראזיל|[[קאסקאוועל]]}}
* {{פאן ארגענטינע|[[לא פלאטא]]}}
* {{פאן מעקסיקא|[[מאנטערעי]]}}
* {{פאן פאראייניגטע שטאטן|[[מינעסאטע]]}} 
* {{פאן ניי זילאנד|[[אקלאנד]]}}
* [[בית לחם]]
* {{פאן עקוואדאר|[[קווענקא]]}}
* {{פאן עקוואדאר|[[גאיאקוויל]]}}

== זעט אויך ==
* [[גרויס קאנסעפסיאן]]

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}
* Ida Stevenson Weldon Vernon (1969) ''Pedro de Valdivia, Conquistador of Chile'', Greenwood Press
* John Milton Nickles, Marie Siegrist (1965) ''Bibliography and Index of Geology Exclusive of North America'', Geological Society of America, v.28

== וועבלינקען ==
* [http://www.concepcion.cl  אפיציעלער וועבארט פון קאנסעפסיאן מוניציפאליטעט] {{לינקשפראך|שפאניש}}
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/130916/Concepcion Encyclopædia Britannica — Concepción] ([[ענגליש]])
{{Commonscat|Concepción, Chile}}

[[קאַטעגאָריע:שטעט אין טשילע]]
{{דרום-אמ-געא-שטומף}}</text>
      <sha1>0ku0ex4k1ltjxrikezha1q5750wp13f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>אספארגוס</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41848</id>
    <revision>
      <id>580875</id>
      <parentid>488235</parentid>
      <timestamp>2022-08-14T16:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2753" xml:space="preserve">'''אַספּאַרגוּס''' אדער '''ספּאַרזשע''' איז א סארט דינע לענגליכע פאפולערע גרינצייג וואס וואקסט אין פרילינג.

== היסטאריע ==

מען פלעגט עס אמאל נוצן אלס מעדיצין צוליב זיין אייגנארטיגן טעם.

אין [[עגיפטן]] פלעגט מען עס עסן פארפרוירן און אזוי אויך אין גריכנלאנד, שפאניע, סיריע און אין דער רוימישער אימפעריע.

== וואוקס און אימפארטן ==

דער הויפט פראדוצירער (ביי 2004) פון אספארגוס איז [[כינע]]. דערנאך קומט: [[פערו]], [[דייטשלאנד]] און די פאראייניגטע שטאטן.

אין די פאראייניגטע שטאטן וואקסט עס בעיקר אין [[קאליפארניע]], [[מישיגען]] און וואשינגטאן.

און די פאראייניגטע שטאטן איז דער וועלטס הויפט אימפארטירער פון אספארגוס.

== סארטן ==
עס זענען פאראן אויפן מארק צוויי סארטן: די גרינע און ווייסע.

די גרינע איז די נאטורליכע און איז צו באקומען אין אמעריקע.

די ווייסע איז בעיקר פארשפרייט אין אייראפע, און ווערט געמאכט דורכן צודעקן די געוויקס מיט ערד אז ס'זאל נישט צוקומען דערצו קיין לופט.

אין אייראפע איז עס בכלל שטארק פארשפרייט און אין דייטשלאנד ווערט אפילו געפראוועט אן אספארגוס יו&quot;ט.

עס קען ווערן געגעסן רויערהייט, אבער רוב מענטשן פירן זיך עס צו קאכן אין זאלץ וואסער אדער בראטן צומאל מיט אויל אדער אנדערע געווירצן.

אויך קען מען קויפן מארינירטן אספארגוס אין גלאזערנע פלעשער.

ווען מען קאכט עס אין וואסער, ברויך מען אכטונג געבן עס נישט צו קאכן צו לאנג. נאר צום מערסטנס פינעף מינוט.

עס זענען פאראן צו קויפן ספעציעלע שמאלע און הויכע כלים צו קענען קאכן דערין די אספארגוס גאנצערהייט.

== וועבלינקען ==
* [http://yiddish2.forward.com/node/4096 רעצעפט פאר ספארזשע מיט ארבעס]
* http://www.asparagus.org/
* [http://www.vegetablegardener.com/item/2564/how-to-grow-asparagus/page/all ווי אזוי צו פלאנצן אספארגוס]

[[קאַטעגאָריע:גרינסן]]</text>
      <sha1>6feoja7hamu5uw2sf53qkbb1ukvm52f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ארטור לאנגערמאן</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53625</id>
    <revision>
      <id>580872</id>
      <timestamp>2022-08-14T14:38:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kornff</username>
        <id>45601</id>
      </contributor>
      <comment>Translated Biography. Content in this edit is translated from the existing French Wikipedia article at [[fr:Arthur Langerman]]; see its history for attribution.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13966" xml:space="preserve">{{אישיות
|נאמען=ארתור לאנגערמאן
|קוואלשפראך נאמען = Arthur Langerman
|פרסים=דער מענטש פונ'ם יאהר 2020
|מדינה= בעלגיע
|עיסוק=דיאמאנט-סוחר, איבערזעצער, פארזאמלער
|בילד=Arthur Langerman.jpg}}

'''ארתור אויזשען לאנגערמאן פאלסע שווארצבערג''', ווערט אויך גערופען '''ארתור לאנגערמאן''', איז געבוירען דעם 21 –סטען אויגוסט 1942 אין בארגערהויט, א פארשטאט פון [[אנטווערפן]]. ער איז א בעלגישער דיאמאנט-סוחר און פאבריקאנט,  וועלכער האט אויפגעבויט זיין גאנצע קאריערע אין [[אנטווערפן]].
גלייכצייטיק האט ער מיט די יאהרען צוזאמענגעשטעלט איינע פון די גרעסטע פריוואטע קאלעקציעס (פארזאמלונגען) פון אנטיסעמיטישע בילדער אין די וועלט. די דאזיקע קאלעקציע איז היינט געווארען דער קערן און די באזע פון די &quot;ארכיווען ארתור לאנגערמאן פאר'ן אונטערזוך פון די אנטיסעמיטישע בילדער&quot;, א שטיפטונג וועלכע איז געגרונדעט געווארען אין יאהר 2019 אין די טעכנישע אוניווערסיטעט פון בערלין אונטער'ן נאמען פון &quot; דער ארתור לאנגערמאן ארכיוו, פאר די אויספארשונג פונ'ם וויזועלען אנטיסעמיטיזמוס”  (ALAVA).

די דאזיקע פארזאמלונג איז שוין טיילווייזע פארגעשטעלט געווארען אינ'ם מעמאריאל פון די צפון-פראנצויזישע שטאט Caen, איז פובליצירט געווארען ביי Fayard , און קען אויך ווערען באטראכט און שטודירט אין די באשרייבונג פון Le Collectionneur (דער פארזאמלער).
אין חודש מערץ פון יאהר 2020 ווערט לאנגערמאן באשיינט דורך דעם בעלגישען בלאט Regards, מיט'ן טיטעל פון &quot;דער מענטש פונ'ם יאהר&quot;. לויט לאנגערמאן &quot;האבען די גרעסטע אנטיסעמיטען קיינמאהל נישט ריכטיק באגעגענט קיין יידען&quot;.

==ביאגראפיע==
זיין פאטער שלמה (א פעלץ-סוחר), איז געבוירען אין קראקא אין יאהר 1907 און זיין מוטער זיסלא בלייווייס א שפעציאליסט אין מאדע-קליידונג איז געבוירען אין ווארשא.
צעהן יאהר שפעטער, אין יאהר 1926, זענען די ביידע פאמיליעס זיך געקומען באזעצען אין בעלגיע. 
זיי האבען דא חתונה אין 1941 און ארתור ווערט געבוירען אין 1942 . זיי ווערען ארעסטירט דעם 28 מערץ 1944 און מען פיהרט זיי אין דעם ס.ס. פארזאמעל-פלאץ פון די קאזערנע דאסען (Kazerne Dossin) , פון ווי מען דעפארטירט זיי נאך אוישוויץ דעם 19 מאי 1944 (מיט'ן 25-סטען פראנספארט), דאס הייסט ווייניגער ווי 4 חדשים פאר די באפרייאונג פון בעלגיע. 

ארתור, א קליין קינד פון אונטער צוויי יאהר, ווערט קודם אריין געבראכט אין א קינדערהיים פאר יעצט געבוירענע קינדער, די  pouponniere פון די AJB
איןUccle ביי בריסעל און פון דארט אינ'ם קינדערהיים פון באראן דע קאסטרא פון עטערבעיק, אויך א פארשטאט פון בריסעל. 
דער נעץ פון די AJB -קינדערהיימען אין בעלגיע איז דאמאלט געדולדעט געווארען דורך די געסטאפא, כדי צו געפעלען דעם אינטערנאציאנאלען רויטען-קרייץ, אבער איז געשטאנען אונטער זייער שטרענגע קאנטראלע. 
עטליכע טעג פאר די באפרייאונג, ארגאניזירט די געסטאפא נאך א לעצטע ראזזיא, כדי נאך אין די לעצטע מינוט שנעל צו דעפארטירען די קינדער פון אט די אללע היימען און זיי אויסראטען אין די גאז-קאמערן פון אוישוויץ און אנדערע ס.ס. לאגערען אין מזרח-אייראפע.  אבער עס געלונגט ארתור נאך ב&quot;ה אין די לעצטע מינוט,אדאנק א יידישע אונטערגרונד-באוועגונג, פון דארט געראטעוועט צו ווערען. 

דער פאטער שלמה, איבערלעבט ליידער נישט דעם שרעקליכען קריג, הי&quot;ד. די מוטער זיסלא האט אבער מעהר מזל. די נאציס שיקען זי נאך אוישוויץ, ווי זי מוז ארבייטען אין די קאך. אדאנק דעם קען זי נאך איבערלעבען די מלחמה און זי קומט צוריק נאך בעלגיע אין יאהר 1945.
ארתור לאנגערמאן האט שפעטער חתונה און האט צוויי קינדער. זיין זוהן א פארשער אין דיFNRS  , שפעציאליזערט אין מאטעמאטיק.

===דיאמאנט סוחר און פאבריקאנט===
צווישען 9 און 17 יאהר, איז ארתור איינגעשריבען אין &quot;השומר הצעיר&quot;, א יידישע יוגענט-ארגאניזאציע פון לינקע ציוניסטען, געגרונדעט אין עסטרייך אין יאהר 1913. 
ער הייבט א'ן די מיטל-שוהלע, אבער ער מוז זיין שטודיום פארקורצען, כדי צו העלפען ברענגען פרנסה אין שטוב. 
ער קומט נאך אנטווערפען ווי ער לערנט זיך אויס דעם פאך פון דיאמאנט-קליווען. נאכדעם ווי ער ארבייט 8 יאהר ביי א דארטיקען דיאמאנט-פאבריקאנט, וועלכער לערנט איהם אויס אללע פראקטישע און סוחרישע פאסעטען פון דעם פאך, באשליסט ער צו גרונדען א'ן אייגענע דיאמאנט-פירמע.
אין די יאהרען 80, שפעציאליזירט ער זיך אין פארב-שטיינער, א'ן ארטיקעל וואס הייבט דאמאלט א'ן צו ווערען פון די מייסט געזוכטע אין די דיאמאנט בראנזשע. 
נאכדעם ווי ער פארקויפט זיין האלבען סטאק פאר איינער פון די גרעסטע לאנדאנער סוחרים, ווערט ער אינטערנאציאנאל באקאנט און באטראכט פאר א שפיץ רעפערענץ  אויפ'ן געביט פון דיאמאנטענע פארב-שטיינער.
די אינטערנאציאנאלע פרעסע, ראדיא און טעלעוויזיע פרעגט איהם כסדר אויס און קלאסירט איהם אלס עקספערט אין די סארט שטיינער. ווען Patrick Voillot שטעלט צוזאמען זיין פילם פון &quot;די פארבשטיינער פון Bornéo&quot;, ווערט דער גאנצער סענאריא (סקריפט) געשריבען אויפ'ן סמך פון לאנגערמאן'ס פאכמאנשאפט.  

===דאקומענטען וועגען אנטיסעמיטיזם===
ביים פראצעס פון אייכמאן אין ירושלים אין יאהר 1961, וועלכער איז דאמאלט שטארק פארשפרייט געווארען דורך די אינטערנאציאנאלע פרעסע, רעאליזירט דער יונגער ארתור לאנגערמאן די שרעק און דעם טייוולאנישער פארנעם פון די שואה. ער שטעלט זיך פראגען צו פארשטיין דעם מקור פון די ביטערע אנטיסעמיטישע האס, וואס האט איממער געהערשט און הערשט נאך היינט אין די וועלט. 
צוגעדרוקט און מאטיווירט  דורך די דאזיקע פראבלעצען ,  הייבט ער א'ן צוזאמען צו שטעלען א פארזאמלונג פון &quot;אנטיסעמיטיקא&quot; . במשך צענדליגע יאהרען זוכט ער אויף איבעראל אין די וועלט, מאהלערייען און אלטע גראווירונגען(פון צווישען 17-טען און 20-טען יאהר-הונדערט), גרויסע און קלענערע סקולפטורען פון קעראמיק (ליימווארג) , פון האלץ און פון בראנז, פלאקאטען, אריגינאלע צייכנונגען, פאסט-קארטען, א.א.וו.
זיין קאלעקציע ציילט היינט איבער 7.000 אביעקטען און אנטיסעמיטישע בילדער, אללע אויפגענומען אין א'ן אינווענטאר און דיגיטאליזירט, בתוכם הונדערטער אריגינעלע צייכענונגען פונ'ם קאריקאטוריסט Philipp Rupprecht, מעהר באקאנט אונטער'ן פען-נאמען פון Fips , דער כאראקטעריסטישער צייכנער פון די נאצי צייטונג &quot;דער שטורמער&quot;. 

די אללע דאקומענטען זענען פאכמעניש באשטודירט געווארען דורך Ralph Keysers
א וועלט רעפערענץ אויף דעם געביט (א פראנצויזישער פראפעסער שפעציאליזירט אין נאצישע שריפטען) , א.א.וו. 
א טייל פון די פארזאמלונג איז שוין אין יאהר 2016 פארגעשטעלט געווארען אין די אויבען-דערמאנטע קאזערנע דאסעין און שפעטער אין יאהר 2017 ביי א גרויסע אויסשטעלונג אינ'ם מעמאריאל פון די פראנצויזישע שטאט Caen , אונטער'ן טיטעל פון Dessins Assassins . 
א קאטאלאג פון די אויסשטעלונג איז דאמאלט קא-ארדאנירט געווארען דורך סטעפאן גרימאלדי און גאויאם דואזי(Guillaume Doizy)  און איז שפעטער ערשינען ביי Fayard.
אין יאהר 2017 האט מען אויפגעטראגט Philippe Pierret, א באקאנטער היסטאריקער פון די יידישע געשיכטע און געוועזענער קאנסערוואטאר פון יידישען מוזעאום פון בעלגיע (צווישען 1999 ביז 2015), צוזאמען צו שטעלען א'ן אינווענטאר פון אט די קאלעקציע. 
דער פריער דערמאנטער Guillaume Doizy , א שפעציאליסט אויפ'ן געביט פון  קאריקאטור און פון פרעסע-צייכענונגען, האט צוזאמען געשטעלט א ספעציפישען פראגראם און זיך באטייליגט ביים אינדעקסירען פון די  קאלעקציע. 
גלייכצייטיק האט דער צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פון די טעכנישע אוניווערסיטעט פון בערלין באשלאסען, צו מאביליזירען גרעסערע פינאנציעלע מעגליכקייטען צו שטודירען די פארזאמלונג פון לאנגערמאן. 
אין מערץ 2019 האט ארתור לאנגערמאן אפיציעל אפגעשטאנען זיין קאלעקציע צום דערמאנטען צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פון די טעכנישע אוניווערסיטעט פון בערלין. עס ווערט געשאפען א שטיפטונג אונטר'ן נאמען פון &quot;די ארכיווען פון ארתור לאנגערמאן פאר'ן אויפזוכען פון דעם איקאנאגראפישען(בילדער און צייכענונגען )  אנטי-סעמיטיזם  (ALAVA).
לאנגערמאן פריווט צו באשרייבען און ערקלערען די געשיכטע און די געאגראפיע פונ'ם אנטיסעמיטיזם: &quot; די מייסטע מענטשען , בתוכם אויך מיינע עלטערען, האבען נישט געקענט מעסטען און רעאליזירען דעם פארנעם פון וואס דא פאסירט. מען האט אנגעהויבען צו הרגנ'ן  יידען פון אפ 1933, אבער זיי האבען געהאלטען אז עס וועט זיי גארנישט געשעהן און זיי האבען געהאט א קינד אין מיט'ן די קריג. 
אויב זיי וואלטען געזעהן די אללע בילדער וואס איך האב דא יעצט פאר מיר, וואלטען זיי פארשטאנען דעם מצב און זיי וואלטען אפשר אנטלאפען.

===איבערזעצער===

זייט די שואה , האט זיך דער צאהל פון די וואס רעדען נאך יידיש,  שטארק פארמינדערט. כדי צוריק און ווידער צו פארשפרייטען די שפראכע אינערהאלב די באפעלקערונג, האט ארתור לאנגערמאן איבערזעצט אויף פראנצויזיש  צוויי בראשורען פון שלום עליכם (1859-1916) 
דאס אייביגע לעבען  קורצע געשיכטען א'ן צו ווייזען די צייט (ערשינען אין 2012 ביי מעטראפאליס), אין צוזאמענארבייט מיט אריאל ציון פון די שואה-ביבליאטעק פון פאריז.
געשיכטען פאר קינדער, נישט צו געבען אין די הענט פון קינדער (ערשינען  אין 2019 ביי MarqueBelge) אילוסטראציעס פון Sam Ringer.</text>
      <sha1>nwwyoqetzpvn3ut9mb1nhbwi7tt8i2r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>580880</id>
      <parentid>580872</parentid>
      <timestamp>2022-08-15T11:56:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14214" xml:space="preserve">{{אישיות
|נאמען=ארתור לאנגערמאן
|קוואלשפראך נאמען = Arthur Langerman
|פרסים=דער מענטש פונ'ם יאהר 2020
|מדינה= בעלגיע
|עיסוק=דיאמאנט-סוחר, איבערזעצער, פארזאמלער
|בילד=Arthur Langerman.jpg}}

'''אַרטור אויזשען לאַנגערמאַן''', אויך גערופען '''ארטור לאנגערמאן''', (געבוירן דעם 21סטן אויגוסט 1942 אין בארגערהויט, א פארשטאט פון [[אנטווערפן]]) איז א בעלגישער דיאמאנטן-סוחר און פאבריקאנט, וועלכער האט אויפגעבויט זיין גאנצע קאריערע אין [[אנטווערפן]].

גלייכצייטיק האט ער מיט די יארן צוזאמענגעשטעלט איינע פון די גרעסטע פריוואטע קאלעקציע (פארזאמלונג) פון אנטיסעמיטישע בילדער אין דער וועלט. די דאזיקע קאלעקציע איז היינט געווארן דער קערן און די באזע פון די &quot;ארטור לאנגערמאן ארכיוון פאר'ן אונטערזוך פון די אנטיסעמיטישע בילדער&quot;, א שטיפטונג וועלכע איז געגרינדעט געווארן אין יאָר 2019 אין די טעכנישע אוניווערסיטעט פון בערלין אונטער'ן נאמען פון &quot; דער ארטור לאנגערמאן ארכיוו, פאר די אויספארשונג פונ'ם וויזועלען אנטיסעמיטיזמוס”  (ALAVA).

די דאזיקע פארזאמלונג איז שוין טיילווייז פארגעשטעלט געווארן אינ'ם מעמאריאל פון דער צפון-פראנצויזישער שטאט [[קאען]], איז פובליצירט געווארן ביי Fayard , און קען אויך ווערן באטראכט און שטודירט אין דער באשרייבונג פון Le Collectionneur (דער פארזאמלער). אין חודש מערץ פון יאָר 2020 ווערט לאנגערמאן באשיינט דורך דעם בעלגישן בלאט Regards, מיט'ן טיטל פון &quot;דער מענטש פונ'ם יאָר&quot;. לויט לאנגערמאן &quot;האבן די גרעסטע אנטיסעמיטן קיינמאל נישט ריכטיק באגעגנט קיין יידן&quot;.

==ביאגראפיע==
זיין פאטער שלמה לאנגערמאן (א פעלץ-סוחר) איז געבוירן אין [[קראקע|קראָקע]] אין יאָר 1907 און זיין מוטער זיסלא (בלייווייס), א ספעציאליסט אין מאדע-קליידונג, איז געבוירן אין [[ווארשע]]. צען יאָר שפעטער, אין יאָר 1926, זענען די ביידע פאמיליעס זיך געקומען באזעצן אין בעלגיע, וואו זיי האבן חתונה געהאט אין 1941 און ארטור איז געבוירן געווארן אין 1942 . זיי זענען געווארן ארעסטירט דעם 28סטן מערץ 1944 און מען האט זיי געפֿירט  אין דעם ס.ס. פארזאמל-פלאץ פון די קאזערנע דאסען (Kazerne Dossin) , פון וואנעט מען האט זיי דעפארטירט קיין [[אוישוויץ]] דעם 19טן מאי 1944 (מיטן 25סטן טראנספארט), דאס הייסט ווייניגער ווי 4 חדשים פאר דער באפרייאונג פון בעלגיע. 

ארטור, א קליין קינד פון אונטער צוויי יאָר, ווערט קודם אריין געבראכט אין א קינדערהיים פאר יעצט געבוירענע קינדער, די  pouponniere פון די AJB  אין Uccle ביי [[בריסל]] און פון דארט אינ'ם קינדערהיים פון באראן דע קאסטרא פון עטערבעיק, אויך א פארשטאט פון בריסעל. 
דער נעץ פון די AJB -קינדערהיימען אין בעלגיע איז דאמאלט געדולדעט געווארן דורך די געסטאפא, כדי צו געפעלען דעם אינטערנאציאנאלען רויטען-קרייץ, אבער איז געשטאנען אונטער זייער שטרענגער קאנטראלע. עטליכע טעג פאר דער באפרייאונג, האט די געסטאפא ארגאניזירט נאך א לעצטע ראזיא, כדי נאך אין די לעצטע מינוט שנעל צו דעפארטירן די קינדער פון אט די אלע היימען און זיי אויסראטן אין די גאז-קאמערן פון אוישוויץ און אנדערע ס.ס. לאגערן אין מזרח-אייראפע. אבער עס געלונגט ארטור נאך ב&quot;ה אין די לעצטע מינוט, אדאנק א יידישע אונטערגרונט-באוועגונג, פון דארט געראטעוועט צו ווערן. 

דער פאטער שלמה, איבערלעבט ליידער נישט דעם שרעקליכען קריג, הי&quot;ד. די מוטער זיסלא האט אבער מער מזל. די נאציס האבן זי געשיקט אין אוישוויץ, וואו זי מוז ארבעטן אין די קאך. אדאנק דעם קען זי נאך איבערלעבן די מלחמה און זי קומט צוריק אין בעלגיע אין יאָר 1945. 

ארטור לאנגערמאן האט שפעטער חתונה און האט צוויי קינדער. זיין זון א פארשער אין די FNRS, ספעציאליזערט אין מאטעמאטיק.

===דיאמאנטן סוחר און פאבריקאנט===
צווישן 9 און 17 יאָר, איז ארטור איינגעשריבן אין &quot;השומר הצעיר&quot;, א יידישע יוגנט-ארגאניזאציע פון לינקע ציוניסטן, געגרונדעט אין [[עסטרייך]] אין יאָר 1913. ער הייבט א'ן די מיטל-שולע, אבער ער מוז זיין שטודיום פארקורצן, כדי צו העלפן ברענגען פרנסה אין שטוב. ער קומט קיין אנטווערפן וואו ער לערנט זיך אויס דעם פאך פון דיאמאנט-קליווען. נאכדעם ווי ער ארבעט 8 יאָר ביי א דארטיקן דיאמאנט-פאבריקאנט, וועלכער לערנט אים אויס אללע פראקטישע און סוחרישע פאסעטען פון דעם פאך, באשליסט ער צו גרונדען א'ן אייגענע דיאמאנט-פירמע. אין די 80ער יאָרן, שפעציאליזירט ער זיך אין פארב-שטיינער, אן ארטיקל וואס הייבט דעמאלט א'ן צו ווערן פון די מייסט געזוכטע אין די דיאמאנט בראנזשע. נאכדעם ווי ער פארקויפט זיין האלבן סטאק פאר איינער פון די גרעסטע [[לאנדאן|לאנדאנער]] סוחרים, ווערט ער אינטערנאציאנאל באקאנט און באטראכט פאר א שפיץ רעפערענץ אויפ'ן געביט פון דיאמאנטענע פארב-שטיינער. די אינטערנאציאנאלע פרעסע, ראדיא און טעלעוויזיע פרעגט אים כסדר אויס און קלאסירט אים אלס עקספערט אין די סארט שטיינער. ווען פאטריק וואואלאט האט צוזאמען געשטעלט זיין פֿילם פון &quot;די פארבשטיינער פון בארנעא&quot;, ווערט דער גאנצער סצענאריא (סקריפט) געשריבן אויפ'ן סמך פון לאנגערמאן'ס פאכמאנשאפט.  

===דאקומענטן וועגן אנטיסעמיטיזם===
ביים [[אייכמאן פראצעס]] אין ירושלים אין יאָר 1961, וועלכער איז דאמאלט שטארק פארשפרייט געווארן דורך די אינטערנאציאנאלע פרעסע, רעאליזירט דער יונגער ארטור לאנגערמאן די שרעק און דעם טייוולאנישער פארנעם פון די שואה. ער שטעלט זיך פראגען צו פארשטיין דעם מקור פון די ביטערע אנטיסעמיטישע האס, וואס האט איממער געהערשט און הערשט נאך היינט אין די וועלט. צוגעדרוקט און מאטיווירט  דורך די דאזיקע פראבלעצען ,  הייבט ער א'ן צוזאמען צו שטעלען א פארזאמלונג פון &quot;אנטיסעמיטיקא&quot; . במשך צענדליגע יאָרען זוכט ער אויף איבעראל אין די וועלט, מאהלערייען און אלטע גראווירונגען (פון צווישן 17טן און 20סטן יאָרהונדערט), גרויסע און קלענערע סקולפטורען פון קעראמיק (ליימווארג) , פון האלץ און פון בראנז, פלאקאטען, אריגינאלע צייכנונגען, פאסט-קארטן, א.א.וו. זיין קאלעקציע ציילט היינט איבער 7.000 אביעקטען און אנטיסעמיטישע בילדער, אללע אויפגענומען אין א'ן אינווענטאר און דיגיטאליזירט, בתוכם הונדערטער אריגינעלע צייכענונגען פונ'ם קאריקאטוריסט Philipp Rupprecht, מעהר באקאנט אונטער'ן פען-נאמען פון Fips , דער כאראקטעריסטישער צייכנער פון די נאצי צייטונג &quot;דער שטורמער&quot;. 

די אללע דאקומענטען זענען פאכמעניש באשטודירט געווארן דורך  ראלף קייסערס א וועלט רעפערענץ אויף דעם געביט (א פראנצויזישער פראפעסער שפעציאליזירט אין נאצישע שריפטען) , א.א.וו. 
א טייל פון די פארזאמלונג איז שוין אין יאָר 2016 פארגעשטעלט געווארן אין די אויבען-דערמאנטע קאזערנע דאסעין און שפעטער אין יאָר 2017 ביי א גרויסע אויסשטעלונג אינ'ם מעמאריאל פון די פראנצויזישע שטאט קאען , אונטער'ן טיטעל פון Dessins Assassins . א קאטאלאג פון די אויסשטעלונג איז דאמאלט קא-ארדאנירט געווארן דורך סטעפאן גרימאלדי און גאויאם דואזי (Guillaume Doizy)  און איז שפעטער ערשינען ביי Fayard. אין יאָר 2017 האט מען אויפגעטראגט Philippe Pierret, א באקאנטער היסטאריקער פון די יידישע געשיכטע און געוועזענער קאנסערוואטאר פון יידישן [[מוזיי|מוזעאום]] פון בעלגיע (צווישן 1999 ביז 2015), צוזאמען צו שטעלן א'ן אינווענטאר פון אט די קאלעקציע. דער פריער דערמאנטער גוויאם דואזי, א שפעציאליסט אויפ'ן געביט פון  קאריקאטור און פון פרעסע-צייכענונגען, האט צוזאמען געשטעלט א ספעציפישן פראגראם און זיך באטייליגט ביים אינדעקסירן פון די  קאלעקציע. גלייכצייטיק האט דער צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פונעם טעכנישן אוניווערסיטעט פון בערלין באשלאסן, צו מאביליזירן גרעסערע פינאנציעלע מעגליכקייטן צו שטודירן די פארזאמלונג פון לאנגערמאן. אין מערץ 2019 האט ארטור לאנגערמאן אפיציעל אפגעשטאנען זיין קאלעקציע צום דערמאנטען צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פונעם טעכנישן אוניווערסיטעט פון בערלין. עס ווערט געשאפן א שטיפטונג אונטער'ן נאמען פון &quot;די ארכיוון פון ארטור לאנגערמאן פאר'ן אויפזוכן דעם איקאנאגראפישן (בילדער און צייכענונגען) אנטי-סעמיטיזם  (ALAVA). לאנגערמאן פריווט צו באשרייבן און ערקלערען די געשיכטע און די געאגראפיע פונ'ם אנטיסעמיטיזם: &quot; די מייסטע מענטשן, בתוכם אויך מיינע עלטערן, האבן נישט געקענט מעסטן און רעאליזירען דעם פארנעם פון וואס דא פאסירט. מען האט אנגעהויבען צו הרגנ'ן  יידען פון אפ 1933, אבער זיי האבן געהאלטן אז עס וועט זיי גארנישט געשעהן און זיי האבן געהאט א קינד אין מיט'ן דער קריג. אויב זיי וואלטן געזען די אלע בילדער וואס איך האב דא יעצט פאר מיר, וואלטן זיי פארשטאנען דעם מצב און זיי וואלטן אפשר אנטלאפן.

===איבערזעצער===

זייט דעם חורבן , האט זיך די צאל פון די וואס רעדן נאך יידיש שטארק פארמינערט. כדי צוריק און ווידער צו פארשפרייטן די שפראך אינערהאלב דער באפעלקערונג, האט ארטור לאנגערמאן איבערגעזעצט אויף פראנצויזיש  צוויי בראשורן פון שלום עליכם (1859-1916) דאס אייביגע לעבן קורצע געשיכטן אן צו ווייזען די צייט (ערשינען אין 2012 ביי מעטראפאליס), אין צוזאמענארבעט מיט אריאל ציון פון דער שואה-ביבליאטעק פון פאריז. געשיכטעס פאר קינדער, נישט צו געבן אין די הענט פון קינדער (ערשינען אין 2019 ביי MarqueBelge) אילוסטראציעס פון סאם רינגער.
[[קאַטעגאָריע:ביזנעסלייט]]
[[קאַטעגאָריע:בעלגישע יידן]]
[[קאַטעגאָריע:אנטווערפן]]
[[קאַטעגאָריע:לעבעדיגע מענטשן]]
{{DEFAULTSORT:לאנגערמאן, ארטור}}</text>
      <sha1>68ahuisr72g53gcejeoisxhjphxkfa5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>580881</id>
      <parentid>580880</parentid>
      <timestamp>2022-08-15T11:56:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>פוילישער האט באוועגט בלאט [[ארתור לאנגערמאן]] צו [[ארטור לאנגערמאן]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14214" xml:space="preserve">{{אישיות
|נאמען=ארתור לאנגערמאן
|קוואלשפראך נאמען = Arthur Langerman
|פרסים=דער מענטש פונ'ם יאהר 2020
|מדינה= בעלגיע
|עיסוק=דיאמאנט-סוחר, איבערזעצער, פארזאמלער
|בילד=Arthur Langerman.jpg}}

'''אַרטור אויזשען לאַנגערמאַן''', אויך גערופען '''ארטור לאנגערמאן''', (געבוירן דעם 21סטן אויגוסט 1942 אין בארגערהויט, א פארשטאט פון [[אנטווערפן]]) איז א בעלגישער דיאמאנטן-סוחר און פאבריקאנט, וועלכער האט אויפגעבויט זיין גאנצע קאריערע אין [[אנטווערפן]].

גלייכצייטיק האט ער מיט די יארן צוזאמענגעשטעלט איינע פון די גרעסטע פריוואטע קאלעקציע (פארזאמלונג) פון אנטיסעמיטישע בילדער אין דער וועלט. די דאזיקע קאלעקציע איז היינט געווארן דער קערן און די באזע פון די &quot;ארטור לאנגערמאן ארכיוון פאר'ן אונטערזוך פון די אנטיסעמיטישע בילדער&quot;, א שטיפטונג וועלכע איז געגרינדעט געווארן אין יאָר 2019 אין די טעכנישע אוניווערסיטעט פון בערלין אונטער'ן נאמען פון &quot; דער ארטור לאנגערמאן ארכיוו, פאר די אויספארשונג פונ'ם וויזועלען אנטיסעמיטיזמוס”  (ALAVA).

די דאזיקע פארזאמלונג איז שוין טיילווייז פארגעשטעלט געווארן אינ'ם מעמאריאל פון דער צפון-פראנצויזישער שטאט [[קאען]], איז פובליצירט געווארן ביי Fayard , און קען אויך ווערן באטראכט און שטודירט אין דער באשרייבונג פון Le Collectionneur (דער פארזאמלער). אין חודש מערץ פון יאָר 2020 ווערט לאנגערמאן באשיינט דורך דעם בעלגישן בלאט Regards, מיט'ן טיטל פון &quot;דער מענטש פונ'ם יאָר&quot;. לויט לאנגערמאן &quot;האבן די גרעסטע אנטיסעמיטן קיינמאל נישט ריכטיק באגעגנט קיין יידן&quot;.

==ביאגראפיע==
זיין פאטער שלמה לאנגערמאן (א פעלץ-סוחר) איז געבוירן אין [[קראקע|קראָקע]] אין יאָר 1907 און זיין מוטער זיסלא (בלייווייס), א ספעציאליסט אין מאדע-קליידונג, איז געבוירן אין [[ווארשע]]. צען יאָר שפעטער, אין יאָר 1926, זענען די ביידע פאמיליעס זיך געקומען באזעצן אין בעלגיע, וואו זיי האבן חתונה געהאט אין 1941 און ארטור איז געבוירן געווארן אין 1942 . זיי זענען געווארן ארעסטירט דעם 28סטן מערץ 1944 און מען האט זיי געפֿירט  אין דעם ס.ס. פארזאמל-פלאץ פון די קאזערנע דאסען (Kazerne Dossin) , פון וואנעט מען האט זיי דעפארטירט קיין [[אוישוויץ]] דעם 19טן מאי 1944 (מיטן 25סטן טראנספארט), דאס הייסט ווייניגער ווי 4 חדשים פאר דער באפרייאונג פון בעלגיע. 

ארטור, א קליין קינד פון אונטער צוויי יאָר, ווערט קודם אריין געבראכט אין א קינדערהיים פאר יעצט געבוירענע קינדער, די  pouponniere פון די AJB  אין Uccle ביי [[בריסל]] און פון דארט אינ'ם קינדערהיים פון באראן דע קאסטרא פון עטערבעיק, אויך א פארשטאט פון בריסעל. 
דער נעץ פון די AJB -קינדערהיימען אין בעלגיע איז דאמאלט געדולדעט געווארן דורך די געסטאפא, כדי צו געפעלען דעם אינטערנאציאנאלען רויטען-קרייץ, אבער איז געשטאנען אונטער זייער שטרענגער קאנטראלע. עטליכע טעג פאר דער באפרייאונג, האט די געסטאפא ארגאניזירט נאך א לעצטע ראזיא, כדי נאך אין די לעצטע מינוט שנעל צו דעפארטירן די קינדער פון אט די אלע היימען און זיי אויסראטן אין די גאז-קאמערן פון אוישוויץ און אנדערע ס.ס. לאגערן אין מזרח-אייראפע. אבער עס געלונגט ארטור נאך ב&quot;ה אין די לעצטע מינוט, אדאנק א יידישע אונטערגרונט-באוועגונג, פון דארט געראטעוועט צו ווערן. 

דער פאטער שלמה, איבערלעבט ליידער נישט דעם שרעקליכען קריג, הי&quot;ד. די מוטער זיסלא האט אבער מער מזל. די נאציס האבן זי געשיקט אין אוישוויץ, וואו זי מוז ארבעטן אין די קאך. אדאנק דעם קען זי נאך איבערלעבן די מלחמה און זי קומט צוריק אין בעלגיע אין יאָר 1945. 

ארטור לאנגערמאן האט שפעטער חתונה און האט צוויי קינדער. זיין זון א פארשער אין די FNRS, ספעציאליזערט אין מאטעמאטיק.

===דיאמאנטן סוחר און פאבריקאנט===
צווישן 9 און 17 יאָר, איז ארטור איינגעשריבן אין &quot;השומר הצעיר&quot;, א יידישע יוגנט-ארגאניזאציע פון לינקע ציוניסטן, געגרונדעט אין [[עסטרייך]] אין יאָר 1913. ער הייבט א'ן די מיטל-שולע, אבער ער מוז זיין שטודיום פארקורצן, כדי צו העלפן ברענגען פרנסה אין שטוב. ער קומט קיין אנטווערפן וואו ער לערנט זיך אויס דעם פאך פון דיאמאנט-קליווען. נאכדעם ווי ער ארבעט 8 יאָר ביי א דארטיקן דיאמאנט-פאבריקאנט, וועלכער לערנט אים אויס אללע פראקטישע און סוחרישע פאסעטען פון דעם פאך, באשליסט ער צו גרונדען א'ן אייגענע דיאמאנט-פירמע. אין די 80ער יאָרן, שפעציאליזירט ער זיך אין פארב-שטיינער, אן ארטיקל וואס הייבט דעמאלט א'ן צו ווערן פון די מייסט געזוכטע אין די דיאמאנט בראנזשע. נאכדעם ווי ער פארקויפט זיין האלבן סטאק פאר איינער פון די גרעסטע [[לאנדאן|לאנדאנער]] סוחרים, ווערט ער אינטערנאציאנאל באקאנט און באטראכט פאר א שפיץ רעפערענץ אויפ'ן געביט פון דיאמאנטענע פארב-שטיינער. די אינטערנאציאנאלע פרעסע, ראדיא און טעלעוויזיע פרעגט אים כסדר אויס און קלאסירט אים אלס עקספערט אין די סארט שטיינער. ווען פאטריק וואואלאט האט צוזאמען געשטעלט זיין פֿילם פון &quot;די פארבשטיינער פון בארנעא&quot;, ווערט דער גאנצער סצענאריא (סקריפט) געשריבן אויפ'ן סמך פון לאנגערמאן'ס פאכמאנשאפט.  

===דאקומענטן וועגן אנטיסעמיטיזם===
ביים [[אייכמאן פראצעס]] אין ירושלים אין יאָר 1961, וועלכער איז דאמאלט שטארק פארשפרייט געווארן דורך די אינטערנאציאנאלע פרעסע, רעאליזירט דער יונגער ארטור לאנגערמאן די שרעק און דעם טייוולאנישער פארנעם פון די שואה. ער שטעלט זיך פראגען צו פארשטיין דעם מקור פון די ביטערע אנטיסעמיטישע האס, וואס האט איממער געהערשט און הערשט נאך היינט אין די וועלט. צוגעדרוקט און מאטיווירט  דורך די דאזיקע פראבלעצען ,  הייבט ער א'ן צוזאמען צו שטעלען א פארזאמלונג פון &quot;אנטיסעמיטיקא&quot; . במשך צענדליגע יאָרען זוכט ער אויף איבעראל אין די וועלט, מאהלערייען און אלטע גראווירונגען (פון צווישן 17טן און 20סטן יאָרהונדערט), גרויסע און קלענערע סקולפטורען פון קעראמיק (ליימווארג) , פון האלץ און פון בראנז, פלאקאטען, אריגינאלע צייכנונגען, פאסט-קארטן, א.א.וו. זיין קאלעקציע ציילט היינט איבער 7.000 אביעקטען און אנטיסעמיטישע בילדער, אללע אויפגענומען אין א'ן אינווענטאר און דיגיטאליזירט, בתוכם הונדערטער אריגינעלע צייכענונגען פונ'ם קאריקאטוריסט Philipp Rupprecht, מעהר באקאנט אונטער'ן פען-נאמען פון Fips , דער כאראקטעריסטישער צייכנער פון די נאצי צייטונג &quot;דער שטורמער&quot;. 

די אללע דאקומענטען זענען פאכמעניש באשטודירט געווארן דורך  ראלף קייסערס א וועלט רעפערענץ אויף דעם געביט (א פראנצויזישער פראפעסער שפעציאליזירט אין נאצישע שריפטען) , א.א.וו. 
א טייל פון די פארזאמלונג איז שוין אין יאָר 2016 פארגעשטעלט געווארן אין די אויבען-דערמאנטע קאזערנע דאסעין און שפעטער אין יאָר 2017 ביי א גרויסע אויסשטעלונג אינ'ם מעמאריאל פון די פראנצויזישע שטאט קאען , אונטער'ן טיטעל פון Dessins Assassins . א קאטאלאג פון די אויסשטעלונג איז דאמאלט קא-ארדאנירט געווארן דורך סטעפאן גרימאלדי און גאויאם דואזי (Guillaume Doizy)  און איז שפעטער ערשינען ביי Fayard. אין יאָר 2017 האט מען אויפגעטראגט Philippe Pierret, א באקאנטער היסטאריקער פון די יידישע געשיכטע און געוועזענער קאנסערוואטאר פון יידישן [[מוזיי|מוזעאום]] פון בעלגיע (צווישן 1999 ביז 2015), צוזאמען צו שטעלן א'ן אינווענטאר פון אט די קאלעקציע. דער פריער דערמאנטער גוויאם דואזי, א שפעציאליסט אויפ'ן געביט פון  קאריקאטור און פון פרעסע-צייכענונגען, האט צוזאמען געשטעלט א ספעציפישן פראגראם און זיך באטייליגט ביים אינדעקסירן פון די  קאלעקציע. גלייכצייטיק האט דער צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פונעם טעכנישן אוניווערסיטעט פון בערלין באשלאסן, צו מאביליזירן גרעסערע פינאנציעלע מעגליכקייטן צו שטודירן די פארזאמלונג פון לאנגערמאן. אין מערץ 2019 האט ארטור לאנגערמאן אפיציעל אפגעשטאנען זיין קאלעקציע צום דערמאנטען צענטרום פאר אנטיסעמיטישע אויספארשונג פונעם טעכנישן אוניווערסיטעט פון בערלין. עס ווערט געשאפן א שטיפטונג אונטער'ן נאמען פון &quot;די ארכיוון פון ארטור לאנגערמאן פאר'ן אויפזוכן דעם איקאנאגראפישן (בילדער און צייכענונגען) אנטי-סעמיטיזם  (ALAVA). לאנגערמאן פריווט צו באשרייבן און ערקלערען די געשיכטע און די געאגראפיע פונ'ם אנטיסעמיטיזם: &quot; די מייסטע מענטשן, בתוכם אויך מיינע עלטערן, האבן נישט געקענט מעסטן און רעאליזירען דעם פארנעם פון וואס דא פאסירט. מען האט אנגעהויבען צו הרגנ'ן  יידען פון אפ 1933, אבער זיי האבן געהאלטן אז עס וועט זיי גארנישט געשעהן און זיי האבן געהאט א קינד אין מיט'ן דער קריג. אויב זיי וואלטן געזען די אלע בילדער וואס איך האב דא יעצט פאר מיר, וואלטן זיי פארשטאנען דעם מצב און זיי וואלטן אפשר אנטלאפן.

===איבערזעצער===

זייט דעם חורבן , האט זיך די צאל פון די וואס רעדן נאך יידיש שטארק פארמינערט. כדי צוריק און ווידער צו פארשפרייטן די שפראך אינערהאלב דער באפעלקערונג, האט ארטור לאנגערמאן איבערגעזעצט אויף פראנצויזיש  צוויי בראשורן פון שלום עליכם (1859-1916) דאס אייביגע לעבן קורצע געשיכטן אן צו ווייזען די צייט (ערשינען אין 2012 ביי מעטראפאליס), אין צוזאמענארבעט מיט אריאל ציון פון דער שואה-ביבליאטעק פון פאריז. געשיכטעס פאר קינדער, נישט צו געבן אין די הענט פון קינדער (ערשינען אין 2019 ביי MarqueBelge) אילוסטראציעס פון סאם רינגער.
[[קאַטעגאָריע:ביזנעסלייט]]
[[קאַטעגאָריע:בעלגישע יידן]]
[[קאַטעגאָריע:אנטווערפן]]
[[קאַטעגאָריע:לעבעדיגע מענטשן]]
{{DEFAULTSORT:לאנגערמאן, ארטור}}</text>
      <sha1>68ahuisr72g53gcejeoisxhjphxkfa5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ארתור לאנגערמאן</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53626</id>
    <redirect title="ארטור לאנגערמאן" />
    <revision>
      <id>580882</id>
      <timestamp>2022-08-15T11:56:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>פוילישער</username>
        <id>339</id>
      </contributor>
      <comment>פוילישער האט באוועגט בלאט [[ארתור לאנגערמאן]] צו [[ארטור לאנגערמאן]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" xml:space="preserve">#ווייטערפירן [[ארטור לאנגערמאן]]</text>
      <sha1>nvdxyfn45u8dmxyrhecmi5bo6y8rt09</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>